نابودی "باغستان 4 هزار هکتاری" خطر ریزگردها در تهران را تشدید می‌کند / ثبت اولین تصویر هوایی از یک ادعای محیط‌زیستی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مستند سینمایی «ماریان» به کارگردانی حامد کلجه‌ای و تهیه‌کنندگی احمد شفیعی، نسخه سینمایی از مجموعه مستند «میراث هزار ساله» است که چندی پیش در قزوین رونمایی شد.

این فیلم مستند، تحولات 70 سال اخیر و وضعیت فعلی باغستان‌های سنتی قزوین را به تصویر کشیده است. این باغستان‌ها علی رغم آنکه در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده و در سال 1398 در مقابل سیلی که تمام کشور را درگیر کرده بود، به شهر کمک کرد، اما به دلیل طرح‌های توسعه شهری مورد تهدید جدی قرار گرفته است.

کلجه‌ای کارگردان این فیلم مستند ضمن معرفی باغستان‌های قزوین گفت: همانطور که می‌دانید باغستان قزوین که یکی از جاذبه‌های طبیعی بسیار باسابقه این شهر است، محله محله بوده و همانند یک شهر بخش‌هایی گوناگون داشته است که باغ‌های هر محله ویژگی‌های مخصوص به خود را داشته است. با این حال، بر اثر طرح‌های توسعه شهری و سیاست‌هایی که در این حوزه از دهه 1340 اتخاذ می‌شود، آرام آرام این باغستان دچار آسیب شده و بخش‌هایی از آن از بین می‌رود.

وی ادامه داد: جالب است بدانید که باغستان قزوین بیش از 4 هزار هکتار وسعت داشته که اکنون این رقم به 2800 هکتار رسیده است. در حقیقت بخش بسیار بزرگی از این باغستان از بین رفته است. «ماریان» یکی از همین محله‌ها در باغستان قزوین است که در سال‌های گذشته بر اثر سیاست‌های توسعه شهری از بین رفته است. در مستند «ماریان» ضمن مروری بر تاریخ نشان می‌دهیم که چه بلایی بر سر این منطقه آمده و تخریب آن می‌تواند چه اتفاقات محیط زیستی تلخی را رقم بزند.

کلجه‌ای با اشاره به اهمیت این باغستان‌ها برای شهر قزوین گفت: باغستان، مثل یک حلقه سبز کل شهر قزوین را در خود دارد. به عبارت دیگر، این باغستان در 4 طرف شهر قزوین وجود داشته و شهر را در برابر بسیاری از آسیب‌های محیط‌زیستی و سیلاب محافظت می‌کند. پیش‌بینی می‌شود که اگر این باغستان‌ها از بین رفته یا کم‌حجم‌تر شوند، ریزگردها به قزوین نیز برسد؛ علاوه بر این، احداث چند شهرک صنعتی در قزوین می‌تواند این شهر را به آلودگی زیادی برساند.

وی اضافه کرد: علاوه براین، کارکرد مهم دیگر باغستان‌ها که در سال 1398 سند تصویری‌اش را ثبت کردیم، مدیریت سیلاب در قزوین است. این باغستان‌ها با آب رودخانه‌های اطراف آبیاری می‌شود و در فصول پر بارش که امکان طغیان رودخانه وجود دارد، آب را به سمت باغستان رها می‌کنند. جالب است بدانید که باغستان قزوین به دلیل پرتراکم بودن درخت‌ها در آن، به صورت چاله چاله است و همین موضوع باعث می‌شود که شهر از گزند سیلاب‌ها در امان بماند.

کارگردان مستند «ماریان» گفت: متأسفانه اکنون با اتخاذ سیاست‌های اشتباه در حوزه توسعه شهری، پهنه شمالی باغستان قزوین از بین رفته اما 3 بخش دیگر باقی مانده است؛ با این حال آنها نیز از گزند این اتفاق در امان نیستند. برای مثال در سال 1396 قرار بود پلی احداث شود که یک شاخه آن از داخل باغستان عبور می‌کرد که البته با فشارهای مردمی و طرفداران محیط زیست به نتیجه نرسید؛ با این حال در روزهای اخیر اخباری از ادامه این پروژه به گوش می‌رسد.

کلجه‌ای درباره روند تحقیق و پژوهش فیلمش گفت: سال 1395 تشکل‌های محیط زیستی، تجمعی مبنی بر تشکیل زنجیره انسانی در باغستان‌های قزوین برگزار کردند تا به مسئولین اعلام کنند که باید از این باغستان حفاظت شود. همان سال از من خواستند که این تجمع را مستندسازی کنم. به همین واسطه، برای اولین بار وارد این باغستان‌ها شدم و متوجه پهنه گسترده و ارزشمند آن شدم. همان‌جا بود که تصمیم گرفتم مستندی درباره این باغستان و سرگذشت آن بسازم.

وی ادامه داد: پژوهش این مستند بیشتر به صورت میدانی بود و از سال 1395 آغازش کردم. عمده تلاشم برای پژوهش میدانی این بود که از محلات مختلف باغستان که مساحتی در حدود 2800 هکتار دارد بازدید و از طریق صحبت با باغدارها و فعالان محیط زیست، مشکلاتی که این منطقه داشت را استخراج کنم. این بازدید و صحبت با باغداران متن اولیه مستند را شکل داد. جالب است بدانید در هر محله‌ای که وارد می‌شدیم و با باغدارها صحبت می‌کردیم، حرف‌های جدیدی برای گفتن داشتند. هم‌چنین از میان همین پژوهش‌ها لوکیشن‌هایی را برای فیلمبرداری در باغستان انتخاب کردیم.

البته در کنار پژوهش میدانی، مطالعه کتابخانه‌ای نیز داشتم و در یکی از این مطالعات، بیش از 800 صفحه مطالعات 15 ساله یک گروه مشاور را به صورت دقیق خواندم. این گروه، خطراتی که باغستان را در دوران مختلف تهدید می‌کرده احصا و منتشر کرده بودند. البته درباره تاریخچه باغستان کتابی وجود ندارد.

این مستندساز خاطرنشان کرد: یکی از نکات مهم درباره باغستان‌های قزوین، مدیریت سیلاب در آنهاست. برخلاف اینکه در همه منابع پژوهشی گفته شده بود این باغستان‌ها در دوران مختلف توانستند از سیل‌های عظیمی جلوگیری کنند، اما هیچ سند تصویری از این ادعا وجود نداشت. در سال 1398 و در شرایطی که اکثر استان‌های ایران درگیر سیل شده بودند، رودخانه‌های قزوین نیز طغیان کرده و وقوع سیل پیش‌بینی می‌شد، اما ما از طریق تصویربرداری هوایی موفق شدیم مدیریت سیلاب در این منطقه به واسطه حضور باغستان را به تصویر بکشیم. این تصاویر برای ما بسیار ارزشمند بود. زمانی که این تصاویر در فضای مجازی منتشر شد و مردم و مسئولین اثرگذاری آن را دیدند، نوع نگاه‌ها به باغستان عوض شد و از آن زمان به بعد تولید این مجموعه مستند شرایط جدی‌تری پیدا کرد.

کلجه‌ای درباره فرم ساخت این مجموعه نیز بیان داشت: فرم اثر ترکیبی است. از آنجا که باغستان، یکی از پهنه‌های مهم کشاورزی استان به شمار می‌رود، لازم بود که آن را در 4 فصل سال ببینیم و شرایط کشت و شیوه آبیاری را در هر فصل مورد بررسی قرار دهیم. از سویی دیگر، باغستان دارای پیشینه بسیار قوی است و قدیمی‌ترین سند مکتوب که از آن وجود دارد مربوط به سفرنامه ناصر خسرو است که در سفرش به قزوین آنها را توصیف می‌کند. او می‌گوید: «باغستان بسیار داشت؛ بی‌دیوار و خار و هیچ مانعی از دخول در باغات نبود». این سند 1400 ساله‌ای است که براساس آن استناد می‌شود عمر باغستان‌ها بیش از 1000 سال است.

او درباره جمع‌آوری عکس و تصاویر آرشیوی گفت: عکس‌های هوایی که از باغستان قزوین می‌بینید را از «مرکز اسناد و آرشیو تصویری سازمان میراث فرهنگی» و فیلم‌های آرشیوی را از «فیلمخانه ملی ایران» دریافت کردیم. از این طریق توانستیم روند تحولات باغستان از 70 سال پیش تا به امروز را نشان بدهیم. هم‌چنین با فعالان محیط زیست و باغداران مصاحبه کردیم که در فیلم آمده است.

کارگردان مستند «میراث هزار ساله» تأکید کرد: این مستند انتقادی نیست، بلکه پژوهش محور است و سرگذشت باغستان قزوین را از زمان پهلوی تا به امروز نشان می‌دهد، هم‌چنین با نمایش تحولات و وضعیت فعلی باغستان، هشدار می‌دهد که اگر این منطقه از بین رود، شهر قزوین دچار چه مخاطرات محیط‌زیستی به ویژه ریزگردها و آلودگی می‌شود.

این مستندساز در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه با افزایش جمعیت توسعه شهر قزوین و ایجاد بسترهای اشتغال‌زایی در آن اجتناب‌ناپذیر است، گفت: حتماً راهی وجود دارد که بدون آسیب رساندن به باغستان، شهر نیز توسعه پیدا کرده و کارخانه‌های اشتغال‌زا نیز احداث شوند، اما متأسفانه در دوره‌های مختلف ساده‌ترین راه را انتخاب کردیم. برای مثال، شهرک صنعتی البرز را در مزرعه اریک که خاک بسیار مرغوبی برای کشاورزی داشته، احداث کرده‌اند. هم‌چنین دو کارخانه دیگر از جمله کارخانه شیشه در قلب باغستان جایگذاری شده است که مربوط به دوران پهلوی است. اخیراً نیز عده‌ای به دنبال احداث پل در این منطقه بودند که کار بسیار اشتباهی است.

وی درباره پخش مستند 4 قسمتی «میراث هزار ساله» براساس همین سوژه خبر داد و گفت: «میراث هزارساله» حاصل بیش از پنج سال کار مستمر پژوهشی و تحقیقی است. این مستند دغدغه و مطالبات باغداران سنتی، دوستداران محیط زیست و تشکل‌های زیست محیطی را در صیانت از این میراث ارزشمند بیان کرده و همچنین به بررسی تاریخچه، تحولات هفتاد سال اخیر و وضعیت فعلی باغ‌های تاریخی سنتی شهر قزوین می‌پردازد.

عوامل تولید این مجموعه عبارتند از:

پژوهش: حامد کلجه‌ای و مریم طاهرخانی، مشاور علمی: سیدامیر منصوری، شکوه کرمانشاهانی و مریم شهبازی، دستیار کارگردان و گرافیک بصری: مریم طاهرخانی، مشاور تدوین: شهروز توکل، نویسنده گفتار متن: شهروز توکل و حامد کلجه‌ای، تصویربرداری هوایی: حامد کلجه‌ای و مجتبی کوهی، طراحی انیمیشن: پریسا پگاه و آرش لاهیجی، طراحی شخصیت و فضا: نیما کریمی، انیماتور: محسن صحاف، گویندگان متن: حامد کلجه‌ای، سعید مقدم‌منش و علی حیدری، ضبط صدا: حسام ساروخانی، طراحی لوگو: سلیمان میری، امور فنی: پارسیاد فیلم، تصویر، صدا، کارگردانی و تدوین: حامد کلجه‌ای، تهیه کننده: احمد شفیعی، تهیه شده در: خانه مستند، محصول سازمان هنری رسانه ای اوج.