نشتی آب، بلای جان خانه‌های تاریخی شوشتر
آخرین وضعیت نشتی آب و شکستگی لوله‌ها در بافت تاریخی شوشتر از تخریب برخی بناهای تاریخی و به‌خطر افتادن جان ساکنان حکایت دارد.
نشتی آب، بلای جان خانه های تاریخی شوشتر شد. در شهری که هزاران سال قدمت و آثار تاریخی بی‌همتایی دارد، مدیریت شهری به‌حدی ضعیف است که شکستگی و پوسیدگی لوله‌های آبی، به درون خانه‌های تاریخی نشت کرده و زیرزمین‌ها یا شوادان خانه‌ها را تبدیل به استخر کرده است.
به گزارش هم میهن، ساکنان در شوادان‌ها ماهی پرورش می‌دهند، این استخر‌های آبی هربار موجب ریزش یکی از خانه‌ها می‌شود؛ خانه‌هایی که خالی از سکنه هم نیست. هر لحظه ممکن است یکی از خانه‌ها برسر ساکنان آوار شود، در این میان تنها واکنش فرمانداری شوشتر تاکید بر لزوم توجه به بافت تاریخی شهر است. براساس اعلام ابوالفضل مهدی‌پور، مسئول انجمن دوستداران میراث فرهنگی شوشتر، شوادان‌های بسیاری از خانه‌های واقع در بافت تاریخی شوشتر دچار آبگرفتگی شده که این آبگرفتگی آسیب زیادی به بافت تاریخی و خانه‌های واقع در بافت وارد کرده است. او گفته که حجم آبگرفتگی در برخی شوادان‌ها، تا اندازه‌ای است که باید آب آن به‌صورت روزانه تخلیه شود، چراکه تخلیه نکردن و ماندن آب، می‌تواند منجر به نشست و از بین رفتن خانه‌ها شود. این فعال میراث فرهنگی، ترک‌خوردگی و رانش در برخی خانه‌ها را به‌عنوان عوارض ناشی از آبگرفتگی شوادان‌ها می‌داند.
اواخر دی‌ماه بود که محسن سیدموسوی، فرماندار شوشتر در جلسه ستاد بازآفرینی شهری گفت: «بافت کهن شهر شوشتر دارای هویت ارزشمندی به لحاظ معماری است و اگر به کوچه‌ها و معابر آن رجوع کنید، خاصیت دفاعی و پدافندی آن را به‌وضوح می‌توانید ببینید. این بافت با شکل و شمایل خاص خود نیاز به مراقبت و حفاظت دارد و علاوه بر آن باید نسبت به تقویت خدمات شهری منطبق با بافت تاریخی به آن توجه کرد.» بااین‌همه، اما به‌نظر می‌رسد که این توجه مورد اشاره فرماندار، شامل تعمیر لوله‌های شهری و جلوگیری از نشتی آب در بافت تاریخی نمی‌شود. از خانه‌های تاریخی شوشتر تنها 5 درصد باقی مانده و حالا به لطف لوله‌کشی شکسته و پوسیدگی 20 ساله این لوله‌ها، همین میزان کم هم در حال نابودی است. تلاش‌های خبرنگار «هم‌میهن» برای مصاحبه با مسئولان اداره میراث فرهنگی شوشتر، بی‌نتیجه بود.
آبفا چه‌کاره است؟
20 سال از فرسودگی لوله‌های شهرتاریخی شوشتر می‌گذرد، اما هیچ نهادی برای تعمیر و تعویض آنها اقدام نکرده است. حالا این پرسش مطرح می‌شود که شرکت آبفا، وزارت نیرو و شهرداری شوشتر، چه وظایفی دارند؟ مگر رسیدگی به شکستگی لوله‌ها در فهرست وظایف‌شان نیست؟ علیرضا چهارمحالی، کارشناس میراث فرهنگی دراین‌باره توضیحاتی به «هم‌میهن» می‌دهد. او می‌گوید: «تقریباً 20 سالی می‌شود که لوله‌های آب زیرزمینی شهری در شوشتر شکسته و فرسوده شده‌اند. این شهر در دهه 20 لوله‌کشی شده، شکستگی لوله‌ها با توجه به خاصیت مویینگی آنها منجر می‌شود تا آب راهی پیدا کرده و به داخل سازه‌های شهری نفوذ پیدا کند.» او ادامه می‌دهد: «در خانه‌های تاریخی شوشتر قسمتی به‌نام شوادان وجود دارد.
در زیرزمین خانه‌ها، سازه‌ای دستکند برای فواصل گرم سال ساخته شده که آب وارد آن می‌شود، این سازه‌ها به یکدیگر متصل است. به‌طورکلی شوشتر دوران باستانی، شهری دوطبقه بوده است. در وضعیت پیش‌آمده، درحال‌حاضر شوادان‌ها پر از آب شده‌اند و تا ارتفاع 3 تا 7 متر رسیده است. هرچه آب را تخلیه می‌کنند بازهم شوادان مملو از آب می‌شود. البته به‌گفته ساکنان محل، آب شرب و تمیز است. بااین‌همه این مشکل، 20 سال است که دامنگیر خانه‌های تاریخی شده و هر بار یکی از خانه‌های تاریخی فرو می‌ریزد.» براساس اعلام این کارشناس میراث فرهنگی، در بسیاری از نقاط، خانه‌ها کاملاً مشخص هستند. مشکل ترکیدگی لوله‌های آب شهری در بیشتر محلات شوشتر مشاهده می‌شود. اداره آبفا اعلام کرده که این مشکل مربوط به آب‌های زیرزمینی است، اما این طور نیست: «در یکی از خانه‌های تاریخی، برشی ایجاد کردیم و دیدیم که تا نزدیکترین رودخانه 7 متر و تا رودخانه دیگر، 8 متر فاصله دارد.
رودخانه پایین‌تر از این خانه قرار دارد و آب سفره‌های زیرزمینی اگر 10 متر بالا بیاید به خانه‌ها می‌رسد.» او می‌گوید: «دستگاه‌های مختلفی برای بررسی این مشکل امتحان کرده‌اند و مشخص شده که مشکل نه از آب‌های زیرزمینی، نه دو رودخانه مجاور شوشتر است؛ بلکه مشکل اصلی ترکیدگی لوله‌های آب‌هاست. برای رفع این مشکل باید اعتبارات، آن‌هم در سطح ملی داشته باشیم، ادارات شوشتر به تنهایی نمی‌توانند با اعتبارات و امکانات محدود خود کاری از پیش ببرند. سیستم آب و فاضلاب شوشتر در منطقه تاریخی فرسوده است، لوله‌های آب از بین رفته‌اند و این لوله‌ها در چندین نقطه دچار شکستگی شده‌اند.»
زیرزمین‌ها تبدیل به استخر شده‌اند
کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که مشکل نشتی لوله‌های آب شوشتر بسیار جدی است، نیاز به اهمیت در سطح کشوری دارد و باید فوراً رفع شود. محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران بر همین موضوع تاکید می‌کند و به «هم‌میهن» می‌گوید: «مشکل اصلی، فرسودگی سیستم آب و فاضلاب شهری است. عرض برخی از لوله‌ها 23 سانتی‌متر است. زمانی که لوله‌ها می‌شکنند، حجم آب بسیار زیادی وارد لایه‌های زیرین خاک شده و در بیشتر خانه‌های بافت تاریخی نیز زیرزمینی که در گویش محلی به آنها شوادان گفته می‌شود، وجود دارند.»
رطوبت، عامل اصلی تخریب بناهای تاریخی است، اما مسئولان کمتر توجهی به مشکل نشتی آب در بافت شهری شوشتر می‌کنند. کلانتری با اشاره به نقش رطوبت در تخریب بناهای تاریخی مخصوصاً خشتی و گلی توضیح می‌دهد که رطوبت در حجم زیاد موجب می‌شود لایه‌های خاک نشست کند و نشست لایه‌های خاک منجر به نشست بنا‌ها و تخریب کامل بناهای تاریخی می‌شود. او به عکسی که از یکی از خانه‌های تاریخی شوشتر گرفته شده بود، اشاره می‌کند. به گفته او، سردر این خانه بسیار با ارزش بود که با نشست لایه‌های خاک، سردر خانه نشست کرد و تخریب شد.
کلانتری به موضوع دیگری توجه می‌کند و آن هم تبدیل‌شدن زیرزمین‌ها به استخر در این خانه‌های تاریخی است: «بررسی‌ها نشان می‌دهد درحال‌حاضر زیرزمین‌های چندین خانه تاریخی پر از آب شده و هرلحظه ممکن است یک فاجعه انسانی رخ دهد. مردم در خانه‌های بافت تاریخی شوشتر، زندگی می‌کنند و اگر این بنا‌ها تخریب شوند، تمام ساکنان هم از بین خواهند رفت.» نگرانی این کارشناس از فروریختن بخش‌هایی از یک محله یا کل بافت تاریخی شوشتر است: «مسئله اینجاست که پوسیدگی لوله‌های آب در سراسر بافت وجود دارد و ممکن است موجب شود بخشی از یک محله یا کل بافت تاریخی شوشتر به‌طور کامل فرو بریزد. حتی مشاهده شده افرادی داخل شوادان‌ها، استخر پرورش ماهی ایجاد کرده‌اند. مدیریت شهری باید هرچه سریع‌تر نسبت به تعمیر ترکیدگی لوله‌های آب اقدام کند، اگر میزان پوسیدگی‌ها زیاد است و قابل ترمیم نیست، باید کل سیستم آب‌رسانی در بافت تاریخی شوشتر تعویض شود.» او این نکته را هم اضافه می‌کند که تعمیر و تعویض سیستم آب‌رسانی و آب شهری شوشتر نیاز به منابع مالی ملی دارد و باید در اسرع وقت صورت بگیرد.
خانه‌های نم‌زده
غلامحسین معماریان، استاد معماری دانشگاه علم و صنعت ایران، نگران وضعیت شوشتر است. او به «هم‌میهن» می‌گوید: «دوهفته پیش سفری به شوشتر داشتم. در این سفر متوجه شدم که در بافت تاریخی شوشتر آب نشت کرده و زیرزمین خانه‌های تاریخی نم زده است. درحال‌حاضر 60 درصد از حیاط خانه جزایری‌ها که خانه‌ای قدیمی و بسیار زیباست، ریزش کرده، شانس آورده‌اند کسی در حیاط نبود، در غیر این صورت قربانیانی به همراه داشت. این خانه متعلق به دوران صفوی و بسیار ارزشمند است.» شوشتر سازه‌ای بی‌نظیر در تمام جهان است، این شهر یادگار تاریخ گذشته ایران است و هیچ‌جا مشابه آن دیده نمی‌شود.
به گفته معماریان، شوشتر شهر تاریخی منحصربه‌فردی است و بنایی مانند چغازنبیل در مجاورت آن واقع شده. تمدن هخامنشیان در شوش و تمدن ایلامیان در استان خوزستان واقع شده‌اند. بافت تاریخی شوشتر در دزفول ارزش ویژه‌ای دارد. اما بسیاری از خانه‌های تاریخی همین منطقه در حال از بین رفتن هستند: «بافت تاریخی شوشتر 240 هکتار مساحت دارد و قاعدتاً باید 4 تا 5 هزار خانه تاریخی در آن باشد، اما از این تعداد تنها 200 خانه تاریخی باقی مانده است؛ یعنی فقط 5 درصد. خانه‌های تاریخی شوشتر به‌تدریج تخریب شدند و از میان رفتند.»
شهرداری‌ها، متهمان اصلی
معماریان معتقد است که بزرگ‌ترین عامل تخریب بافت تاریخی شهرها، شهرداری‌ها هستند، با این توضیح: «شهرداری‌ها با اقدامات بسیاری مانند خیابان‌کشی به تخریب بافت تاریخی شهر‌های مختلف پرداخته‌اند. در بافت تاریخی شوشتر نیز از محله میدان شیخ تا محله میدان سادات، چند خیابان را به‌شکل صلیبی کشیده‌اند. وزارت میراث فرهنگی نیز هیچ طرح مصوبی برای حفاظت از بافت تاریخی شهرها ندارد و تنها به حفاظت از بناهای ثبت ملی شده بسنده می‌کند.» او ادامه می‌دهد: «این مسئله مهم در نظر گرفته نمی‌شود که بافت تاریخی شوشتر و دزفول منحصربه‌فرد بوده و تکرارپذیر نیست. درحال‌حاضر آب لوله‌کشی نشت کرده و شوادان خانه‌های تاریخی مملو از آب شده، درحالی‌که خاک شوشتر سست و گل فشرده شده است.
این خاک بعد از مدتی فروکش می‌کند.» او به چند نمونه تخریب اشاره می‌کند: «جلوی سردر خانه نجاتیان چاله عمیق به دهانه 3 متر و عمق 8 متر ایجاد شده، خانه افضلی که یک خانه بومگردی است نیز در خطر است و به‌دلیل تردد مردم اگر تخریب شود خطرات جانی در پی دارد. اگر آب نشت کند بسیاری از مردم از بین می‌روند. در خانه جزایری کسی ساکن نبود. فیلمی که کارشناسان آبفا منتشر کرده‌اند، نشان می‌دهد، لوله‌های قطور ترکیده‌اند و آب در شوادان وارد شده است. به ستاد بحران آبفا و فرمانداری، خبر داده‌اند، اما تنها کاری که کردند، بازدید از منطقه بوده است. درحالی‌که استانداری باید به این موضوع ورود کند و به‌صورت ضربتی پمپ آب بیاورد و آب را خالی کند. وضعیت تجمع آب در شوادان‌ها آنقدر وخیم شده که برخی، در این زیرزمین‌ها پرورش ماهی راه‌انداخته‌اند.»
آنطور که به نظر می‌رسد، فرمانداری شوشتر تصور می‌کند تنها اشاره‌کردن به نفوذ آب در زیرزمین خانه‌ها کافی است و دیگر نیاز به اقدام دیگری ندارد. اواخر شهریورماه بود که فرماندار شوشتر به نفوذ آب به شوادان‌ها اشاره کرده بود. فرماندار شوشتر با بیان اینکه 243 هکتار بافت تاریخی در این شهرستان وجود دارد، گفته بود: «نفوذ آب به شوادان‌های اغلب بافت‌های تاریخی این شهرستان آنها را با خطر جدی تخریب و آسیب روبه‌رو کرده است.» محسن سیدموسوی به ایرنا گفته بود که بافت‌های تاریخی شوشتر در مرکز شهر قرار دارند، نفوذ آب به شوادان‌ها منجر به تجمع آب فراوانی در بناهای تاریخی شده است. او از دستگاه‌های مربوطه درخواست کرده بود که هرچه زودتر این مشکل را برطرف کنند.
براساس اعلام او، ماجرای آبگرفتگی شوادان‌ها به حدود 30 سال گذشته بر می‌گردد، اما در سال‌های اخیر این موضوع، پیگیری جدی شد. در همین راستا سال گذشته برخی اعضای ستاد مدیریت بحران استان و شهرستان با حضور میدانی بازدیدی از وضعیت این شوادان‌ها داشتند که مقرر شد، تیم‌هایی برای شناسایی عوامل نفوذ آب به این نقاط تشکیل شود.» او این را هم اضافه کرده بود که برخی اقدامات دیگر ازجمله تعویض خطوط قدیمی آب بافت‌های قدیمی شهر نیز در دستور کار بوده و همچنان در حال انجام است.
بافت تاریخی ظرفیت بی‌نظیری برای سرمایه‌گذاری در حوزه بومگردی و گردشگری، همچنین ایجاد اشتغال است، به‌عنوان مثال برخی بافت‌های تاریخی در شوشتر به اقامتگاه‌های سنتی، رستوران و بازارچه‌های صنایع‌دستی تبدیل شده‌اند. درخصوص آب واردشده به شوادان‌ها، 2 نظریه مطرح شده که یکی از این عوامل، شکستگی لوله و نشتی از شبکه آب و فاضلاب شهری و عامل دیگر، بالا آمدن سطح آب زیرزمینی است.
ابهام چندین ساله
با اینکه سال‌ها از ایجاد این معضل در خانه‌های تاریخی شوشتر می‌گذرد، اما مسئولان استانی و شهرستانی همچنان عنوان می‌کنند که عامل قطعی این اتفاق مشخص نشده است. درحالی‌که بررسی‌ها نشان می‌دهد که پوسیدگی لوله‌های آب و فاضلاب واقع در بافت تاریخی و نفوذ آب از سفره‌های زیرزمینی، 2 عامل اصلی مطرح‌شده برای بروز این مشکل است. کارشناسان میراث فرهنگی و مرمت معتقدند، شوادان‌ها از سالیان دور در خانه‌های بافت تاریخی بوده‌اند و در همان زمان با اینکه سطح سفره‌های آب زیرزمینی نسبت به امروز بالاتر بود، اما چنین اتفاقی رخ نداده است. حالا، اما با گذشت چندین‌سال از لوله‌کشی و مستهلک‌شدن آنها، اتفاقات ناگوار هم خودش را نشان داده است.
پیگیری‌های بی‌نتیجه
با اینکه سرپرست اداره میراث فرهنگی شهرستان شوشتر اواخر تابستان امسال ادعا کرده بود که رفع مشکل ترکیدگی لوله‌ها در اولویت قرار گرفته، اما این مشکل حل نشده و به گفته اهالی شوشتر، مشکل لوله‌ها به قوت خود باقی است. داوود نجارآسیابان دراین‌باره به ایرنا گفته بود: «موضوع آبگرفتگی شوادان‌ها یکی از موضوعات اصلی و در اولویت اداره میراث فرهنگی شوشتر از یک‌سال گذشته تاکنون بوده است، با اینکه در سال‌های قبل نیز دراین‌خصوص مکاتباتی صورت گرفته، اما از سال گذشته به‌صورت جدی این موضوع در دست پیگیری قرار گرفته است.» او رفع این مشکل را منوط به پیدا کردن منشأ آبگرفتگی به‌صورت قطعی از طریق انجام مطالعات و بررسی‌های کارشناسی دانسته. نجار نیز مانند سایر کارشناسان میراث، پوسیدگی لوله‌های آب و نفوذ آب از سفره‌های زیرزمینی را دو عامل احتمالی این مسئله می‌داند بااین‌حال معتقد است که براساس دلایل موجود، علت اصلی این مشکل پوسیدگی لوله‌های انتقال آب شرب است، اما باز هم لازم است مطالعات جهت قطعی شدن دلیل این مشکل صورت گیرد.
خانه‌های تاریخی شوشتر در شرایطی تخریب می‌شوند که سازه‌های آبی شوشتر قرن‌ها قبل ساخته شده‌اند که نماد هوش سرشار مردم آن دوره در مدیریت آبی بوده است. در دوره ساسانی بسیاری از مردم، این شهر را به‌دلیل مجاورت کارون با شوشتر به‌عنوان محل سکونت برگزیدند. در دوره اردشیر یکم شوشتر به‌صورت جزیره‌ای در میان آب‌ها تجدید بنا شد و به‌همین‌علت این سازه‌ها که شامل بخش‌های مختلفی مانند کانال، پل، بند و آسیاب بودند، شکل گرفتند. پیش‌ازاین سنگ‌بنای این سازه‌ها توسط داریوش بزرگ گذاشته شده بود. شوشتر در زمان شاپور ساسانی به اوج خود رسید و کشاورزی و تجهیزات آبیاری بسیار پررونق شد. گفتنی‌است که بیشتر ساختمان‌های اطراف سازه‌ها در دوره صفوی ساخته شدند. درنهایت این سازه‌ها را در دوره قاجار و پهلوی مرمت کردند و امروزه گردشگران می‌توانند از این سازه‌های باارزش بازدید کنند.
این سازه‌ها نشانه‌ای از بلوغ و خلاقیت انسان بوده و نمونه‌ای خاص از تعامل میان انسان و محیط‌زیست به‌شمار می‌روند. معماری و بخش‌های مختلف سازه‌های شوشتر بسیار خاص است. سیستم این سازه‌ها به‌گونه‌ای ساخته شده که آب از سه حفره بزرگ بیرون می‌زند. در آن زمان هروقت آب از سطحی بالاتر می‌رفت از این سه حفره خارج می‌شد. به علاوه ایرانیان باستان در مسیر جریان آب، آسیاب‌های آبی قرار دادند که بتوانند بیشترین بهره را از آب ببرند. این کار سبب شد، آب به‌صورت آبشاری روی حوضچه‌ای وسیع بریزد که محل تامین آب تمام منطقه شوشتر بود. این سازه‌ها بخش‌های مختلفی دارند که هرکدام از آنها با جزئیات دقیقی ساخته شده‌اند. شهری چنین شگفت‌انگیز حجم بالایی از خانه‌های تاریخی خود را از دست داده و اکنون بافت تاریخی‌اش نیز درحال نابودی است.
شوادان چیست؟
در قدیم که وسایل خنک‌کننده امروزی وجود نداشت، مردم شوشتر و برخی دیگر شهر‌های تاریخی استان مانند دزفول، با احداث شوادان (زیر زمین) از گرمای تابستان به این فضا‌ها پناه می‌بردند. از شوادان‌های خاص در شوشتر که ازنظر وسعت و تزئین با دیگر شوادان‌ها متفاوت است، شوادان قلعه سلاسل و شوادان شاه‌نشین در شوشتر است. شوشتر شهری با تاریخی 10 هزارساله، واقع در جنوب غرب ایران در استان خوزستان که گنجینه‌های عظیم و کهن را در دل خود جای داده است. شوشتر، در دامنه‌های زاگرس قرار گرفته و از آب و هوایی دلپذیر و طبیعتی برخوردار است و مقصدی مناسب برای گردشگرانی که قصد سفر در زمستان و بهار را دارند، شناخته می‌شود.
براساس گفته‌های تاریخ‌نویسان، زمانی که شهر شوش رو به ویرانی رفت، در شش فرسنگی آن شهری بنا کردند که خوش آب و هواتر، حاصلخیزتر و آبادتر از شوش بود و به‌همین‌دلیل آن را شوشتر یعنی بهتر از شوش نامیدند. در بافت تاریخی شهر شوشتر بیش از 90 اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی وجود دارد. مشکل آبگرفتگی شوادان خانه‌های تاریخی مربوط به امروز و دیروز نیست و بیش از 20سال است که این معضل به بلای جان بافت تاریخی شوشتر تبدیل شده است.
از میان اخبار