نهاد کتابخانه‌ها بزرگ‌ترین خریدار کتاب در کشور است؛ تحول در خرید کتاب

مدیرکل اداره تأمین منابع نهاد کتابخانه‌ها می‌گوید با توجه به خرید 42 میلیاردی این نهاد از مرداد تا مهر و مقایسه‌اش با دیگر نهادها مثل وزارت فرهنگ، این نهاد بزرگ‌ترین خریدار کتاب در کشور است.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، جواد شیخ الاسلامی: فروردین 1404 بود که مجید خدابخش با حکم آزاده نظربلند، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به مدیرکلی دفتر تأمین منابع کتابخانه‌های نهاد منصوب شد. به بهانه هفته کتاب سراغ خدابخش رفتیم تا با او درباره فعالیت‌های اداره کل تأمین در ماه‌های اخیر، فرایند خرید کتاب‌ها، وضعیت تجهیز کتابخانه‌های کشور، بودجه این اداره کل و برنامه‌های نهاد برای ادامه سال صحبت کنیم.

مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید:

* گزاره‌ای در بین فعالین حوزه نشر مطرح است که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور را بزرگ‌ترین خریدار کتاب کشور می‌داند. این تصور با واقعیت چه نسبتی دارد؟

بله. من هم شنیده‌ام اما برای پاسخ دادن به آن نیاز به اطلاعات دقیقی نظیر میزان خرید (تعداد نسخه و مبلغ اختصاصی)، گستره پوشش و تداوم این خرید است. همین‌طور که در ذهنم مرور می‌کنم احتمالا خرید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای حمایت از ناشرین، خریدی که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یا سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و مثل آن در یک دو استان بزرگ برای تجهیز کتابخانه‌های تحت پوشش خودشان انجام می‌دهند، شبیه‌ترین خریدها به خرید نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است.

طی مرداد تا مهر امسال، خرید انجام‌شده توسط هیئت انتخاب و خرید کتاب وزارت ارشاد، 38910 نسخه و به ارزش تقریبا 100 میلیارد ریال است. نهاد کتابخانه‌ها در همین بازه برای مخاطب کودک و نوجوان خود طرح «قاصدک» را انجام داد که طی آن بیش از 260 هزار نسخه کتاب به ارزش 420 میلیارد ریال انجام شده است

از این موارد تنها آمار مستندی که در اختیار است، گزارش خرید وزارت فرهنگ و ارشاد است که هر چند وقت یکبار در سایت وزارتخانه منتشر می‌شود. در سایر موارد مستندات دقیقی نداریم مگر شنیده‌ها و یا گفت‌وگوهای انگشت‌شماری که به اعداد و رقم‌ها اشاره می‌کند. به این استشهاد توجه کنید؛ طی مرداد تا مهر امسال، وزارت ارشاد و نهاد کتابخانه‌ها، هر دو خرید داشتند. خرید انجام‌شده توسط هیئت انتخاب و خرید کتاب وزارت ارشاد، 38910 نسخه و به ارزش تقریبا 100 میلیارد ریال است. نهاد نیز در همین بازه برای مخاطب کودک و نوجوان خود طرح «قاصدک» را انجام داد که طی آن بیش از 260 هزار نسخه کتاب به ارزش 420 میلیارد ریال انجام شده است. با مقایسه این‌ها به نظر می‌رسد گزاره‌ای که مطرح کردید درست است و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور را می‌توان بزرگ‌ترین خریدار حوزه نشر محسوب کرد.

* آیا این جایگاه سطح انتظارات و حساسیت‌ها را افزایش نمی‌دهد؟ خرید با این میزان بودجه و تعداد نسخه، پیچیدگی‌هایی دارد.

اساسا هرگونه انتخابی پیچیدگی، سختی و حساسیت دارد. گاهی اوقات ما برای خرید کردن یک پیراهن چندین مغازه یا صفحه مجازی رو بالا و پایین می‌کنیم و دست آخر هم با تردید سراغ یکی از آنها می‌رویم. طبیعی است در فرآیند خرید کتاب که ناشی از یک انتخاب در بین بیش از ده‌ها هزار عنوان و چند صد ناشر است، دشواری‌ها و بزنگاه‌ها فراوان است. در این میان خواسته‌های روزآمد کتابداران و اعضا در کتابخانه‌ها، نگاه عدالت‌جوی ناشران و پیگیری ایشان، و بودجه محدود که معلوم نیست چه موقع اختصاص پیدا می‌کند، آن پیچیدگی و حساسیت را مضاعف هم می‌کند.

* با توجه به همین انتظارات، وقتی مسئولیت را پذیرفتید، چه واقعیت‌هایی در اداره کل تامین منابع شما را بیشتر نگران یا حساس کرد؟

مهم‌ترین دغدغه‌هایم در حوزه خرید به همان موارد سختی و حساسیتی برمی‌گردد که قبل از این اشاره کردم. تصویر دقیق و مبتنی بر واقعیت از نیاز و خواست مخاطبین در کتابخانه‌ها؛ رصد جامع از وضعیت نشر که پاسخگوی همان نگاه عدالت‌طلب ناشرین است و دست آخر ایجاد نظم در تخصیص بودجه محدود. نبود هر کدام از این‌ها سبب می‌شود که خرید از یک فرآیند متداول، منظم، مجموعه‌ساز و رضایت‌آفرین در کتابخانه به اتفاقی که باید روزها منتظر باشی تا شاید محقق شود و شاید پاسخگویی نیاز کتابخانه باشد، تبدیل شود. برای هر کدام از این موارد راهکارها و پیشنهادهایی به کمک همکاران ستادی و استانی تنظیم کردیم و با توجه به اقتضائات، در حال انجام آنها هستیم. به عنوان نمونه پیش از این بخش عمده خرید نهاد به واسطه دستور توزیعی ستاد مرکزی به کتابخانه‌ها ارسال می‌شد. در حال حاضر ضمن حفظ کردن این الگوی خرید به صورت حداقلی، به سمت خارج کردن دستور توزیع از اداره کل تامین منابع و ایجاد دستور توزیع به تعداد تمامی کتابخانه‌ها و بر اساس انتخاب همکاران کتاب‌دار حرکت کرده‌ایم. بر این مبنا هر کتابخانه بر اساس بودجه تخصیصی، از فهرست پیشنهادی اداره کل تامین منابع و یا فهرست تنظیمی خود در خریدهای استانی، اقدام به خرید می‌کند.

* افزایش سهم کتابداران در انتخاب کتاب تصمیم پر ریسکی است، چرا که میزان تسلط کتابداران در شهرها و استان‌های مختلف کشور، با هم برابر نیست و نمی‌توان به صورت کامل انتخاب کتاب‌ها را به آنها سپرد. چه شد که این تصمیم را گرفتید؟

بررسی تجربه‌های گذشته نقش موثری در این تصمیم داشت. سال‌های زیادی تنها الگوی تامین کتاب، ارسال بر اساس تشخیص همکاران ستاد مرکزی و مجموعه‌ای از الگوهای دستور توزیع بود. مثلا کتاب «من کیستم» آقای محمد شجاعی برای همه کتابخانه‌ها یا کتاب «مطالعه مصرف مخاطبان انیمه و مانگا در ایران» از خانم ادهم برای کتابخانههای اصلی استان و اصلی شهرها و... ارسال می‌شد. اما به مرور و با انجام یک دو نوبت طرح خرید کتاب بر اساس انتخاب کتابداران این ایده شکل جدی‌تری گرفت و بنا بر این شد که بخش اصلی خرید بر پایه انتخاب کتابداران باشد و در کنارش به منظور جبران مواردی که ممکن است در سبد مجموعه‌سازی مغفول مانده باشد، از دستور توزیع‌های ستاد مرکزی نیز استفاده کرد. این سهم‌دهی الزاماتی نظیر ضرورت افزایش دانش کتاب‌شناسی کتابداران و گویاسازی فهرست‌های پیشنهادی برای انتخاب درست و بهینه را هم به همراه دارد که در صورت نیاز و پیش آمدن بحث توضیحاتی عرض می‌کنم.

برای تنوع‌بخشی به منابع مالی، طرحی به منظور استفاده از ظرفیت «نشاندار کردن مالیات» برای تامین منابع مطالعاتی مورد نیاز کتابخانه‌ها آماده کردیم که توسط همکاران محترم معاونت اداری و مالی در حال پیگیری است. امیدوارم این پیگیری‌ها در صورت تحقق نقش موثر و تعیین کننده‌ای در موضوع تامین مالی خرید منابع برای کتابخانه‌ها داشته باشد

* بودجه خرید کتاب توسط اداره کل منابع چگونه تأمین می‌شود؟

منابع مالی ما از سه مسیر تأمین می‌شود. ابتدا بودجه ستاد مرکزی، سپس سرفصل خرید منابع که در بودجه‌های ادارات کل استانی دیده شده و با همکاری و عاملیت کارشناسان منابع استانی اختصاص داده می‌شود و در آخر هم مسیرهای مکمل مانند طرح «اِهدانِش»، مشارکت بانک‌ها و همراهی خیرین. در همین راستا و برای تنوع‌بخشی به منابع مالی، طرحی به منظور استفاده از ظرفیت «نشاندار کردن مالیات» برای تامین منابع مطالعاتی مورد نیاز کتابخانه‌ها آماده کردیم که توسط همکاران محترم معاونت اداری و مالی در حال پیگیری است. امیدوارم این پیگیری‌ها در صورت تحقق نقش موثر و تعیین کننده‌ای در موضوع تامین مالی خرید منابع برای کتابخانه‌ها داشته باشد.

* سال 1404 با خرید حوزه کودک و نوجوان آغاز شد. انتخاب این حوزه محتوایی و سنی، دلیل خاصی داشته است؟

بله. ما برای افزایش دقت در خرید و نیازسنجی واقعی کتابخانه‌ها نظرسنجی ملی با مشارکت حدود 4000 کتابدار و عضو فعال انجام دادیم. بر اساس این نظرسنجی نزدیک به 50 درصد از نیاز اعلامی مشارکت‌کنندگان در حوزه گروه سنی کودک و نوجوان بوده است. این مهم در کنار درخواست‌های همکاران در بازدید از کتابخانه‌ها و اطلاعات حاصل از عناوین پرجستجو در سامانه کتابخانه‌ها سبب شد که سبد موضوعی کتاب‌های کودک و نوجوان در اولویت خرید قرار گیرد. خالی از لطف نیست به این هم اشاره کنم بر اساس این نظرسنجی، داستان، مهارت‌های زندگی و آموزش مفاهیم پایه در گروه سنی کودک و موضوعات رمان، مهارت فردی و خودیاری در گروه سنی نوجوان، پربسامدترین موضوعات مورد نیاز بوده‌اند.

* در صحبت‌ها اشاره به گویاسازی فهرست خرید کردید. منظورتان از این عبارت چیست؟

همانطور که گفته شد، افزایش سهم کتابداران در انتخاب الزاماتی با خود به همراه دارد. از جمله اینکه فهرست پیشنهادی در گویاترین حالت ممکن در اختیار ایشان قرار گیرد. برای این منظور در این نوبت و برای اولین‌بار علاوه بر اطلاعات همیشگی مانند عنوان، مولف، مترجم و ناشر، مواردی نظیر لینک معرفی کتاب، تگ‌های موضوعی، گروه سنی، اعلام موجودی همان عنوان در کتابخانه مقصد و متمایز کردن 900 عنوان از بین 2400 عنوان به انتخاب همکاران متخصص این حوزه در اداره کل تامین منابع، به عنوان کتاب‌های با اولویت بیشتر یا به تعبیر رایج ستاره‌دار، نیز به فهرست افزوده شد. مراد از گویاسازی فهرست مجموعه این اتفاقات است. اگزوپری جمله‌ای دارد به این مضمون که «کار کامل آن نیست که نتوانی چیزی به آن اضافه کنی. بلکه کار کامل آن است که نتوانی چیزی از آن کم کنی.» حسم در مورد زحمات همکارانم در تهیه این فهرست این بود.

ثمره این فرآیند انتخابی شد که تا به الآن که با شما گفتگو می‌کنم و کتاب‌ها در کتابخانه‌ها توزیع شده است، هیچ اعتراضی مبنی بر مناسب نبودن عناوین به اداره کل گزارش نشده است. شاید برای شما جالب باشد که حدود 60 درصد انتخاب نهایی کتابداران از همین عناوین ستاره‌دار بود که نشان می‌دهد فهرست جدید نیازشان را دقیق‌تر پوشش داده است.

* معمولا در دوره‌های مختلف اعتراضاتی به نحوه خرید اداره کل منابع می‌شد و بعضی می‌گفتند خریدها سلیقه‌ای انجام می‌شود. بازخورد ناشران در این دوره چگونه بود؟

همکاری ناشران بسیار حرفه‌ای و مسئولانه بود. ادعای ما این است که تقریبا همه ناشران معتبر حوزه کودک و نوجوان در خرید این دوره حضور داشتند و برخی حتی برای رساندن کتاب به کتابخانه‌ها، چاپ جدید آماده کردند. این سطح از تعامل، افق روشنی برای همکاری‌های آینده ترسیم می‌کند.

ستاد مرکزی در گام بعدی باید به سراغ بزرگسال و سبد موضوعی قصه و رمان برود. تهیه فهرست بر اساس استانداردهای که اشاره شد با پیشرفت 70 درصد انجام شده است. هم‌عرض و شانه به شانه این خرید، کارشناس منابع استانی نیز خرید بر اساس انتخاب و ارائه فهرست توسط کتابخانه‌ها را سامان می‌دهند

* توزیع کتاب‌ها یکی از نقاط حساس فرایند خرید است. چرا این مرحله طولانی‌تر شد؟

این خرید 2400 دستور توزیع به تعداد 2400 کتابخانه شرکت کننده در طرح داشت. این اعداد و این گستردگی کار به زبان ساده است اما در واقعیت و عمل خصوصا برای ما که بخش قابل توجهی از زیرساخت لازم در توزیع را به دلیل مسبوق به سابقه نبودن، هم‌زمان با انجام کار، باید ایجاد می‌کردیم، کاری سخت و البته نیازمند زمان بود. با وجود این و با همتی که همکاران اداره توزیع ما به خرج دادند کار با اختلافی 10 روزه از زمان مقرر به سرانجام رسید.

* برنامه شما برای ادامه سال چیست؟ ادامه خریدها در چه حوزه‌ای خواهد بود؟

بر اساس همان نظرسنجی که خدمت‌تان گفتم، ستاد مرکزی در گام بعدی باید به سراغ بزرگسال و سبد موضوعی قصه و رمان برود. تهیه فهرست بر اساس استانداردهای که اشاره شد با پیشرفت 70 درصد انجام شده است. هم‌عرض و شانه به شانه این خرید، کارشناس منابع استانی نیز خرید بر اساس انتخاب و ارائه فهرست توسط کتابخانه‌ها را سامان می‌دهند تا این دو خرید در کنار هم تکمیل کننده فرآیند مجموعه‌سازی باشد. علاوه بر دو مورد یاد شده، به خواست خدا خرید به منظور تجهیز 30 کتابخانه سیار تازه‌تأسیس، خرید 1170 نسخه کتاب بریل برای تجهیز بخش نابینایان و سهیمه ویژه برای 40 کتابخانه مستقر نیز انجام خواهد شد.

* پیش‌بینی و برآوردی از ارزش ریالی این خریدها دارید؟

پیش‌بینی و برآوردمان از ارزش خرید مواردی که برشمردم، عددی بیش از 1000 میلیارد ریال است که بخشی از آن تخصیص پیدا کرده و در حال انجام است و قسمتی دیگر را امیدوارم تا ابتدای فصل زمستان محقق شود.