نوجوان ایرانی با کتاب ایرانی قهر کرده است؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، بازار کتاب نوجوان ایران هیچ‌گاه به اندازه یک دهه گذشته مسیر آمد و شد کتاب‌های ترجمه شده نبوده است. انبوه کتاب‌هایی که از این رهگذر وارد بازار نشر ایران می‌شوند، عمدتاً با در نظر گرفتن صرفه اقتصادی برای ناشر و بازگشت سرمایه او، منتشر شده‌اند. در شرایطی که سرمایه‌گذاری بر کتاب تألیفی برای ناشر پرریسک به شمار می‌آید، بهترین گزینه انتخاب کتاب‌هایی است که پیش‌تر امتحان خود را پس داده و توانسته‌اند مخاطبان آن طرف آب را به سمت خود جلب کنند. در شرایطی که هیچ ضابطه و الزامی برای رعایت حق کپی رایت وجود ندارد، پرداختن حق‌الترجمه برای کتابی پرمخاطب، مطمئن‌ترین راه برای سرمایه‌گذاری است. هرچند پیش‌تر وزارت فرهنگ وعده سامان دادن به این بازار را داده بود، اما ترجمه‌ها همچنان رونق بازار را در دست دارند.

گزارش نشر کودک و نوجوان در سال گذشته نشان می‌دهد که مانند بسیاری از سال‌های یک دهه گذشته، نشر کتاب‌های ترجمه شده همچنان پررونق است و فاصله چندانی با تعداد کتاب‌های تألیفی ندارد. بنا بر آمار اعلام شده؛ در سال گذشته تعداد 22 هزار و 888 عنوان کتاب در این حوزه منتشر شده است که از این تعداد، 13 هزار و 285 عنوان تألیفی و 9 هزار و 603 عنوان ترجمه بوده است. فاصله میان تألیف و ترجمه در سال 1402 نسبت به سال قبل آن‌، کاهش پیدا کرده است؛ زیرا در سال 1401، 12 هزار و 475 عنوان کتاب منتشره تألیفی و هفت هزار و 488 عنوان ترجمه بوده است. اما افزایش این حجم از کتاب‌های ترجمه شده بر مخاطب چه تأثیری گذاشته است؟ آیا توانسته نظر نوجوان امروز را به خود جلب کند؟

بررسی کتابفروشی‌های بزرگ تهران و برخی از کلانشهرها حکایت از آن دارد که این دسته از آثار، اولین گزینه برای خرید نوجوانان در سال گذشته بوده‌اند:

شهر کتاب مرکزی تهران: 

دختری که ماه را نوشید؛ نوشته کلی بارن هیل پاستیل‌های بنفش؛ به قلم کاترین اپل‌گیت بلندی‌های بادگیر؛ امیلی برونته مجموعه داستان‌های هری پاتر

ترنجستان سروش:

دختری که ماه را نوشید؛ نوشته کلی بارن هیل خرگوش‌های سفالی؛ اثر کوین هنکس خانه درختی؛ نوشته اندی گریفیتس مجموعه 12 قصه از معصومین، حسین فتاحی

فروشگاه اسم: مجموعه هری پاتر دختری که ماه را نوشید پاستیل‌های بنفش شازده کوچولو پسرک، موش کور، روباه و اسب؛ نوشته چارلی مکسی

شهر کتاب فرهنگ:

مغازه جادویی؛ نوشته جیمز آر دوتی کتاب سنگ، کاغذ، قیچی؛ اثر آلیس فینی پاستیل‌های بنفش؛ نوشته کاترین اپل‌گیت دختری که ماه را نوشید؛ اثر کلی بارن هیل کتابخانه نیمه‌شب؛ نوشته مت هیگ

بوک‌لند زعفرانیه:

جوجوتسو کایسن؛ نوشته گِگه آکوتامی Gege Akutami مجموعه حمله به غول؛ اثر هاجیمه ایسایاما مجموعه هری پاتر

کتابفروشی افق:

ته کلاس، ردیف آخر، صندلی آخر؛ نوشته لوئیس سکر پاستیل‌های بنفش؛ نوشته کاترین اپل‌گیت دختری که ماه را نوشید؛ اثر کلی بارن هیل جنگی که نجاتم داد؛ نوشته کیمبِرلی بروبیکر بردلی

استقبال از کتاب‌های ترجمه شده در دیگر شهرها نیز دیده می‌شود. به عنوان نمونه، در شهر کتاب مرکزی مشهد، کتاب‌های «پاستیل‌های بنفش»، «سم هستم بفرمایید»، نوشته داستین تائو، «دختری که ماه را نوشید»، «دختری که به اعماق دریا افتاد» اثر اکسی اوه، «خواربارفروشی نامیا» از کیگو هیگاشینو و کتاب «تیمارستان متروک» اثر معروف دن پابلوکی در یک سال گذشته بیشترین نظر نوجوانان را به خود جلب کرده‌اند.

هرچند نمی‌توان به طور کامل مدعی شد که این فهرست، فهرست نهایی برای سنجش میزان علاقه مخاطب نوجوان به کتاب است، اما می‌توان آن را مشتی نمونه خروار در نظر گرفت. علی رُکاب، از مسئولان فروشگاه اسم، دلیل علاقه مخاطبان نوجوان به کتاب‌های ترجمه شده را در چاپ کم کتاب‌های تألیفی می‌داند. به گفته او؛ میزان توزیع کتاب‌های ترجمه شده در فروشگاه‌ها چندبرابر کتاب‌های تألیفی است.

مانگا همچنان پرطرفدار

در میان تمام کتابفروشی‌هایی که نام آنها برده شد (به جز ترنجستان سروش) کتاب‌های مانگا از جمله آثار پرمخاطب در یک سال گذشته بوده‌اند. رکاب علت آن را ذهن جست‌وجوگر نوجوانان امروز می‌داند و می‌گوید: نوجوانان دهه شصتی به دنبال ابرقهرمان بودند، اما ذهن نوجوان امروز تغییر کرده است. او به دنبال فلسفه و چرایی زندگی است. این فعال حوزه نشر ادامه می‌دهد: من در مدارس نیز شاغل هستم. با کمک بچه‌ها حلقه‌های کتابخوانی هری پاتر و مانگا تشکیل داده‌ایم. براساس تجربه‌ای که داشته‌ام می‌گویم که نوجوانان از خواندن این‌گونه آثار به دنبال کشف معنای زندگی از فرهنگ شرق هستند؛ فرهنگ چین، کره و ژاپن رازآلود است و همین امر برای نوجوان امروزی که از دنیای ابرقهرمان نوجوان دهه‌های گذشته فاصله گرفته، جذاب است.

کتاب‌های مانگا مخالفان و موافقان جدی در ایران دارد. مخالفان بر این باورند که این دسته از آثار، بی‌بند و باری را اشاعه می‌دهد و دست روی برخی تصاویر کتاب می‌گذارند، اما موافقان معتقدند که این گونه ادبی، جهانی جدید پیش روی مخاطب قرار داده است. به نظر می‌رسد فارغ از اینکه نظر کدام گروه به واقعیت نزدیک‌تر است، آنچه بر میزان محبوبیت این گونه آثار در ایران افزوده، تشکیل حلقه‌هایی از هنر شرق در کشور است که به صورت مجاز یا غیر مجاز در دسترس مخاطب قرار گرفته است؛ اعم از سریال، موسیقی، صنایع فرهنگی و.... ایمانی، از مسئولان کتابفروشی شهر کتاب مشهد نیز علت رونق کتاب‌های مانگا را در ترویج فرهنگ کره و شرق آسیا با دیگر شاخه‌های هنری می‌داند. به گفته او؛ اقبال به کتاب‌های مانگا پس از شهرت بی‌تی‌اس و سریال‌های کره‌ای بیشتر شده است. هرچند به گفته برخی از فعالان نشر، کتاب‌های مانگا مخاطبان خاص خود را دارد، اما همگی بر پرفروش بودن این دسته از آثار اذعان و تأکید دارند.

نوجوان ایرانی با کتاب ایرانی قهر کرده؟

هادی حکیمیان، نویسنده، در گفت‌وگو با تسنیم، با بیان اینکه مخاطب ایرانی با اثر ایرانی قهر نکرده است؛ گفت: این روند نتیجه کم‌کاری مسئولان و دستگاه‌های فرهنگی کشور است. جلوی ادبیات ترجمه را نمی‌توان گرفت و نمی‌توان درهای ورودی کشور را به روی آثار خارجی بست، اما ما در این حوزه مدیریت فرهنگی نداریم. او یکی از دلایل رونق مجموعه آثار مانگا و انیمه در سال‌های اخیر را پخش سریال‌های کره‌ای دانست و افزود: وقتی سریال‌های کره‌ای از شبکه‌های مختلف تلویزیون پخش می‌شود، جا را برای رمان‌های کره‌ای باز می‌کند. به گفته این نویسنده؛ دستگاه‌های فرهنگی ما اعم از آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری، حوزه هنری و... وظیفه دارند در حوزه ادبیات تألیفی به ویژه در بخش کودک و نوجوان سرمایه‌گذاری و حمایت کنند، جشنواره برگزار کرده و کتاب‌های موفق را معرفی کنند.

تأثیر شرایط اقتصادی بر محتوای نشر

تأثیر شرایط اقتصادی بر حوزه نشر، علاوه بر موضوعات روتینی چون کاغذ، ملزومات چاپ و... بر محتوا نیز قابل رؤیت است؛ موضوعی که حالا خود را بیش از هر زمان دیگری نشان می‌دهد و اگر چاره‌ای برای آن اندیشیده نشود، جلوه بیشتری خواهد کرد. حکیمیان با اشاره به همین موضوع، از چاپ محدود کتاب‌های تألیفی در قیاس با کتاب‌های ترجمه‌ای گفت و یادآور شد: کشور ما موظف به قانون کپی رایت نیست. وقتی ناشر نباید مبلغی بابت ترجمه اثر به مولف یا ناشر خارجی پرداخت کند، کار را به راحتی با هزینه پایین، روانه بازار نشر می‌کند. اکثر این دسته از آثار پیش‌تر تبلیغ شده‌، گاه سریال‌های آن نیز ساخته شده است؛ بنابراین با فروش بالایی همراه خواهند بود. اما کار تألیف، نیازمند صرف وقت و هزینه بیشتر است. برای یک رمان تألیفی باید حداقل یک سال وقت گذاشت؛ این در حالی است که نمی‌توان مطمئن بود که تمامی این آثار، می‌توانند در جذب مخاطب موفق عمل کنند؛ در نتیجه ناشر باید این ریسک را بپذیرد. در شرایطی که ریسک‌پذیری ناشر پایین آمده است، او تصمیم می‌گیرد به سمت نشر کتاب‌هایی رود که پیش از آن با صنایع فرهنگی اعم از انیمیشن و فیلم، معرفی و تبلیغ شده‌اند و مخاطب ایرانی با شخصیت‌های آن غریبه نیست. پشت این دست از آثار مانند کتاب‌های هری پاتر، رسانه بزرگی مانند هالیوود قرار دارد. کتاب‌های کره و چین، در حالی مخاطب خود را در بازار ایران پیدا می‌کنند که رسانه ملی شبانه‌روز سریال کره‌ای پخش می‌کند.

تأثیر تلویزیون بر افزایش فروش کتاب‌های مانگا در ایران

وی تصریح کرد: نوجوان امروز تاریخ کشور خود را نمی‌داند، اما از تاریخ کره آگاه است؛ کره‌ای که همانند ما یا در قیاس با کشورهایی چون چین و ژاپن، پیشینه و قدمتی ندارد. این نویسنده با اشاره به طرح موفق رمان ایرانی در کانون پرورش فکری در زمان مدیریت شاه‌آبادی افزود: مخاطب نوجوان ما امروزه رشد کرده و موضوعات متنوعی را پیگیری می‌کند؛ اعم از عاشقانه تا پلیسی. دستگاه‌های فرهنگی می‌توانند برای رفع این خلأ از ناشران و نویسندگان حمایت کنند که در این حوزه جدی کار می‌کنند.

ادبیات کودک و نوجوان ایران، سکوی پرش و برگ برنده ادبیات ایران در بازار جهانی کتاب به شمار می‌رود؛ ادبیاتی نجیب که حرف جدیدی برای مخاطب خارجی خود دارد، اما در سال‌های گذشته محلی برای آمد و شد آثاری است که جنبه اقتصادی آنها پررنگ‌تر از جنبه محتوایی است. به نظر می‌رسد هرچه از دهه شصت و هفتاد، که دوران طلایی ادبیات کودک و نوجوان ایران بود، به سمت امروز حرکت می‌کنیم، ناشران بیش از نویسندگان نبض بازار را در دست دارند. در زمانه‌ای که از مراکز فرهنگی چون کانون پرورش فکری کودکان و حوزه هنری تنها برندی باقی مانده، بازارسازی و ذائقه‌سازی مخاطب در گروِ دو دوتا چهارتای برخی از ناشران است.