نگاهی به چند آهنگ دوران دفاع مقدس / از کاروان شهید تا دایه دایه
برخی از آهنگ‌های دوران دفاع مقدس، دنیایی از خاطره و یادگاری در دل خود دارند؛ آهنگ‌هایی که تلاش کرده‌اند تا گوشه‌ای از رشادت‌های رزمندان کشورمان را با زبان موسیقی به تصویر بکشند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، هفته دفاع مقدس برای مردم ایران یادآورِ رشادت‌ها و دلیری‌های مردان و زنان این سرزمین در حفظِ تمامیتِ ارضیِ ایران است. رشادت‌هایی که تا ابد در تاریخ این سرزمین ثبت و ضبط شده و به یادگار خواهد ماند. در میانِ آن همه رشادت و دلیری، آهنگ‌هایی در آن دوران ساخته و پخش شده که هر کدام‌شان برای مخاطبان موسیقی ایرانی، حال و هوایِ دوران دفاع مقدس را تداعی می‌کند.
در اینجا و به مناسبت هفته دفاع مقدس، یادی می‌کنیم از چند آهنگِ مشهورِ آن دوران...
روزهای نخستین دوران دفاع مقدس است. آهنگ را محمدرضا لطفی در دستگاه «همایون» و در مایه «شوشتری» می‌سازد و شهرام ناظری آوازش را می‌خواند. شعر را محمد ذکایی سروده و گروه «شیدا» هم قطعه را اجرا می‌کند و اینگونه است که قطعه جاودانِ «کاروان شهید» پدید می‌آید.
اجرای نهایی «کاروان شهید» در آلبوم «چاووش 8» گنجانده می‌شود. این قطعه در برخی اجراهای زنده هم نواخته شده که یکی از این اجراها ماجرای عجیبی دارد.
ملودی «کاروان شهید» را لطفی ساخته است
در برخی از رسانه‌ها اینگونه بیان شده که ملودیِ اصلی «کاروان شهید» ابتدا در ذهن شهرام ناظری شکل می‌گیرد و سپس ناظری این ملودی را به لطفی می‌دهد و او مقدمه شوشتری را روی این ملودی می‌گذارد.
ارسلان کامکار اما با این ماجرا اصلا موافق نیست و می‌گوید: اصلاً چنین چیزی صحت ندارد. برای آلبوم «در گلستانه» هم چنین ادعاهایی مطرح شده بود که برخی از ملودی‌های این آلبوم متعلق به شهرام ناظری است؛ در حالی که چنین چیزی اصلاً صحت ندارد. آهنگِ «کاروان شهید» کاملاً متعلق به محمدرضا لطفی است.»
ارسلان کامکار درباره ملودی «کاروان شهید» می‌گوید: «بی نهایت آهنگ زیبایی است. از این آهنگ بی‌نهایت خوشم می‌آید. ناظری هم با زیبایی تمام این آهنگ را خوانده است. در میان کارهای جنگ این قطعه به یادماندنی است. تنظیم ارکستراسیون خاصی ندارد اما ملودی‌اش بسیار زیباست.»
عبدالنقی افشارنیا که در اجرای قطعه «کاروان شهید» نوازنده نی بوده، می‌گوید: «ما این کار را با لطفی شنیدیم و با او هم کار کردیم. آهنگ در «شوشتری» ساخته شده و با گروه «شیدا» اجرایش کردیم. نیِ این قطعه را من نواخته‌ام. زید‌اله طلوعی، صدقی آسا، فرخ مظهری، جمال سماواتی، پشنگ کامکار، بیژن کامکار، ارژنگ کامکار، درویش‌رضا منظمی و هادی منتظری از نوازندگان «شیدا» بودند. فضای موجود در آن زمان باعث پدید آمدن این قطعه شد تا اثری با حس و حال و قشنگ درست مثل دیگر کارهای لطفی ساخته شود. در آواز این قطعه هم ناظری سنگ تمام گذاشته است.»
«کاروان شهید» متعلق به تمام دوران‌هاست
وحید تاج از خوانندگان موسیقی ایرانی است. او درباره قطعه «کاروان شهید» می‌گوید: «این کار در دستگاه همایون ساخته شده است. دستگاه همایون یکی از دستگاه‌هایی است که در عین داشتن غمی نهفته، شکوه، عظمت و جلالی در دل خود دارد. به اعتقاد من بهترین دستگاه برایش انتخاب شده است. حتی ریتمی که برایش انتخاب شده عالی است. در این ریتم هم اندوه و هم شکوه وجود دارد.
خواننده می‌خواند و زیرصدایش سازها با حالت باشکوه‌تری این غم را حمایت می‌کنند. دستگاه «همایون» در خودش غم و در عین حال شکوه و عظمت دارد؛ لطفی این را به خوبی در این ملودی نشان داده است.
این ملودی آنقدر ماندگار و تاثیرگذار هست که مربوط به زمان خاصی نباشد. این را در هر زمانی که غیورمردان ایرانی برای وطنشان و برای زنده نگه داشتن پرچم ایران و آزادی ایران از چنگال اسارت جانفشانی کنند؛ تاثیرگذار است و در همه دوران‌ها می‌شود این آهنگ را شنید و اجرا کرد.
«کاروان شهید» یکی از آوازهای شاخص استاد شهرام ناظری است. آن دوران به خاطر اینکه دل‌ها به هم نزدیک‌تر بوده آثارشان هم تاثیرگذارتر بوده است. صدای ناظری در عین حماسی بودنش غمی پنهانی در خود دارد. تمام اجزای این قطعه مانند تار و پود در هم تنیده شده‌اند تا در نهایت اثری ماندگار پدید آید.
یکی از دلایلی که در گذشته کارها بیشتر به دل می‌نشست ارتباط های روحی بین مجریان اثر بود. الان گاهی به استودیو می‌رویم و حتی نمی‌دانیم چه نوازنده‌ای آن قطعه را اجرا کرده است.»
تصنیفی که تاریخ مصرف ندارد / مناسب برای همه دوران‌ها
در تشریحِ تصنیفِ «کاروان شهید» سجاد پورقناد منتقد و نوازنده موسیقی ایرانی می‌گوید: این تصنیف قطعه‌ای است در دستگاه «همایون» که در فواصل «همایونِ» جدید اجرا شده است که از زمان استاد وزیری در موسیقی ایرانی باب شد و مورد استفاده قرار گرفت.
پورقناد تأکید می‌کند: محمدرضا لطفی با اینکه در زمینه نظری به شیوه قُدما علاقه داشت، اما این تصنیف را در فواصلی ساخت که توسط استاد علینقی وزیری باب شد. این دستگاه «همایون» فواصلی دارد که با دستگاهِ «همایونِ» موجود در ردیف متفاوت است. لطفی برای تصنیف کردنِ این اثر از گوشه‌های درآمد، اشاره به «شوشتری» و «بیداد» استفاده کرده است.
این منتقد موسیقی می‌گوید: در این اثر سیکوئنس‌های زیادی شنیده می‌شود که ممکن است با دیدنِ فقط نُتِ این تصنیف احساس کنیم که با تصنیفی کلیشه‌ای روبه‌روییم، اما تاریخ نشان داده که این تصنیف هم در میان مردم و هم در میان اهل موسیقی بسیار محبوب است.
پورقناد با اشاره به مناسبتی بودنِ این تصنیف تأکید می‌کند: در اینجا با تصنیفی مواجهیم که مناسبتی به حساب می‌آید، اما محبوبیتِ این تصنیف آن را برای همیشه ماندگار و از شمارِ تصنیف‌های تاریخ مصرف‌دار خارج کرده است. در سال‌های گذشته گروه‌های بسیاری «کاروان شهید» را اجرا کرده‌اند.
این نوازنده موسیقی ایرانی می‌گوید: در طول چند دهه گذشته تصنیف‌های بسیاری با موضوع دفاع مقدس ساخته شده که بسیاری از آنها محبوبیتِ چندانی نداشته‌اند. مقدمه این تصنیف در فضایی است که برخی آن را دوضربی و بعضی آن را 6 ضربی تشخیص می‌دهند. آکسان‌هایی که در این تصنیف شنیده می‌شود بیشتر فضای 2 ضربی دارد که صلابت و قدرت زیادی برای فضای کلی اثر دارد.
پورقناد درباره آواز شهرام ناظری در تصنیف «کاروان شهید» تأکید می‌کند: خواننده این تصنیف هم آن را بسیار خوب خوانده است. ناظری این تصنیف را در دوره‌ای خوانده که کیفیت و شفافیت صدایشان مثال‌زدنی و تکنیکش بسیار بالا بوده است. این تصنیف در محبوبیت شهرام ناظری بسیار نقش داشته است.
کاروان به روایت شاعر
محمد ذکایی شاعر تصنیف «کاروان شهید» درباره شکل‌گیری این اثر در جایی گفته است: «آقای لطفی با من صحبت کردند و نوار آهنگی را در اختیارم قرار دادند تا روی ملودی آن ترانه‌ای بگویم. بارهای بار آن نوار را گوش دادم و با خود زمزمه کردم تا به قول معروف شعر خودش بیاید. روزی از روزها که از میدان هفت تیر می‌گذشتم، جماعت بسیاری را دیدم که شهیدان وطن را که در جنگ کشته شده بودند، تشییع می‌کردند. احساس عجیبی به من دست داد و همان‌جا این شعر بر زبانم جاری شد می‌گذرد کاروان / روی گل ارغوان / قافله سالار آن / سرو شهید جوان آن را روی تکه کاغذی نوشتم که همان سرآغاز ترانه «کاروان شهید» شد. چند روزی طول کشید تا شعر را تمام کردم. پس از مرور و اصلاحات نهایی آقای لطفی این شعر و آهنگ را خودشان برای تصویب به اداره رادیو بردند که تصویب هم شد. پس از آن هم نوارش به بازار آمد.»
اجرا در بیستمین جشنواره موسیقی فجر / در غیاب ناظری
قطعه «کاروان شهید» پس از پایان جنگ دیگر اجرا نشد تا اینکه زنده‌یاد محمدرضا لطفی با گروه همنوازان «شیدا» و صدای علیرضا شاه‌محمدی در بیستمین جشنواره موسیقی فجر (سال 1387) آن را به همراه چند اثر دیگر اجرا کرد. «کاروان شهید» در کنار آثاری مانند «ژاله خون شد»، «سپیده» و «رزم مشترک» از بهترین تصنیف‌های دوران دفاع مقدس‌اند. این آثار از نخستین قطعاتی‌اند که پس از انقلاب اسلامی منتشر شدند.
«کجایید ای شهیدان خدایی» اثر ماندگار هوشنگ کامکار
«کجایید ای شهیدان خدایی» با شعری از مولانا سال 1358 تولید شد و توسط ارکستر سمفونیک تهران به رهبری حشمت سنجری و با صدای بیژن کامکار در استودیو «بل» ضبط شد.
هوشنگ کامکار درباره ساخت این قطعه که یکی از آثار ماندگار او محسوب می‌شود، گفته است: «شعری از مولانا را برای این کار انتخاب کردم که اتفاق ویژه‌ای بود. این کار را برای دل خودم و به خرج خودم ساختم. آن موقع تازه ازدواج کرده بودم و این کار را با هزینه هدیه‌های ازدواجم با ارکستر سمفونیک ضبط کردم.»
قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی» اگرچه قبل از جنگ ساخته شد، اما پخش بسیار زیاد آن از صداوسیما و هم‌خوانی حال و هوای آن با روزهای جنگ آن را به اثری مطرح تبدیل کرد که البته استفاده مولانا از واژه شهید نیز در این محبوبیت بی‌تاثیر نبود.
قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی»، تنها اثر هوشنگ کامکار درباره جنگ نیست. کامکار پوئم‌شمفونیِ «حلبچه» و «خرمشهر» را هم در کارنامه‌ی خود دارد.
هوشنگ کامکار پس از گذشت سی سال از جنگ، در جلسه نقد و بررسی اثر «پوئم سمفونی خرمشهر و حلبچه» که آذرماه سال 1390 در تهران برگزار شد، از صداوسیما بابت پخش بی‌اجازه قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی» انتقاد کرده است.
کجایید ای شهیدان خدایی - اثری از هوشنگ کامکار با صدای بیژن کامکار
کجایید ای شهیدان خدایی به روایت جلیل عندلیبی و شهرام ناظری
جلیل عندلیبی آهنگساز موسیقی ایرانی است که در دهه شصت این سروده مولانا را دستمایه ساختِ تصنیفی با عنوانِ «کجایید ای شهیدان خدایی» کرد. او برای آوازِ این قطعه از صدای شهرام ناظری استفاده کرد.
حال و هوایِ تصنیفی که عندلیبی ساخته، با حال و هوای اثری که هوشنگ کامکار خلق کرده، متفاوت است. در آهنگِ عندلیبی فضای موسیقی ایرانی بر کار غالب است. در حالی که در اثرِ هوشنگ کامکار فضای اثر ارکسترال است.
کجایید ای شهیدان خدایی - اثری از جلیل عندلیبی با صدای شهرام ناظری
«دایه دایه» اثری از موسیقی لرستان با صدای رضا سقایی
«دایه دایه» یکی دیگر از آثار حماسی ماندگار است که برای بسیاری از مردم ایران خاطره‌انگیز است و جنگ را به یاد آنها می‌آورد. البته این اثر موسیقایی با تنظیم مجتبی میرزاده (آهنگساز و نوازنده ویلون) و خوانندگی رضا سقایی در سال‌های پیش از انقلاب ضبط شده بود که به دلیل مضمون و محتوای حماسی به یکی از آثار ماندگار عرصه جنگ تبدیل شد. «دایه دایه» در سال‌های جنگ، توسط شبکه‌های معدود تلویزیون و رادیو، به وفور پخش می‌شد و یکی از رموز ماندگاری آن در اذهان مردم همین موضوع بود.
درباره «دایه دایه» نکته جالبی وجود دارد. آنگونه که می‌گویند قدمت ترانه و ملودی این اثر به زمان جنگ جهانی اول بازمی‌گردد. در بخشی از ترانه «دایه دایه» آنجا که می‌گوید؛ «نازی تو سی بکو جومه ورته» منظور نازی بیرانوند، مادر اسدخان است که هر دو فرزندش از مردان شجاع منطقه لرستان به حساب می‌آمده‌اند. این اثر در دستگاه ماهور ساخته شده است.
رضا سقایی از خوانندگانِ توانمند موسیقی لرستان بود. از او آثار اندکی به یادگار مانده است، اما با همین تعدادِ اندکِ آثار هم برای همیشه در میانِ دوستداران موسیقی لرستان محبوب بوده و هست. رضا سقایی 27 تیر1389 دار فانی را وداع گفت.
خجسته باد این پیروزی
«خجسته باد این پیروزی» در سال 1361 و به مناسبتِ آزادسازی خرمشهر در عملیات بیت المقدس ساخته شد. این سرود مارشی نظامی است که در آواز «بیات ترک» ساخته شد. شعر این قطعه از سروده‌های حمید سبزواری و آهنگسازش احمدعلی راغب است. آواز این آهنگ را محمد گلریز خوانده است.
گلریز از جمله خوانندگانی است که تسلط ویژه‌ای به دستگاه‌های موسیقی ایرانی دارد. شاید همین تسلط او و البته تربیتِ درستِ تکنیکی‌اش در نزد استادانِ آواز ایرانی باعث شد که در خواندنِ آثار انقلابی موفقیتِ چشمگیری داشته باشد.
محمد گلریز از شاگردان نورعلی‌خان برومند بوده و دستگاه‌های موسیقی ایرانی را از این استادِ آواز فرا گرفته است. کسی که روزی «راست پنجگاه»(دستگاه راست پنجگاه از دشوارترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است) را در دانشگاه علامه طباطبایی اجرا می‌کند، بعدها مقام معظم رهبری را ملاقات و ایشان هم هنر گلریز را تأیید می‌کند. او روزگاری خواننده گروه «شیدا» بوده و با همراهیِ سازِ محمدرضا لطفی آواز خوانده است.
همه این‌ها باعث می‌شود که خواننده‌ای مانند محمد گلریز که پرورش یافته هنرِ اصیلِ ایرانی است، به دامنِ موسیقی انقلابی بپیوندد و پایه‌گذارِ آثار ماندگاری در این حوزه باشد.
صبح روز سوم خرداد سال 1361 و پس از انتشار خبرِ آزادسازیِ خرمشهر، سرودی از رادیو پخش شد که مطلعش این بود:
از صلابت ملت و ارتش و سپاه ما / جاودانه شد از فروغ ظفر پگاه ما
پخش این آهنگ در آن دورانِ شیرینِ پیروزی، خاطرات خوشی را در ذهنِ ایرانیان ساخته است.
محمد گلریز درباره چگونگیِ ساخت آهنگ «خجسته باد این پیروزی» می‌گوید: «به یاد دارم که چند ماه قبل از عملیات بیت‌المقدس که برای آزادی خرمشهر انجام شد، به ما اطلاع دادند که پیروزی بزرگی در راه داریم و باید سرودی حماسی برای این پیروزی بسازیم. ولی ما نمی‌دانستیم به چه منظور است.
ما تیمی چهار نفره شامل احمدعلی راغب، شادروان مجتبی میرزاده، خودم و مرحوم محمد سبزواری بودیم. ساخت اکثر سرودها را با این تیم انجام می‌دادیم که البته آقای فریدون شهبازیان نیز همیشه ناظر ضبط بود و تقریباً تهیه‌کننده سرودها می‌شد.
«خجسته باد این پیروزی» در گوشه‌ی «روح الارواح» از آواز «بیات ترک» ساخته شد. تنظیم کننده این اثر زنده‌یاد مجتبی میرزاده است که به راستی تنظیمش شاهکار است. این را من نمی‌گویم، بلکه خیلی از اساتید و کسانی که این موسیقی را گوش داده‌اند و اهل فن موسیقی‌اند می‌گویند.»
سال 1398 و برای نخستین بار محمد گلریز در ویژه‌برنامه تحویل سال نو موسیقی بدون ساز «خجسته باد این پیروزی» را در حرم مطهر رضوی اجرا کرد. گلریز شعر این قطعه را تغییر داد و بر اساس فضای آن زمانِ کشور این قطعه را بازخوانی کرد. خرداد 1395 مستندی ساخته شد که به چگونگیِ ساخته شدنِ سرود «خجسته باد این پیروزی» می‌پرداخت. این مستند روایتی از تولید ترانه، موسیقی و چگونگی اولین پخش آن در روز سوم خردادماه از رادیو بود.
«کاروان شهید» استاد لطفی ستایش تاریخی ملت ایران است «کاروان شهید» متعلق به تمام دوران‌هاست / مثلث لطفی، ناظری، شیدا و اثری برای تمام فصول
