همکاری ایران و روسیه در صنعت نفت / رقابت به رفاقت تبدیل شد
این گزارش مروری بر روابط اقتصادی ایران و روسیه در صنعت نفت دارد.
صنعت نفت را می توان صنعتی رقابتی و ارز آور دانست که کشورهای دارای نفت تلاش می کنند تا از فرصت های پیش آمده بهترین استفاده را ببرند.
بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که روس‌ها هیچ‌گاه شریک مطمئنی برای ایران نبوده‌اند، اما آنها یک نکته را نباید فراموش کنند که رفتار دولت‌ها در پویایی‌های نظام بین‌الملل تغییر می‌کند و امروز آن روزی است که تحولات نظام بین‌الملل روس‌ها را به سمت صنعت نفت ایران کشانده و اگر «نسبت توازن نیازمندی به تعاملات» را در نظر بگیریم، هم‌اکنون این روس‌ها هستند که نسبت نیازمندی‌شان به ایران در حال افزایش است.
ایران و روسیه با دارا بودن بزرگ‌ترین ذخایر گازی از فرصت‌های گسترده‌ای برای حضور در بازارهای جهانی انرژی و گاز برخوردارند. بر اساس آمار، ایران و روسیه درمجموع بیش از 37 درصد منابع گازی جهان را در اختیار دارند. روسیه با 35 تریلیون مترمکعب گاز بیش از 19 درصد ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارد. بعد از روسیه، ایران با 33 تریلیون ذخایر گازی کشف‌شده و سهم 17.1 درصدی در رتبه دوم جای گرفته است.
روابط ایران و روسیه در ادوار مختلف همواره دارای فراز و فرودهایی بوده است؛ دو کشور دارنده منابع عظیم نفت و گاز جهان گاهی در قامت رفیق در کنار هم قرار گرفتند و گاهی به رقابت با یکدیگر پرداختند، اما آنچه مشخص است تهران و مسکو تصمیم گرفتند در مقطع کنونی با حمایت ابراهیم رئیسی و ولادیمیر پوتین رؤسای جمهوری ایران و روسیه در قامت رفیق در کنار هم به ایفای نقش در عرصه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی بپردازند.
در دو سال اخیر شرکت ملی نفت ایران تفاهم‌نامه‌ای با شرکت‌های روس همچون گازپروم در 6 محور سرمایه‌گذاری در توسعه میدان‌های نفتی و گازی، سرمایه‌گذاری برای تکمیل پروژه نیمه‌تمام ایران ال‌ان‌جی، تعریف پروژه‌های جدید ال‌ان‌جی شناور (FLNG) و ال‌ان‌جی کوچک‌مقیاس (MiniLNG)، سوآپ گاز، سوآپ فرآورده نفتی، احداث خطوط فشار قوی صادراتی، انتقال فناوری و تکنولوژی مربوط به نفت و گاز امضا کرد.
ارزش این تفاهم‌نامه‌ها درمجموع به حدود 40 میلیارد دلار می‌رسد. این رقم سرمایه می‌تواند بخش بزرگی از نیازهای سرمایه‌ای صنعت نفت را برآورده کند، البته امضای قرارداد اجرایی برای این تفاهم‌نامه‌ها لازمه عملی شدن آنها و ورود سرمایه مدنظر به صنعت نفت است. با این حال در شرایطی که تحریم‌های غرب اجازه ورود سرمایه به کشور را نمی‌دهد و با توجه به مسائلی که روسیه در شرایط ناشی از جنگ با اوکراین دچار آن شده است، انتظار می‌رود ایران بتواند از فرصت پیش‌آمده بیشترین بهره را ببرد.
مروری بر روابط ایران و روسیه در 2 سال اخیر
تقویت و توسعه مناسبات و همکاری‌های دوجانبه با روسیه در دولت سیزدهم با سفر جواد اوجی، وزیر نفت به مسکو در دی‌ماه 1400 آغاز شد. جواد اوجی 28 دی‌ماه پارسال به‌عنوان رئیس ایرانی کمیسیون مشترک ایران و روسیه عازم مسکو شد؛ سفری که به امضای اسناد مهمی برای توسعه میدان‌های نفت و گاز، پتروپالایشگاه و انتقال فناوری منجر شد و وزیر نفت پس از دیدارهای فشرده در مسکو اعلام کرد: «به جرأت می‌گویم که یکی از پربارترین سفرها بود و بسیار بیشتر از آنچه انتظار داشتیم حاصل شد.»
در این سفر راه‌های گسترش مناسبات اقتصادی، رفع موانع بانکی، گمرکی و زیرساختی، تقویت همکاری تهران و مسکو در حوزه نفت و انرژی و سرمایه‌گذاری مشترک در طرح‌های زیربنایی انرژی بررسی شد و نقشه جامع و کامل همکاری با روسیه که از سوی ایران در بخش بالادست (توسعه میدان‌های نفت و گاز)، بخش پایین‌دست (توسعه پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمی)، همچنین انتقال تجهیزات و فناوری راهبردی صنعت نفت تدوین شده بود، مورد تأکید قرار گرفت.
همچنین در این سفر، ایران با توجه به زیرساخت‌های موجود، آمادگی خود را برای تجارت و سوآپ گاز از روسیه به ایران و دیگر کشورهای همسایه اعلام کرد و پیشنهادهایی در زمینه تبدیل گاز به ال‌ان‌جی و صادرات در قالب آن ارائه داد و مقرر شد از توان شرکت‌های روسی در ساخت تجهیزات و انتقال فناوری استفاده شود، همچنین پیشنهاد شد شرکت‌های دو کشور با تأسیس کارخانه مشترک در ایران و تولید تجهیزات، افزون بر استفاده در ایران، آن را صادر کنند.
روابط ایران و روسیه اگرچه از منظر تحلیلگران و کارشناسان در حوزه‌های سیاسی، امنیتی و نظامی در سطحی رضایت‌بخش قرار دارد، اما در بخش اقتصادی این روابط مطلوب و رضایت‌بخش نیست، موضوعی که رؤسای جمهوری دو کشور به آن اذعان دارند و معتقدند مراودات اقتصادی گسترده می‌تواند سیاست‌های کلان ایران و روسیه در سطح منطقه و بین‌الملل را تضمین کند، در این میان صنعت نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی می‌تواند سطح روابط اقتصادی دو کشور را بسیار افزایش دهد.
گردش تجارت تهران و مسکو هم‌اکنون در سطح متوسط قرار دارد. سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال 2018 تنها 2 درصد بود و ایران در فهرست شرکای تجاری خارجی روسیه در رتبه 50 قرار می‌گرفت. همین مراودات اندک سبب شد جواد اوجی، وزیر نفت چهارم خردادماه امسال در نشست هیئت‌های عالی‌رتبه اقتصادی و تجاری ایران و فدراسیون روسیه بیان کند: سقف رقم کنونی مبادلات تجاری ما با روسیه 4 میلیارد دلار است که با توجه به ظرفیت‌هایی که هر دو کشور دارند برنامه‌ریزی کرده‌ایم این سقف را سالانه به 40 میلیارد دلار برسانیم.
الکساندر نواک، معاون نخست‌وزیر روسیه هم در نشست تهران اعلام کرد: سفر ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران به روسیه در ماه ژانویه امسال (2022) تحرک مضاعفی به توسعه روابط دو کشور داده است و ما باید توافق‌های مهمی را که در سطح رؤسای جمهوری ایران و روسیه حاصل شده است، اجرایی کنیم.
در دو سال گذشته، ایران و روسیه همکاری‌های گسترده‌ای در زمینه‌های نفت، گاز، پتروشیمی و انرژی هسته‌ای داشته‌اند، همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه انرژی اهمیتی ویژه دارد، این همکاری‌ها می‌تواند به تأمین نیازهای انرژی دو کشور و ایجاد ثبات در بازار انرژی جهانی کمک کند.
در دو سال گذشته، ایران و روسیه قراردادها و تفاهم‌نامه‌های متعددی در زمینه‌های مختلف ازجمله انرژی، سیاست و اقتصاد منعقد کرده‌اند: توافق‌نامه همکاری نفتی بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت روسنفت روسیه و شرکت گازپروم در سال 2023 که شامل همکاری در زمینه توسعه میدان‌های نفتی مشترک، صادرات نفت و پالایش نفت است. توافق‌نامه همکاری پتروشیمی بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و شرکت روسنفت که شامل همکاری در زمینه تولید محصولات پتروشیمی، صادرات محصولات پتروشیمی و سرمایه‌گذاری در زمینه پتروشیمی است.
سوآپ نفت و گاز به هر شکلی به نفع ایران
ایران می‌خواهد گاز روسیه را بخرد یا سوآپ کند و با استفاده از این ظرفیت صادرات گاز به پاکستان و عراق را آغاز کند و توسعه دهد. روسیه اعلام کرده است در این همکاری، خط لوله در بخش پاکستان را که حتی یک کیلومتر آن ساخته نشده، احداث و امنیت خط را نیز تأمین می‌کند.
با توجه به وقوع تحریم‌های انرژی علیه روسیه و وضع اسفبار اروپا در تأمین انرژی، نخستین مشکل کشورهای اروپایی، فرار سرمایه‌گذاران از این کشورها به سمت کشورهایی نظیر آمریکا، کانادا و حتی شرق آسیا است که گاز را به قیمت یک‌پنجم اروپا دریافت خواهند کرد و بیشترین ضربه را نیز قطب تولید مواد شیمیایی اروپا یعنی آلمان خواهد خورد و روسیه نیز به سمت بازارهای جدید در جنوب آسیا خواهد رفت. نیاز مبرم گازی در کشورهای منطقه به‌خصوص پاکستان و هند، سبب شده است روسیه به این منطقه بسیار اهمیت دهد.