پتانسیل «وی» ایرانی

گرچه تولید مکمل‌های غذایی در ایران طی سال‌های گذشته فرازونشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته‌، اما آمار رسمی حاکی از آن است که تعداد پروانه‌های تولید (IRC) صادرشده برای مکمل‌ها طی سال گذشته به حدود 3500 فقره رسیده است و در همان بازه زمانی حدود 300 شرکت فعال در صنعت مکمل‌های رژیمی و غذایی ایران گزارش شده‌اند. فعالان این حوزه با اشاره به ممنوعیت واردات مکمل‌هایی که نمونه مشابه داخلی دارند، عنوان کرده‌اند که در سال 1402 ارزش تولید مکمل حدود 17 همت و برای 1403، حدود 25 همت برآورد شده است که رشد سریع سهم تولید داخل در بازار را نشان می‌دهد.

در واقع سیاستگذاری ارزی و مقررات واردات نقش محوری در این رشد دارند. با ممنوعیت واردات مکمل‌هایی که تولید مشابه داخلی دارند و رفع موانع واردات ماشین‌آلات برای توسعه تولید مکملها شرکت‌ها تشویق شدند تا زنجیره تامین و خطوط تولید خود را در ایران توسعه دهند. در نتیجه زنجیره ارزش مکمل‌های خوراکی در ایران در حال رسیدن به هدف بومی‌سازی است که از فرمولاسیون و بسته‌بندی تا تولید پودرهای پروتئینی، مولتی‌ویتامین‌ها و مکمل‌های ورزشی را شامل می‌شود.

همچنین برای تحقق این هدف شرکت‌های دانش‌بنیان و پژوهشی نیز وارد میدان تولید محصولات مکمل غذایی شده‌اند. برای نمونه، یک شرکت ایرانی موفق شده پروتئین «وی» هیدرولیز شده و فست‌میلی تخصصی برای گروه‌هایی با نیاز تغذیه‌ای ویژه (بیماران با سوء‌جذب یا سوء‌تغذیه) تولید کند.

تغییر الگوی مصرف در کشور

تغییر مهم دیگر، افزایش تقاضا در سطح مصرف داخلی است. ترکیب عواملی مانند گرایش جامعه به زندگی سالم، رشد باشگاه‌های ورزشی، توجه به تغذیه مناسب، رشد فروش مکمل‌های غیراستاندارد و زیرزمینی و نیاز به جبران کمبود پروتئین یا ریزمغذی‌ها در رژیم‌های غذایی، به‌ویژه برای ورزشکاران، سهم مکمل‌ها را در سفره دارویی - سلامت بالا برده است که شامل مکمل‌های مولتی‌ویتامین و امگا3 است، اما مکمل‌های پروتئینی و ورزشی نیز جایگاه خود را در سبد مصرف پیدا کرده‌اند.

با این حال باید به این نکته اشاره کرد که این مسیر رشد بدون چالش نبوده است. اولین و جدی‌ترین چالش، کیفیت و استاندارد محصولات شمرده می‌شود. بر این اساس، مدیرکل فرآورده‌های طبیعی، سنتی، مکمل و شیرخشک سازمان غذا و دارو در خردادماه امسال عنوان کرده بود که گرچه تولید داخل با استانداردهای دارویی انجام می‌شود، اما کیفیت مکمل‌های ایرانی و خارجی هنوز محل بحث است.

مساله دیگری که اغلب کارشناسان یادآور می‌شوند، نبود شفافیت در برچسب‌گذاری، ضمانت اصالت، و ضعف نظارت بر فروشگاه‌ها، باشگاه‌ها یا بازار آزاد است؛ نکته‌ای که باعث می‌شود مصرف‌کنندگان واقعی از محصول تنها به ادعاهای مطرح‌شده از سوی فروشندگان اعتماد کنند. به‌رغم رشد تولید مکمل‌های غذایی معتبر در ایران، به دلیل ممنوعیت واردات‌، همچنان بازار سیاه پروتئین‌های قاچاق پررونق است.

در همین راستا، همواره گزارش‌هایی از کشف کارگاه‌های غیرمجاز و تولید مکمل تقلبی در کشور منتشر می‌شود؛ کارگاه‌هایی که محصول غیر استاندارد، ترکیبات ناشناخته یا بدون مجوز تولید می‌کنند که حتی در برخی از این محصولات تقلبی داروهای روان‌گردان استفاده شده بود.

موانع توسعه «ساخت ایران»

در این میان باید اشاره کرد که به‌رغم ظرفیت گسترده ایران برای توسعه در حوزه تولید مکمل‌های خوراکی، همچنان موانع و ضعف‌های زیرساختی جدی روبه‌روی تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان قرار دارد. به عبارتی دیگر، می‌توان گفت که گرچه خطوط تولید فعال هستند، اما بسیاری از مواد اولیه به‌ویژه کنسانتره پروتئینی، پودر وی و ترکیبات تخصصی، همچنان به واردات وابسته‌اند که این موضوع در شرایط تورمی اقتصاد کشور و مرتبط با نرخ ارز، ریسک زنجیره تامین را بالا می‌برد.

این وابستگی در صورت قطع واردات یا نوسان ارزی می‌تواند تولید داخل را تحت فشار بگذارد. همچنین ملاحظات فرهنگی و نظارتی باعث شده مکمل‌ها توسط عموم جامعه با احتیاط مصرف شوند. برای مثال، مسوولان به ورزشکاران توصیه کرده‌اند مکمل‌ها را صرفا از داروخانه‌ها تهیه و از خرید آزاد در باشگاه یا اینترنت پرهیز کنند.

در کنار این موانع، فرصت‌های واقعی برای صنعت مکمل در ایران شکل گرفته است؛ ظرفیت تولید خطوط داخلی، رغبت مصرف‌کننده به سلامت و فیتنس و همچنین انگیزه برای صادرات به بازارهای منطقه که بسیاری از آنها هنوز تولید داخلی پیشرفته ندارند. اگر استانداردها رعایت شود و تولیدکنندگان بتوانند کیفیت و اصالت را تضمین کنند، ایران می‌تواند سهم مهمی از بازار مکمل منطقه را به دست آورد.

رشد تولید ایران در بازار مکمل‌ها

فعالان صنایع غذایی کشور توضیح می‌دهند که بازار پروتئین سنتی در ایران از دو سبد حیوانی و گیاهی تشکیل شده و با جهش فناوری، مسیر تولید از منابع سنتی مثل حبوبات و محصولات دامی به سمت مکمل‌های خوراکی و پودرهای پروتئینی تغییر کرده است. آنها می‌گویند که واحدهای تولیدی داخلی طی سال‌های اخیر بر تولید مکمل‌های پروتئینی، به‌ویژه از منشأ حیوانی، سرمایه‌گذاری تحقیقاتی کرده‌اند و اکنون این محصولات در کشور تولید و به بازار معرفی می‌شوند.

به گفته آن‌ها، تقاضای این محصولات در دنیا گسترده است و چون الگوی مصرف جهانی به سمت این مکمل‌ها حرکت کرده، بازار مشخص و محدود ندارد؛ با این حال، کشورهای پیرامونی، برخی بازارهای خلیج فارس و تعدادی از کشورهای آفریقایی مقصدهای بهتری برای صادرات این محصولات ایرانی محسوب می‌شوند.

در این باره رشید عزیزپور، رئیس کمیسیون صنایع غذایی اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: در حوزه پروتئین باید اشاره کرد که دو نوع مکمل غذایی پروتئینی در کشور وجود دارد؛ نخست پروتئین‌های حیوانی و دیگری پروتئین‌های گیاهی. تامین پروتئین‌های حیوانی سال‌ها است که از مسیرهای متنوع انجام می‌شود و پروتئین‌های گیاهی نیز در گذشته عمدتا از طریق حبوبات و محصولاتی که سرشار از پروتئین گیاهی بودند تامین می‌شد. با تغییرات علمی و فناوری که در جهان رخ داد، روند تولید پروتئین نیز به‌تدریج دگرگون شد و به سمت محصولاتی رفت که می‌توانند نقش جایگزین یا مکمل پروتئینی را ایفا کنند.

او ادامه داد: در حال حاضر، امروزه بخشی از پروتئین‌های حیوانی در قالب مکمل‌های خوراکی تولید می‌شوند. این محصولات از فرآورده‌های حیوانی استخراج و به شکل پودرهای پروتئینی در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرند. طی سال‌های اخیر واحدهای تولیدی کشور تحقیقات گسترده‌ای در این حوزه انجام داده‌اند و اکنون می‌توان گفت که این نوع پروتئین‌ها در داخل کشور نیز تولید می‌شوند و واحدهای توسعه بازار این تولیدکنندگان نیز درحال معرفی این مکمل‌های خوراکی به مردم است.

بازارهای هدف مکمل‌های غذایی

رئیس کمیسیون صنایع غذایی اتاق بازرگانی ایران افزود: باید به این نکته اشاره کرد که به‌رغم نوظهور بودن عرضه این نوع محصولات، در زمینه مزیت صادراتی نیز به نقطه قابل‌قبولی رسیده‌ایم و تولیدکنندگان محصولات این حوزه وارد بازارهای جهانی شده‌اند. در این میان باید یادآور شد که هرچند در برخی بخش‌ها همچنان واردات انجام می‌شود، اما ظرفیت صادرات مکمل‌های پروتئینی، به‌ویژه پروتئین‌های حیوانی، در واحدهای تولیدی داخلی به صورت کامل وجود دارد.

عزیزپور در پایان درباره کشورهایی که بیشترین تقاضا را برای محصولات مکمل خوراکی دارند، گفت: با توجه به تغییر الگوی مصرف در جهان، بازار مکمل‌ها به‌شدت گسترده شده است. در واقع از افراد علاقه‌مند به سلامت و تغذیه متقاضی این نوع محصولات هستند تا ورزشکارانی که به دنبال جایگزینی برای دیگر منابع پروتئینی هستند. درنتیجه بازار جهانی این محصول پراکنده است و نمی‌توان چند کشور واحد را به عنوان بازار هدف مشخص کرد.

با این‌حال، تولیدکنندگان مکمل‌های خوراکی ایرانی در کشورهایی شانس حضور بیشتری دارند که تولید داخلی آنها در این حوزه هنوز توسعه پیدا نکرده است، برای مثال، برخی کشورهای حوزه خلیج فارس و کشورهای آفریقایی را می‌توان به عنوان مقاصد صادراتی مهم برای این محصولات ایرانی معرفی کرد. در نهایت باید به این نکته اشاره کرد که بررسی ساختار فعلی نشان می‌دهد صنعت مکمل غذایی و پروتئینی در ایران اکنون با یک زنجیره داخلی در حال شکل‌گیری مواجه است که شامل تولید، بسته‌بندی، استانداردسازی و توزیع تحت نظارت می‌شود. ترکیب سیاست کاهش ارزبری، ممنوعیت واردات نمونه مشابه داخلی و رشد تقاضا در سطح مصرف داخلی، به‌ویژه به‌دنبال گرایش مردم به زندگی سالم و ورزش، محرک‌های اصلی این تحول بوده‌اند.

با این همه، دوام این مسیر منوط به تعدیل چند عامل کلیدی است؛ نخست، کاهش وابستگی به مواد اولیه وارداتی. در واقع تولیدکنندگان باید سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه ترکیبات غذایی بومی یا تامین‌کنندگان داخل را جدی بگیرند تا زنجیره تامین پایدار بماند. دوم، تقویت اصالت‌سنجی و نظارت دقیق بر تولید و توزیع است که تنها با اعتمادسازی میان مصرف‌کنندگان و بازار، مکمل‌های بومی می‌توانند جایگاه رقابتی پایدار پیدا کنند. سوم نیز شامل شفاف‌سازی برچسب‌گذاری، اطلاع‌رسانی درست درباره ترکیبات، مصرف و محدودیت‌هاست، به ویژه برای کسانی که مکمل را به‌عنوان جایگزین غذایی انتخاب می‌کنند.

در صورت تحقق این الزامات، صنعت مکمل ایران ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به یک بخش مستقل، صادرات‌محور و دانش‌بنیان دارد. ایران می‌تواند با تکیه بر ظرفیت تولید داخلی، جمعیت جوان و بازار منطقه‌ای در حال رشد، جایگاه خود را به‌عنوان تامین‌کننده مکمل‌های با کیفیت در خاورمیانه تثبیت کند.