پنجمین «بهار»، متولد مهر بود

مهرداد بهار پنجمین فرزند ملک‌الشعرای بهار، در 10 مهر 1308 خورشیدی به دنیا آمد، در خانواده ای فرهنگی و سیاسی که دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی زیادی داشتند.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: باری گفته بود: «به یاد دارم که در کلاس چهارم دبیرستان تجدیدی شده بودم. آن زمان پدرم وزیر معارف بود. شکایت به او بردم و گمان می‌کردم با سفارشی کارم درست خواهد شد. پدر بازرسی به دبیرستان فرستاد. پس از گزارش بازرس که به زیان من بود، نه تنها سفارشی به عمل نیامد، بلکه پدر پوستی از کله منِ تنبل کند تا دیگر از این غلط‌ها نکنم! ما هرگز عادت نکردیم تا از موقعیتی سوء‌استفاده کنیم و به ما این امکان داده نمی‌شد.» مهرداد بهار، پنجمین فرزند ملک‌الشعرای بهار است و امروز زاد روز او.

ملک مهرداد بهار در 10 مهر 1308 خورشیدی به دنیا آمد. پدرش محمدتقی بهار (ملک الشعرا) یکی از شاعران مشروطه‌خواه و مبارزان مهم ایران و مادرش سودابه صفدری، شاهزاده خانمی قاجاری از نوادگان فتحعلی‌شاه قاجار بود. مهرداد بهار در یک خانواده فرهنگی و سیاسی رشد کرد که دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی زیادی داشتند و زندگی‌شان با مشقات مالی و زندان و تبعید همراه بود.

او تحصیلاتش را در مدارس و دبیرستان‌های جمشید جم و فیروز بهرام و البرز گذراند. سرپرشوری داشت و در فعالیت‌های سیاسی‌اش به حزب توده پیوست که به زندان افتادنش نیز منجر شد؛ در سال 1328 وارد دانشگاه تهران شد و در رشته زبان و ادبیات فارسی به تحصیل پرداخت، اما در جریان جنبش ملی شدن نفت در سال 1329 از دانشگاه اخراج شد و به دلیل فعالیت‌های سیاسی دستگیر و سه ماه زندانی شد. در همان دوران، در سال 1330، پدرش ملک‌الشعرا را از دست داد. پس از کودتای 28 مرداد 1332، بار دیگر به زندان افتاد و تا بهارِ سال 1334 در زندان‌های مختلف از جمله قصر، فلک‌الافلاک و قزل‌قلعه زندانی بود.

پس از آزادی توانست دوباره به دانشگاه تهران بازگردد و در سال 1336 مدرک لیسانس خود را دریافت کند. سپس در سال 1337 برای ادامه تحصیل به لندن رفت و در مدرسه زبان‌های شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن نزد استادانی مانند ولتر هنینگ، مری بویس و هارولد بیلی به پژوهش پرداخت. بهار در این دوران، علاوه بر تحصیل، در جنبش‌های دانشجویی ایران فعالیت داشت و در انتشار نشریات فرهنگی و دانشجویی نقش ایفا کرد. او عضو هیئت دبیران کنفدراسیون محصلین و دانشجویان ایرانی بود و با نشریاتی مانند نامه پارسی همکاری می‌کرد. مهرداد بهار پس از شش سال اقامت در انگلیس، موفق به دریافت فوق لیسانس شد و دو سال نیز به تحقیق درباره رساله دکتری خود پرداخت، اما پیش از اتمام رساله و دفاع به ایران بازگشت.

بازگشت به ایران و سال‌های سخت تدریس

بهار پس از بازگشت به ایران، وی توانست از رساله دکتری خود در دانشگاه تهران دفاع کند، در رشته زبان‌شناسی با گرایش زبان و ادبیات ایران باستان. سپس فعالیت‌های علمی خود را به شیوه حق‌التدریسی در دانشگاه تهران آغاز کرد، اما به دلیل مخالفت ساواک، هیچ‌گاه نتوانست به‌عنوان عضو رسمی هیئت علمی دانشگاه استخدام شود.

وقتی سازمان امنیت مانع استخدام وی در دانشگاه‌ها شد و او ناچار به بانک مرکزی رفت، جایی که به‌عنوان دبیر هیئت عامل بانک مشغول به کار شد. در بانک مرکزی، میز کوچکی در گوشه کتابخانه به او اختصاص داده شد که در آنجا به پژوهش‌های علمی و تحقیقاتی خود می‌پرداخت. با وجود چالش‌های موجود، بهار همچنان ارتباط خود را با دانشگاه تهران حفظ کرد و به تدریس ادامه داد. این دوران، نمونه‌ای از تلاش‌های او برای پیشبرد اهداف علمی و آموزشی‌اش در شرایط دشوار بود.

وقتی ناتل خانلری بنیاد فرهنگ ایران را تاسیس کرد، مهرداد بهار که به زبان‌های اوستایی و پارسی باستان تسلط داشت، با این بنیاد همکاری داشت؛ همچنین در سال‌های 1351 تا 1352 خورشیدی در فرهنگستان زبان ایران موفق به تأسیس پژوهشکده‌ای برای مطالعه زبان‌های ایرانی میانه و باستان شد. این پژوهشکده به‌ویژه در زمینه زبان پارسی میانه فعالیت می‌کرد و طی هفت سال، متون پهلوی بسیاری با تلاش‌های مهرداد بهار منتشر شد. علاوه بر این، در فرهنگستان ادب و هنر ایران نیز گروهی برای مطالعه اساطیر ایران تشکیل شد که هدف اصلی آن تدوین دانشنامه‌ای جامع درباره اساطیر ایرانی بود. از سال 1352 به عنوان عضو هیأت علمی مدعو در دانشگاه تهران مشغول تدریس شد و مدتی نیز در گروه تاریخ ادیان دانشکده‌ی الهیات و معارف اسلامی به آموزش پرداخت. این اقدامات نشان‌دهنده تلاش‌های گسترده برای حفظ و پژوهش در میراث فرهنگی و ادبی ایران است.

همسر مهرداد بهار، زهره سرمد، استاد دانشگاه است و از این ازدواج دو فرزند به نام‌های میلاد و فرغانه دارد. او از ازدواج اول خود فرزندی به نام کاوه نیز داشت.

آثار علمی مهرداد بهار

مهرداد بهار یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران و اسطوره‌شناسان ایران بود که فعالیت‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی گسترده‌ای در زمینه فرهنگ و تاریخ ایران باستان انجام داد. او به ویژه در حوزه پژوهش‌های اسطوره‌شناسی، زبان‌های کهن ایران، ادیان آسیایی و تاریخ ایران باستان صاحب آثار ارزشمندی است. از مهم‌ترین آثار این دانشمند می‌توان به این موارد اشاره کرد: واژه‌نامه بندهش، واژه‌نامه گزیده‌های زادَسپرم، اساطیر ایران، جستاری چند در فرهنگ ایران، سخنی چند درباره شاهنامه، تهران، بندهش (ترجمه فرنبغ دادگی)، ادیان آسیایی، از اسطوره تا تاریخ، ما و جهان اساطیری، نگاهی به تاریخ و اساطیر ایران باستان، پژوهشی در اساطیر ایران، حماسه‌های ایرانی.

«واژه‌نامه بندهش» اولین اثر منتشر شده او در سال 1345 بود و شامل واژه‌های متن بندهش است. اساطیر ایران (1352) بعدها با عنوان پژوهشی در اساطیر ایران تجدید نظر و تکمیل شد و به پایه‌ای برای تحقیق علمی اسطوره‌شناسی ایران بدل گردید. جستاری چند در فرهنگ ایران (1373) که مجموعه مقالات و گفت‌وگوهایی درباره فرهنگ، تاریخ و اساطیر ایران است. ادیان آسیایی (1375) به بررسی ادیان و فرهنگ‌های کهن ایران و آسیا می‌پردازد. کتاب بستور نیز تلاش اوست برای نوشتن کتاب کودک بر پایه اساطیر.

نگاه بهار به فرهنگ و تاریخ

مهرداد بهار با رویکردی تطبیقی و تحولی، فرهنگ‌های ایران، هند و میانرودان را یکپارچه می‌دید و تلاش می‌کرد عوامل اصلی هر دوره فرهنگی و اساطیری را مشخص کند. او به زبان پهلوی تسلط کامل داشت و از منابع کهن ایران در پژوهش‌هایش بهره می‌برد. فعالیت او پایه‌گذار شکل علمی و مدرن اسطوره‌شناسی در ایران بود و در شرایطی که اسطوره‌ها معمولاً کم‌ارزش شمرده می‌شدند، کار او بسیار بنیادین و پیشرو بود. آثار او هنوز منبع مهم برای اسطوره‌شناسان و پژوهشگران فرهنگ ایران باستان به حساب می‌آیند. او به نقد و ارزیابی صریح کارهای علمی خود و دیگران اهمیت می‌داد و رویکردی عینی و علمی در کارهایش داشت.

راشد محصل درباره او می‌نویسد: «بهار به فرهنگ ایرانی بسیار دلبسته بود و آن را افتخارآمیز می‌دانست، اما در این باره پنداری افراطی نداشت. به‌خصوص وقتی که کار داوری علمی در زمینه‌های فرهنگ ایران باستان پیش می‌آمد، موشکافانه همه عوامل را می‌نگریست و اجازه نمی‌داد که دید شخصی او بر مسائل علمی سایه افکند. فرهنگ باستانی ایران را به مثابه شطی عظیم می‌پنداشت که در گذر زمان جریان یافته و از جویبارهای گوناگون مایه گرفته است و می‌کوشید در این فرهنگ ترکیبی، عوامل اصلی را از عارضی بازشناسد و لایه اساطیری و فرهنگی هر دوره یا تمدن را مشخص کند... در طول نزدیک به سی‌سال پژوهش، بالندگی و رشد طولی و عرضی را در کارهای او آشکار می‌توان دید. بهار از میان زبان‌های کهن ایران، به زبان پهلوی تسلط کامل داشت و مایه اصلی فعالیت‌های پژوهشی اسطوره‌های خود را از آثار بازمانده به این زبان می‌گرفت.»

سرانجام مهرداد بهار، که عمر خود را وقف علوم و فرهنگ ایران کرده بود، در 22 آبان 1373 در سن 65 سالگی به دلیل بیماری خونی در تهران دار فانی را وداع گفت، و اولین کسی بود که در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد. به مناسبت سی‌امین سال درگذشت مهرداد بهار، هفتصد و هشتاد و دومین شب از شب‌های بخارا به یادبود این نویسنده و اسطوره‌شناس اختصاص داشت و در همین برنامه، فیلمی درباره مهرداد بهار اثر پیام مستوفی نمایش داده شد.