چراغی که خاموش شد / تصویری داستانی از روزهای پس از رحلت پیامبر (ص)

کتاب «راهی» به قلم رضوان کفایتی و از سوی نشر کتابستان معرفت منتشر شده است. یک رمانِ تاریخی با محوریت رویدادهای نخستین ماه‌های پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) است.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، زهرا اسکندری: نویسنده در این کتاب تلاش کرده است روایت داستانی را با داده‌های تاریخی پیوند دهد و از منظر یک شخصیت کمتر شناخته‌شده، فضای سیاسی، اجتماعی و اعتقادی آن روزگار را بازتاب دهد.

شخصیت اصلی رمان «حبیب بن سعد» است. کسی که در کودکی به دلیل شرایط مالی و خانوادگی، از مادر جدا شده و سال‌ها بعد زیر نظر سعدبن‌قباده بزرگ می‌شود. رمان از روزهایی آغاز می‌شود که پیامبر اسلام در بستر بیماری است و حبیب در کنار قیس و سلیمان، دو تن از اصحاب پیامبر، با حجم زیادی از اخبار، نگرانی‌ها و گفت‌وگوهای مردم مدینه درباره آینده جامعه اسلامی روبه‌رو می‌شود. این بخش از کتاب با تکیه بر روایت‌های نقل‌شده از منابع تاریخی بازسازی شده و فضای عمومی شهر در آن روزها را از زبان شاهدان و اطرافیان توصیف می‌کند.

کتاب پس از مرگ پیامبر، وضعیت مدینه را از زاویه دید شخصیت محوری روایت می‌کند؛ شهری که نویسنده آن را دچار اضطراب، اختلاف نظر و نگرانی از آینده نشان می‌دهد. حبیب در این دوره تجربه‌ای مشابه با دوران کودکی‌اش را بازمی‌بیند؛ زمانی که پس از مرگ پدر، احساس بی‌پناهی و سردرگمی داشته است. رمان با این تشبیه تلاش دارد تغییرات اجتماعی و عاطفی مدینه را از زاویه‌ای انسانی و نه صرفاً تاریخی روایت کند.

بخش قابل‌توجهی از کتاب به اتفاقاتی می‌پردازد که در منابع تاریخی درباره اوضاع سیاسی مدینه پس از وفات پیامبر ثبت شده است. با نقل دیدگاه‌های شخصیت‌های مختلف، اختلاف نظر درباره جانشینی پیامبر، تصمیم‌های سیاسی نخستین روزها، و نگرش‌های گوناگون درباره حضرت علی (ع) بازتاب یافته است. نویسنده تلاش کرده است گفت‌وگوها را به‌گونه‌ای طراحی کند که مخاطب با فضای فکری جامعه آن دوره و نقش افراد مختلف آشنا شود. در ادامه داستان، مأموریت شخصیت اصلی به همراه قیس، سلیمان و زیاد محور روایت قرار می‌گیرد. این چهار نفر برای دعوت مردم جنوب شبه‌جزیره به پذیرش خلافت جدید اعزام می‌شوند. سفر آنان از مدینه آغاز می‌شود و در طول مسیر، گفت‌وگوها و اختلاف نظرهای آنان درباره وضعیت سیاسی، مدعیان پیامبری در مناطق مختلف و میزان وفاداری قبایل، بخش مهمی از روایت را شکل می‌دهد. نویسنده از این سفر به‌عنوان مسیری برای مواجهه شخصیت محوری با تناقض‌ها و پرسش‌های دیرینه‌اش بهره گرفته است. در منطقه یمن، حبیب با واقعیتی متفاوت از آنچه در مدینه دیده بود روبه‌رو می‌شود. مردمان این منطقه ارادت و انس ویژه‌ای با حضرت علی (ع) دارند، و این موضوع باعث می‌شود او نسبت به شنیده‌های پیشین و قضاوت‌های گذشته خود تجدید نظر کند. روایت کتاب در این بخش بیش از آن‌که بر رخدادهای سیاسی تأکید داشته باشد، بر تغییرات درونی و شناخت تازه شخصیت اصلی متمرکز است. پرسش‌هایی درباره حق، عدالت، نقش شخصیت‌ها، و جایگاه تاریخی وقایع، بارها میان شخصیت‌ها طرح می‌شود و روند داستان را پیش می‌برد. از دیگر محورهای کتاب، پرداختن به روزهای پایانی عمر پیامبر اسلام است. در بخشی از روایت، گفت‌وگوی پایانی پیامبر با دخترشان حضرت زهرا (س) بازسازی شده و نویسنده تلاش کرده است بر اساس منابع موجود، فضای عاطفی و شرایط جسمانی پیامبر را توصیف کند. همچنین به سوگواری خانواده، واکنش نزدیکان، اختلاف نظر درباره تصمیم‌های پس از رحلت، و حال‌وهوای مدینه در آن روزها پرداخته شده است. بخش قابل‌توجهی از کتاب «راهی» به گفت‌وگوهای طولانی میان شخصیت‌ها اختصاص دارد؛ گفت‌وگوهایی که شامل روایت حوادث، اختلاف نظر درباره سیاست‌های پس از رحلت پیامبر، و تحلیل موقعیت قبایل مختلف است. این گفت‌وگوها علاوه بر پیشبرد داستان، نقش اطلاع‌رسانی تاریخی و اجتماعی دارند و مخاطب را با فضای عمومی عربستان آن دوره آشنا می‌کنند. نویسنده سعی کرده است زبان این مباحث را ساده و قابل‌فهم نگه دارد و در عین حال، حجم اطلاعات تاریخی را حفظ کند. کتاب «راهی» در عین رعایت ساختار داستانی، بخش‌هایی از تاریخ صدر اسلام را بازگو می‌کند؛ از جمله وضعیت قبایل مختلف پس از رحلت پیامبر، میزان همکاری یا مخالفت آنان با حکومت مرکزی، نقش مدعیان پیامبری در ایجاد ناامنی، و واکنش اطرافیان پیامبر به رخدادهای سیاسی. نویسنده تلاش کرده است این رویدادها را در بستر داستان قرار دهد و بدون داوری مستقیم، آن‌ها را در قالب گفت‌وگوهای شخصیت‌ها بازتاب دهد. > زهرا اسکندری (خبرنگار): در بخش‌های پایانی کتاب که حبیب متحول شده است به شهادت حضرت زهرا اشاره می‌شود که اهل مدینه را شاد و یاران آن حضرت را غمگین می‌کند. خانه حضرت فاطمه (س) در آن روزها حال‌وهوایی متفاوت داشت. گویی تمامی مدینه زیر سایه اندوهی سنگین قرار گرفته بود. حضرت فاطمه (س) پس از رحلت پیامبر (ص) در غمی جانکاه به سر می‌برد و گریه‌های مداوم ایشان، مدینه را به اضطراب می‌کشاند. به‌نظر می‌رسد رنجی که حضرت فاطمه (س) از حوادث پس از رحلت پدر متحمل می‌شود، بر درد فراق آن حضرت پیشی گرفته است. هنوز آهی که از دل فاطمه (س) برآمد در جانش طنین داشت. حضرت فاطمه (س) با پهلوی مجروح به سوی مسجد برده شد و زنان بنی‌هاشم اطراف ایشان را گرفته بودند تا میان او و مردان حائل شوند. او در آن جمع، با اندوهی عمیق پدرش را خطاب قرار داد و از فتنه‌هایی گفت که پس از رحلت پیامبر (ص) بر آنان وارد شد. ننگ آن روز از تاریخ مدینه زدوده نخواهد شد. در روایتی دیگر آمده است بلال، مؤذن پیامبر (ص)، بنابر درخواست حضرت فاطمه (س) بار دیگر اذان گفت؛ اذانی که شهر را دگرگون کرد. مردم مدینه با شنیدن صدای بلال به یاد دوران پیامبر (ص) افتادند و بسیاری از آنان با گریه به سوی مسجد رفتند. هنگامی که بلال به جمله «اشهد ان محمداً رسول‌الله» رسید، حضرت فاطمه (س) بی‌حال شد و ادامه اذان متوقف شد. بر اساس نقل‌هایی که از نزدیکان خاندان پیامبر (ص) برجای مانده، حضرت فاطمه (س) در روزهای بعد به شدت بیمار شد و سرانجام، پس از دوره‌ای رنج‌آلود، از دنیا رفتند. این رویداد، مدینه را در غمی عمیق فرو برد و آثار آن در رفتار و گفتار مردم آن روزگار مشاهده شد. برخی از همراهان تأکید داشتند که شهادت آن حضرت نقطه عطفی در تاریخ مدینه و در زندگی امام علی (ع) بود. کتاب «راهی» روایتی داستانی از بخشی حساس از تاریخ صدر اسلام است که تمرکز نویسنده در آن بیشتر بر بازتاب فضای اجتماعی سیاسی آن دوره و تغییرات درونی شخصیت اصلی است. در بخشی از کتاب می‌خوانیم:

از امروز دیگر عطر تن رسول خدا در ساحت نفس هایش نمی‌پیچد و تن داغ مدینه را شفا نمی‌شود.

نفس کشیدن در هوای منهای رسول جان‌ها می‌گیرد و دل‌ها می‌سوزاند. مدینه کودکی سردرگم و بی مادر را می‌ماند که جان از کالبدش ذره ذره می‌رود و نمی‌داند پس از نبی از این دنیا چه می‌خواهد. حبیب پس از سال‌ها دوباره طعم تلخ و گزنده یتیمی را مزه مزه می‌کند. جدایی از آغوش مادر در بیابان‌های وادی الرمه، دوباره درد بی‌درمانی شده که جانش را چون خوره می‌خورد. پس از نبی دیگر نه عبای سعد، پدر خواننده اش او را خیمه‌ای می‌شود در برابر آماج ناامنی‌ها و نه سینه ستبر و مردانه قیس برادری را در حقش تمام می‌کند. حبیب با خود زمزمه می کند:

- مگر نبی خدا چند نفر بود که مدینه این‌چنین خالی شده است؟ کتاب «راهی» نوشته رضوان کفایتی در236صفحه و به‌بهای350تومان از انتشارات کتابستان معرفت منتشر شده است.