چشمه اعلا؛ آیینه‌ای از بحران آب

به گزارش گروه آنلاین روزنامه دنیای اقتصاد؛ ده‌ها سال است که مردم منطقه و گردشگران به این تفرجگاه می‌آیند تا خستگی راه را با جرعه‌ای آب زلال و گوارا فراموش کنند.

اما حالا بحران کم‌آبی تا دل دماوند و منابع آبی آن نیز نفوذ کرده و چشمه اعلا هم دراین بحران فرو رفته است. به‌طوری‌که، با ورود به محدوده چشمه، کم آبی و بی جانی چشمه خود را نشان می‌دهد و به جای آب روان در چشمه عمدتا شاهد بطری‌ها و زباله‌های رها شده در آبگیر چشمه هستیم.

چشمه اعلا، صرفاً یک «نقطه دیدنی» در حوالی تهران نیست، بلکه آینه کوچکی از مسأله بزرگِ آب در ایران مرکزی است. کم‌آبی‌اش نه تصادفی است و نه صرفاً «بدشانسیِ یک سال خشک». تا وقتی ورودی‌های طبیعی با گرم‌تر و خشک‌تر شدن اقلیم کم می‌شود و در مقابل، برداشت‌ها از آب‌های زیرزمینی درمان کوتاه‌مدت تلقی می‌گردد، «چشمه‌ها» پیش از «سدها» درد را فریاد می‌زنند. روایت امروزِ اعلا، فریادی است که باید آن را شنید؛ قبل از آنکه «کم‌جان» بودن، نامِ دوم همه چشمه‌ها شود.

 چرا چشمه اعلا مهم است؟

چشمه اعلا از برف و باران سالانه که به خاک نفوذ می‌کنند، می‌جوشد. برف‌های روی قله دماوند مسیری طولانی را از میان لایه‌های مختلف در داخل کوه طی می‌کنند تا به مخزنی در دل کوه برسند.

آب این چشمه سبک و از نوع بی‌کربنات کلسیم و خوراکی است که به دلیل املاح معدنی فراوان، خواص درمانی داشته و برای کاهش فشار خون توصیه می‌شود.

همچنین این چشمه به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری محبوب در اطراف تهران شناخته می‌شود و در ایام فراغت و تابستان پذیرای هزاران گردشگر است که عمدتا مقصد سفرهای یک روزه بسیاری از تهرانی‌ها است.

روایت خشکیدگی تا دل دماوند

اما امروز، چشمه اعلا با چالشی جدی مواجه است. خشکسالی‌های اخیر و کاهش بارش‌ها در استان تهران، تأثیرات منفی بر منابع آبی این منطقه گذاشته است. بررسی آخرین آمار بارش‌های تهران نشان‌دهنده افت 42درصدی بارش‌ها نسبت به یک‌سال نرمال است. تا یازدهم مردادماه، میزان بارش‌های تهران به 158.4 میلیمتر رسیده است، در حالی که در یک سال نرمال باید در زمان مشابه حداقل 270 میلیمتر بارش در تهران به ثبت می‌رسید.

این کاهش بارش‌ها تأثیر مستقیمی بر منابع آبی استان تهران داشته است. سدهای پنج‌گانه تأمین شرب تهران، شامل سدهای لار، جاجرود، لتیان، ماملو و طالقان، با کاهش قابل توجهی در حجم آب مواجه شده‌اند. به‌طوری‌که تا 21 تیرماه، میزان پرشدگی سد لار به 7 درصد و سد ماملو به 20 درصد رسیده است.

در سفر اخیر به چشمه اعلا، مشاهده شد که آب این چشمه به شدت کاهش یافته و در برخی نقاط، جریان آب قطع شده است. این وضعیت نه تنها بر گردشگری منطقه تأثیر گذاشته، بلکه تهدیدی جدی برای اکوسیستم طبیعی آن محسوب می‌شود.

کاهش آب چشمه اعلا، زیستگاه‌های طبیعی اطراف آن را تحت تأثیر قرار داده است. رودخانه‌های فصلی و دائمی دشت مشا که از این چشمه تغذیه می‌کنند، با کاهش دبی آب، توانایی تأمین نیازهای زیستی گیاهان و جانوران منطقه را ندارند. این امر می‌تواند منجر به کاهش تنوع زیستی و تهدید گونه‌های بومی شود‌.

کاهش بارش، همراه با برداشت‌های بیش از حد از منابع زیرزمینی، فشار مضاعفی بر چشمه‌ها و چاه‌های منطقه وارد کرده است. روندِ قدیمیِ افت آب زیرزمینی در دماوند و پیرامونش سابقه دارد. حتی گزارش‌های دو دهه پیش از افت‌های چندده‌متری سطح آبخوان در دماوند هشدار داده بودند؛ روندی که با گسترش برداشت‌ها و چاه‌های مجاز و غیرمجاز تشدید می‌شود.

به‌گفته شرکت آب منطقه‌ای تهران و خبرهای محلی، انسداد چاه‌های غیرمجاز در شهرستان دماوند همچنان ادامه دارد؛ طی هفته‌های اخیر هم گزارش‌هایی از مسدودسازی چند حلقه چاه در محدوده دماوند منتشر شده است. در سال‌های گذشته، خبرهایی مشخصا نامِ «چشمه اعلا» را هم کنار انسداد چاه‌ها آورده‌اند.

دهه هشتاد، خبرگزاری‌ها از خشک‌شدن بخشی از چشمه‌های روستای مشا و گل‌آلود شدن آب مصرفی اهالی نوشته بودند؛ روایتی که نشان می‌داد فشار بر منابع آب این منطقه سابقه‌دار است. امروز نیز گزارش‌های پراکنده از مشکلات آبرسانی در برخی محله‌های مشا منتشر می‌شود. این خط داستانیِ طولانی، تصویر امروزِ چشمه اعلا را قابل‌فهم‌تر می‌کند.

نگاهی به آینده

چشمه اعلا نه تنها یک منبع طبیعی است، بلکه آینه‌ای کوچک از بحران بزرگ منابع آب ایران به شمار می‌آید. کاهش دبی آن، نتیجه روندهای اقلیمی و مدیریت منابع آب است و یادآور این نکته است که توجه به منابع خرد می‌تواند نشانه‌ای از سلامت کل سیستم باشد. مراقبت از این چشمه‌ها، صرفاً یک اقدام زیست‌محیطی نیست، بلکه بخشی از حفاظت از تجربه انسانی و فرهنگی گردشگری منطقه است.

اگر بارش‌ها همچنان کم باشد و منابع آب مدیریت نشوند، ممکن است روزی شاهد خشک شدن کامل این چشمه باشیم. اما هنوز امید وجود دارد؛ با اقدامات مناسب مثل کنترل برداشت‌های غیرمجاز، ذخیره‌سازی آب‌های فصلی و آموزش مردم درباره اهمیت منابع آب، می‌توان این میراث طبیعی را حفظ کرد.//