کاسه 9 هزار ساله «یان تپه» به عنوان سند دانش زیست شناسی ثبت شود

این نویسنده و البرز پژوه که تاکنون مقالات و کتاب های متعددی در خصوص وضعیت تاریخی، فرهنگی و اقتصادی استان البرز به نام خود ثبت کرده است، روز یکشنبه در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا اظهار داشت: نقوش روی این کاسه به خوبی بیانگر تشریح زنجیره غذایی و دانش کهن زیست شناسی است.

وی با اشاره به پژوهش های استاد دکتر یوسف مجیدزاده چهرماندگار دانش باستان شناسی ایران در این خصوص گفت: انتظار می رود کاسه سفالی تاریخی با نقوش زیبا و واضح آن به عنوان یکی از اسناد کهن دانش زیست شناسی در جهان به ثبت برسد.

عسکری در تشریح بیشتر این اثر تاریخی بیان داشت: در سال های اخیر، از یکی از تپه های محوطه باستانی ازبکی به نام «یان تپه»، اثری ارزشمند با قدمت 9 هزار ساله به دست آمده که می تواند به عنوان یکی از اسناد کهن دانش زیست شناسی در جهان به ثبت رسد. هنرمند خوش ذوق و هوشمند این سفالینه دوران پیش از تاریخ، در واقع یکی از زنجیره های غدایی این بخش از استان البرز را در هزاره هفتم پیش از میلاد مسیح به تصویر کشیده است.

محوطه باستانی ازبکی از جمله محوطه‌های تاریخی شناخته شده در عرصه ملی و جهانی است. این محوطه نفیس در کنار روستایی به همین نام در شهرستان نظرآباد از توابع استان البرز واقع است. بر اساس نظر باستان شناسان می توان برای این محوطه، وسعتی به ابعاد یک کیلومتر در یک کیلومتر در نظر گرفت. طبق کاوش های صورت گرفته، محوطه ازبکی دربرگیرنده 6 هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادها است.

این مکان دارای 10 تپه است که 6 تپه از آن را گروهی از باستان شناسان به سرپرستی استاد دکتر یوسف مجیدزاده (چهره ماندگار دانش باستان شناسی ایران) بین سال های 1377 تا 1384 کاوش کرده اند. بخش هایی از این محوطه در سال 1348 شناسایی شده و درهشتم مهر 1352 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در مجموع آثاری متعلق به 9 هزار سال پیش تا دوره اسلامی یعنی ایلخانیان در محوطه باستانی ازبکی قابل مشاهده است. به همین جهت است که دکتر مجیدزاده از محوطه ازبکی با تعبیر «دانشگاه باستان شناسی» یاد می کنند.

عسکری بیان داشت: یکی از تپه های باستانی دهگانه محوطه ازبکی، «یان تپه» است. این تپه کم ارتفاع در حدود یک کیلومتری تپه مرتفع محوطه ازبکی (دژ مادی) و در جنوب غربی روستای ازبکی قرار دارد. در آن بقایای معماری خشتی متعلق به هزاره های هفتم و ششم پیش از میلاد مسیح شناسایی شده است. این تپه به فاصله اندکی در جنوب «رودخانه خررود» قرار دارد که در گذشته آب بیشتری داشته است.

نویسنده البرز گفت: دکتر مجیدزاده با توجه به آثار 9 هزار ساله موجود در یان تپه، آن را بقایای «کهن ترین روستای ایران» و خشت های به دست آمده از این روستا را کهن‌ترین خشت‌های دست ساز بشر دانسته است.

وی ادامه داد: یکی از مهمترین آثار یان‌تپه متعلق به هزاره هفتم پیش از میلاد، بخشی از یک بنای بسیار زیبا است که قسمت شمالی آن حدود 60 سانتی متر مرتفع‌تر از قسمت‌های دیگر ساخته شده است و دستیبابی به آن از 2 راه‌پله در شمال شرق و شمال غرب امکان‌پذیر است.

عسکری افزود: رنگ اخرایی دیوارها و کف تمامی مجموعه و وسعت چشمگیر آن نسبت به معماری در لایه‌های بالاتر اشاره بر اهمیت این ساخت و ساز به عنوان محلی عمومی و به احتمال فراوان جایگاهی مقدس همچون عبادتگاه دارد. در میان فضای این معبد7.75 متری سکوی راست گوشه کوتاهی است که شاید بتوان با استناد به وجود انواع گوناگون سکوهای خشتی کما بیش مشابه در معابد بین‌النهرینی که به سکوی نذر شهرت دارند، آن را نیز سکوی نذر نامید.

تصاویر زیست شناسانه کاسه سفالی 

نویسنده و البرز پژوه به تصاویر کاسه سفالی پرداخت و گفت: در کف معبد به استثنای یک کاسه سفالی بزرگ به قطر دهانه 30 سانتی متر و عمق 50 سانتی متر هیچ سفالی به دست نیامده است. این کاسه که در بخش جنوب غربی معبد و در نزدیکی سکو یافت شد از نوع سفال منقوش بسیار زیبای وارداتی از محوطه باستانی چشمه علی در نزدیکی شهرری است. نقش روی این سفال که به طور کامل یگانه است، از راست به چپ یک جانور درنده شبیه یوزپلنگ، یک بوته گیاه، یک بز کوهی و یک موجود انسانی به هم پیوسته را به نمایش گذارده است.

این نقشمایه که از یک سو با چرخه حیات ارتباط می‌یابد و از سوی دیگر وجود سوراخ‌های متعدد ایجاد شده در جای جای سطح کاسه که بندزنی‌ها در دفعات متعدد را نشان می‌دهد حکایت از اهمیت این ظرف و تقدس کل مجموعه دارد.

عسکری بیان داشت: به نظر می‌رسد که این کاسه سفالی تعبیه شده در کف معبد کاربردی غیر از افروختن آتش داشته است. شاید هم مایعاتی که به هنگام اجرای پاره ای مراسم مذهبی در کف معبد ریخته می‌شد یا حتی خون جانورانی که به احتمال در آیین‌های مذهبی بر روی سکو قربانی می شده‌اند پس از جاری شدن بر کف سیمانی و سرخ رنگ تالار درون آن گرد می‌آمده است.

کف بخش پایینی معبد و سطح سکو به طور کامل از نوع کف‌های ساروجی اخرایی رنگ است. تمام دیوارهای درون معبد نخست با لایه‌ای از کاهگل اندود شده و سپس سطح آن‌ها با لایه نازکی از گل نرم آمیخته با رنگ اخرا به ضخامت حدود یک سانتی متر صاف و هموار شده است.

این نویسنده و البرز افزود: دکتر مجیدزاده در جلد دوم کتاب «کاوش های محوطه باستانی ازبکی» درباره نقشمایه کم نظیر سفال یان ثپه نوشته است: «نقشمایه روی این سفال در واقع نه تنها در فلات مرکزی ایران بلکه در تمام منطقه، صحنه‌ای است در نوع خود یگانه است. نخست اینکه در تاریخی آنچنان کهن برای اولین بار سفالگران فلات مرکزی روایتی را به تصویر کشیده اند، دیگر اینکه برخلاف تمام نقوش ساکن و بی روح در هنر نقاشی روی سفال در خاورمیانه که پدیده ویژه این منطقه به شمار می‌رود.

عسکری ادامه داد: در تصویر مورد بحث صحنه‌ای با روح و آکنده از حرکت به نمایش درآمده است، بازیگران این صحنه را از راست به چپ جانوری درنده شبیه یوزپلنگ، بوته گیاهی صحرایی، بزی کوهی و موجودی انسانی تشکیل می‌دهد. بز در میان صحنه و در مرغزاری در حال جهش از روی گیاهان و گریز از چنگ جانور درنده حمله ور به او به تصویر کشیده شده و در سمت چپ نقش انسانی در حال تهاجم با کارد یا خنجری در دست ها و هدف گیری شده به طرف بز و جانور درنده نشان داده شده است.

وی بیان داشت: حالت به جلو کشیده جانور درنده، لحظه آغاز یا پایان جهش و حالت زیبای نزدیک شدن دست ها به پاهای بز و خمیدگی اندک آنها، لحظه پرواز در هوا را به نمایش گذاشته است. لحظه جهش بز برای مثال، به دروازه بانی می‌ماند که برای گرفتن توپ شلیک شده ای به سوی زاویه دروازه با دست های کشیده به پرواز درآمده و عکاسی آن لحظه را در تصویری، ثابت و جاودانه کرده است. شیوه و سبک کشیدن نقش ها به ویژه بز و پوشاندن زمینه با نقطه های ریز به شیوه سفالگران «محوطه باستانی» چشمه‌علی «ری» انجام شده است.

این البرز پژوه با اشاره به ذکر منبع تاریخی و باستانی تاکید کرد که انتظار می رود مسوولان بخش علمی و فرهنگی کشور با مراجعه به مستندات و کاوش های باستان شناسی در خصوص ثبت جهانی دانش کهن زیست شناسی به نام البرز و ایران گام بردارند.

اکنون خشت 9 هزار ساله دست ساز بشر کشف شده در تپه تاریخی ازبکی شهرستان نظرآباد استان البرز در مقر سازمان ملل متحد نگهداری می شود.

• اختصاصی ایرنا
• میراث فرهنگی
• زیست شناسی
• استان البرز
• نظرآباد