کاشان در آستانه گسست هویتی؛ وارث 7800 سال تمدن قربانی معماری بی‌ریشه
اصفهان - کاشا ن با وجود پیشینه غنی و فاخر، امروز با تهدید معماری بی‌ریشه و گسست هویتی، در آستانه از دست دادن جایگاه تاریخی خود قرار گرفته است.
اصفهان - کاشا ن با وجود پیشینه غنی و فاخر، امروز با تهدید معماری بی‌ریشه و گسست هویتی، در آستانه از دست دادن جایگاه تاریخی خود قرار گرفته است.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - کوروش دیباج: اصفهان، کاشان، شهری با پیشینه‌ای نزدیک به هشت‌هزار سال، امروز در میانه تعارض میان میراث تاریخی و شهرسازی جدید، با خطر جدی از دست دادن هویت و معماری اصیل خود روبه‌رو است. آنچه روزگاری مبدأ خانه‌سازی بشر و خاستگاه تمدن ایرانی اسلامی بود، در سایه توسعه‌های شتاب‌زده و طرح‌های بی‌برنامه شهری، در معرض گسست کالبدی و فرهنگی قرار گرفته است.
خانه‌های تاریخی کاشان از عمارت عامری‌ها تا خانه‌های قاجاری کمتر شناخته‌شده نه‌تنها نماد شکوه معماری ایرانی‌اند، بلکه حافظان پیوند اجتماعی و فرهنگی این شهر محسوب می‌شوند. با این حال، این میراث کم‌نظیر بیش از هر زمان دیگری زیر فشار تغییرات بی‌ضابطه و بی‌توجهی به ارزش‌های بومی، در خطر فرسایش و نابودی قرار دارد؛ خطری که هویت کاشان را تهدید می‌کند.
در همین راستا، این گزارش بازتابی است از دیدگاه مرمت‌گران و معماران کاشانی که هر یک از زاویه‌ای خاص به جایگاه تاریخی، مردمی بودن بافت قدیم، پیامدهای مدرنیته آمرانه و چالش‌های معماری معاصر پرداخته‌اند. آنچه در ادامه می‌خوانید، تصویری روشن از وضعیت امروز کاشان است؛ شهری که میان گذشته پرافتخار و آینده‌ای مبهم در کشاکش است.
شکل‌گیری نخستین جایگاه و خاستگاه زندگی شهری و خانه‌سازی بشر در کاشان
سید علی‌اکبر حلی، مرمت‌گر خانه‌های تاریخی کاشان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با تأکید بر جایگاه کم‌نظیر این شهر در تاریخ معماری و تمدن ایران و جهان اظهار کرد: کاشان شهری باستانی و ارزشمند است که ریشه در تاریخ کهن دارد و تمامی ظرفیت‌های فرهنگی، علمی و هنری آن گویای قدمتی عمیق و تمدنی ریشه‌دار است.
وی با اشاره به قدمت 7800 ساله کاشان بر اساس تحقیقات باستان‌شناسانی همچون رومن گریشمن افزود: نخستین جایگاه و خاستگاه زندگی شهری و خانه‌سازی بشر در کاشان شکل گرفته و این منطقه به‌عنوان مبدأ تمدن شهرنشینی و آغاز هنر سفالگری و نقاشی روی سفال شناخته می‌شود.
حلی خاطرنشان کرد: پس از کاوش‌های باستان‌شناسی استاد شهمیرزادی، ادامه پژوهش‌ها در سال‌های بعد به معرفی نخستین زیگورات دست‌ساز بشر در کاشان انجامید؛ اثری با قدمت 4200 سال که در کنار چغازنبیل و دیگر معابد شناخته‌شده جهان، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ معماری دارد.
نخستین زیگورات جهان در کاشان
وی اضافه کرد: نخستین زیگورات جهان در کاشان ثبت و معرفی شده و این امر نشان می‌دهد که نخستین معماری آئینی و نخستین سازه‌های دست‌ساز بشر از این منطقه آغاز شده است.
این مرمت‌گر خانه‌های تاریخی کاشان تأکید کرد: معماری کاشان نه‌تنها پیش از تاریخ، بلکه در دوره‌های تاریخی نیز ارزشمند بوده است؛ از معماری سلجوقیان و صفویه گرفته تا زندیه. اما در سال 1192 هجری قمری زلزله‌ای مهیب کاشان را ویران کرد و بسیاری از بناهای ارزشمند از میان رفت.
از دست رفتن بخش اعظمی از آثار ارزشمند سلجوقی در کاشان
وی یادآور شد: متأسفانه از آثار ارزشمند سلجوقی تنها نمونه‌های اندکی بر جای مانده، اما بخشی از میراث قاجاری و برخی خانه‌های تاریخی سالم حفظ شده و اکنون به نمایش گذاشته می‌شود.
به گفته او، سفرنامه‌های سیاحان خارجی نیز حاکی از آن است که کاشان در طول تاریخ به‌عنوان عروس خاورمیانه شهرت داشته است.
حلی ادامه داد: پس از زلزله، عبدالرزاقان والی کاشان مسئول بازسازی این شهر شد و توانست با همت مردم بناهایی کم‌نظیر بنا کند. در این دوره، بناهای شاخصی همچون مسجد آقا بزرگ، باغ تاریخی فین و بازار کاشان شکل گرفت. او بازار تاریخی کاشان را یکی از طولانی‌ترین و ارزشمندترین بازارهای کشور دانست که با وجود رقیبی همچون بازار تبریز، به دلیل معماری و سازه‌های جنبی چون مساجد، آب‌انبارها و کاروانسراها، جایگاه ویژه‌ای دارد.
وی با اشاره به جایگاه باغ فین کاشان نیز گفت: این باغ تاریخی نه‌تنها در معماری ایرانی بلکه در سطح جهان از ارزشمندترین نمونه‌هاست؛ باغی که از نظر معماری، طبیعت و نظام آبرسانی، نمونه‌ای بی‌نظیر به شمار می‌رود.
این مرمت‌گر کاشانی افزود: خانه‌های تاریخی کاشان نیز بخش مهمی از هویت شهری را تشکیل می‌دهند. خانه‌های شاخصی مانند عامری‌ها و دیگر عمارت‌های تاریخی نماد تلاش و همت مردمی هستند که در برابر سختی‌ها ایستادند و کاشان را زنده نگه داشتند.
حلی تصریح کرد: کاشان برخلاف بسیاری از شهرهای ایران که توسط حکومت‌ها و مراکز قدرت ساخته و بازسازی شدند، توسط مردم خود بنا شد و همچنان به همت مردمی سرپا مانده است. به همین دلیل کاشان را می‌توان شهری مردمی و خودساخته دانست که علی‌رغم قرار گرفتن ذیل استانی بزرگ و قدرتمند همچون اصفهان، توانسته هویت و اصالت تاریخی خود را حفظ کند.
کاشان تنها یک شهرک نیست بلکه یک حوزه جغرافیایی فرهنگی است
محمدرضا حاتمیان، معمار و عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به ویژگی‌های معماری و شهرسازی کاشان اظهار کرد کاشان تنها یک شهرک نیست بلکه یک حوزه جغرافیایی فرهنگی است که در آن تنوع چشمگیری از کوه، کوهپایه، دشت و کویر دیده می‌شود و این تنوع طبیعی، تأثیر مستقیمی بر گونه‌بندی معماری این خطه گذاشته است.
به گفته او، این غنا و پویایی در طول تاریخ استمرار یافته و در تمام پهنه جغرافیایی کاشان، چه در شهر و چه در روستا، نمود دارد؛ در شهر بیشتر در قالب مرمت و احیا و در روستاها در قالب کارآفرینی و فعالیت‌های مردمی.
حاتمیان افزود: مردم کاشان هیچ‌گاه منتظر اقدام سازمان‌ها نمی‌مانند و با اتکا به فرهنگ بومی، خود دست به کار می‌شوند. همین مردمی بودن سبب شده که فرهنگ معماری و شهرسازی کاشان بالنده باقی بماند.
وی خاطرنشان کرد: کاشان دارای حدود 540 هکتار بافت تاریخی و نزدیک به 1700 اثر تاریخی است که از این میان حدود 700 تا 800 خانه تاریخی شناسایی شده و نزدیک به 200 تا 300 خانه آن به‌طور مداوم در حال مرمت است.
نگرانی از گسست میان بافت تاریخی و معماری جدید
این معمار کاشانی با بیان نگرانی‌های موجود در میان فرهیختگان، منتقدان و مردم شهر تصریح کرد: یکی از چالش‌های جدی، فاصله گرفتن معماری جدید کاشان از اندوخته‌های تاریخی و هویتی خود است.
به گفته او، معماری نوین شهر نه‌تنها از گذشته الهام نمی‌گیرد بلکه گاه در تضاد با آن شکل می‌گیرد و همین امر سبب ایجاد انحراف در هویت کالبدی و فرهنگی کاشان شده است.
حاتمیان یادآور شد که در گذشته، شهرهای ایران از جمله کاشان بر اساس سازوکار مشخصی از محله، گذر، کوچه، مرکز محله و ارکان اجتماعی چون مسجد، آب‌انبار و بازارچه شکل گرفته بودند و این ساختارها همچون سلول‌های زیستی، پویایی اجتماعی شهر را تضمین می‌کردند. ورود خودرو و ایجاد شبکه‌های شطرنجی مدرن این ساختارها را تضعیف کرده و محلات توان عملکرد اصیل خود را از دست داده‌اند.
وی تاکید کرد: توجه صرف به میراث ملموس کافی نیست و باید به میراث ناملموس نیز اهمیت داده شود، چراکه امتداد گذشته به امروز و آینده وابسته به همین بخش ناملموس است.
ضرورت بازنگری در آموزش، حرفه و تصمیم‌سازی معماری
این عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان با انتقاد از معماری جدید ایران گفت: معماری معاصر نه به پیشینه توجه دارد و نه به بستر طبیعی و اقلیمی. به عنوان مثال در کاشان با اقلیم گرم و خشک، استفاده از پیلوت هیچ توجیهی ندارد، چراکه این الگو برای مناطق مرطوب طراحی شده است. او تأکید کرد بی‌توجهی به اقلیم موجب شده که معماری در شهرهای مختلف ایران از تبریز تا بوشهر و کاشان یکسان و بدون هویت ساخته شود.
حاتمیان با تقسیم معماری و شهرسازی به سه رکن حرفه، آموزش و تصمیم‌سازی اظهار کرد: برای احیای هویت معماری کاشان باید هر سه رکن به صورت همزمان فعال شوند. دانشگاه‌ها باید آموزش را بازنگری کنند، حرفه معماری باید متمرکز شود و تصمیم‌سازی‌های شهری باید با توجه به ویژگی‌های بومی و اقلیمی انجام گیرد.
وی با انتقاد از نمای رومی در معماری معاصر افزود: در کاشان که مهم‌ترین معضل زیستی آن تابش شدید آفتاب است، طراحی محورهای طولانی بدون سایه و ساخت نماهای بیگانه، فاصله‌گیری آشکار از ریشه‌های معماری ایرانی اسلامی و زمینه‌گرای این خطه است.
پیامدهای مدرنیته آمرانه بر ساختار شهری کاشان از قاجار تا پهلوی
محمدرضا عطایی، معمار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با واکاوی تحولات کالبدی و اجتماعی کاشان از اواخر دوره قاجار تا عصر حاضر، تأکید کرد: که ورود مدرنیته آمرانه در دوره پهلوی باعث گسست در پیوستگی تاریخی و معماری این شهر شد و پیامدهای جبران‌ناپذیری بر بافت سنتی و اقتصادی آن برجای گذاشت.
وی اظهار کرد: در فاصله گذار از قاجار به پهلوی، بسیاری از شهرهای ایران تحت تأثیر سیاست‌های مدرنیته آمرانه دچار تغییرات بنیادین شدند و این تغییرات به‌ویژه در کاشان با تخریب بخشی از بافت تاریخی و ایجاد خیابان‌های جدید به سبک اروپایی نمود یافت.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد کاشان افزود: در کاشان، بافت منسجم پیش از قاجار و قاجاریه حتی پس از زلزله نیز پابرجا ماند، اما در دوره پهلوی با احداث کارخانه ریسندگی و بافندگی، ایجاد میدان مدرن، ثبت احوال، تلگراف‌خانه و شهرداری جدید، چهره شهر به‌طور اساسی دگرگون شد.
خیابان‌کشی‌های مدرن و افول بازار سنتی کاشان
وی با اشاره به ایجاد میدان کمال‌الملک و چهار خیابان اصلی پیرامون آن توضیح داد: این خیابان‌ها عملاً بافت تاریخی شهر را که بر محور بازار شکل گرفته بود، به چهار بخش تقسیم کرد.
عطایی بیان کرد: خیابان‌های جدید به‌سرعت به مراکز تجاری تازه‌ای تبدیل شدند و این امر موجب شد اصناف بازار با رکود مواجه شوند و بسیاری از مغازه‌ها و فعالیت‌های تجاری به حاشیه خیابان‌های تازه‌تأسیس منتقل گردد.
وی افزود: شکل‌گیری کارخانه نساجی در دوره پهلوی اول نیز مشاغل سنتی کاشان را تحت‌الشعاع قرار داد، به‌گونه‌ای که بسیاری از کارگاه‌های کوچک از رقابت بازماندند و کارگران آن‌ها جذب کارخانه شدند.
عطایی تأکید کرد که این روند موجب از بین رفتن ساختار اصناف و نظام اقتصادی سنتی شهر و در نتیجه تضعیف یک نوع مردم‌سالاری شهری شد که پیش‌تر در کاشان وجود داشت.
بحران آب و چالش گسترش بی‌رویه شهری در کاشان
عطایی در ادامه سخنان خود به مسئله آب به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های تاریخی و معاصر کاشان پرداخت و اظهار کرد: نظم تاریخی جریان آب از چشمه سلیمانیه و رودخانه‌های اطراف همواره نقشی کلیدی در حیات شهری کاشان داشته است.
وی تأکید کرد: این نظم طبیعی تا پیش از ورود مدرنیته و طرح‌های توسعه شهری حفظ شده بود، اما در دوره‌های اخیر به‌ویژه پس از انقلاب با احداث محور امیرکبیر و اتصال مستقیم کاشان به فین، باغات فین و فضای سبز شهر به‌شدت آسیب دید و تغییرات اقلیمی منطقه تشدید شد.
این معمار با اشاره به توسعه‌های پراکنده و بی انسجام شهری در دهه‌های اخیر، خاطرنشان کرد: خرید و رهاسازی زمین‌ها توسط سرمایه‌گذاران و ساخت‌وسازهای پراکنده موجب از بین رفتن انسجام فضایی شهر و اتلاف امکانات عمومی شده است.
عطایی گفت: که در بافت سنتی کاشان همواره انسجام و پیوستگی کالبدی به‌وضوح دیده می‌شود، در حالی‌که در بافت‌های جدید چنین نظمی وجود ندارد.
او راهکار این مسئله را هدایت سرمایه‌گذاری‌ها به سمت ایجاد انسجام کالبدی و تشویق مالکان به ساخت‌وسازهای منظم دانست و ابراز امیدواری کرد که با برنامه‌ریزی دقیق، هم مشکل مسکن و هم مسئله پراکندگی شهری در کاشان حل شود.
قرارگیری کاشان در برابر دو مسیر سرنوشت‌ساز
امروز کاشان در برابر دو مسیر سرنوشت‌ساز قرار دارد: از یک سو، حفظ میراث ارزشمند تاریخی و معماری کهن آن و از سوی دیگر، خطر گسست هویتی ناشی از مدرنیته آمرانه و ساخت‌وسازهای بی‌ریشه. همان‌گونه که پژوهشگران تأکید دارند، تداوم حیات فرهنگی و معماری کاشان در گروی بازنگری در آموزش، حرفه معماری و تصمیم‌سازی‌های شهری است.
اگرچه مدرنیته و توسعه اجتناب‌ناپذیرند، اما تجربه تاریخی کاشان نشان داده است که پایداری واقعی تنها با تکیه بر فرهنگ بومی و مردمی ممکن می‌شود. بنابراین، راه آینده کاشان نه در تقلید بی‌هویت از الگوهای وارداتی، بلکه در بازآفرینی خلاقانه میراث و تقویت همت جمعی نهفته است؛ مسیری که می‌تواند این شهر باستانی را همچنان به‌عنوان «عروس خاورمیانه» زنده نگه دارد.
