کاهش جرم و بزه با کمک «هنر درمانی»
واژه زندان و دربند بودن همیشه و به هر دلیلی تلخ و گزنده است، حتی اگر عنوانش زندان نباشد مثل کانون اصلاح و تربیت، زندانی مختص جوانان بزهکار زیر 18 سال. رنگ خاکستری سالن‌ها و فضاهای آن سرد و بی‌روح است. میلاد، علی، معین، رضا و... آشنا هستند. هر روز همه ما پسرانی شبیه آنها را دور و برمان می‌بینم. آنها که بیرون هستند، در آن سن در مدرسه هستند و مشغول درس و کتاب. اما آنها که در کانون هستند، یا هرگز رنگ مدرسه ندیده‌اند یا اگر دیده‌اند اندازه یک خواندن و نوشتن آدرس سواد دارند. مهم نیست جرم‌شان چیست، روزگیری، قاچاق، معاونت در قتل، سرقت یا... مهم این است که از زندانی به زندان دیگر افتاده‌اند، زندان خانه (که گرچه آزادانه زندگی می‌کردند دربند نبودها و کم و کاستی‌های فراوان زندگی بودند) و زندان کانون. خانه، این امن‌ترین جای جهان برای هر کودکی گاه اصلی‌ترین بستر حرکت به سمت به جرم است، پدران و مادرانی که از زور نداری یا بچه‌ها را راهی کوچه و خیابان کرده‌اند، یا مجبورشان کرده‌اند کار، هر کاری، کنند تا اندک نانی در سفره بی‌رونق‌شان داشته باشند.
نه تنها علم روان‌شناسی و جامعه‌شناسی این را تاکید کرده که خانه و خانواده مهمترین نقش را در تربیت، هدایت و پالایش روحی فرزندان دارد، بلکه همه آنها که در نقش خود در نمایش «خط باریک قرمز» بازی می‌کنند، اذعان دارند که کم محبتی یا اعتیاد والدین خصوصا مادر آنها را به سمتی هدایت کرده که سرانجامش زندان و دربند شدن است.
یکی از همین بچه‌ها می‌گوید: «خانواده من هیچ‌وقت به من نگفت که تو کجا می‌روی، با کی می‌ری؟ چی می‌خوری و چی می‌کشی؟»، دیگری از اعتیاد مادر می‌نالد، دیگری از پدر زندانی می‌گوید و سفره‌ای که به مدد او شاید نانی داشت و... که خصوصا با حضور هنگامه قاضیانی که نقش مادرانه بسیار خوبی را ایفا می‌کند باعث برون‌ریزی و مواجهه جوانان با خود می‌شود. «خط باریک قرمز» عنوان جدیدترین اثر فرزاد خوشدست است که در سال 1396 در قالب نمایش به کارگردانی توماج دانش بهزادی روی صحنه رفت و توجه و تحسین بسیاری از اهالی تئاتر را برانگیخت و هم‌اکنون نیز درشبکه مستد تلویزیون پخش می شود. دانش زاهدی می‌خواست نشان دهد که از طریق تئاتردرمانی (سایکودرام) می‌توان افراد بزهکار را به سمتی هدایت کرد که بعد از آزادی، راه درست زندگی را پیش گیرند. تئاتر درمانی یا سایکودرام یکی از زیرشاخه‌های علم هنردرمانی است؛ علمی که تلاش می‌کند از طریق یکی از هنرها روند پالایش روحی را در فرد بزهکار ایجاد کند تا ضمن برون‌ریزی و بررسی علل گرایش به بزه و جرم، فرد بزهکار را با خود مواجه کند و این مواجه سبب تغییر و تحولی در او می‌شود و همین مواجهه مانع ارتکاب مجدد جرم خواهد شد و همین اتفاق می‌تواند باعث کاهش میزان جرم و بزه در جامعه شود. برای همین در فیلم «خط باریک قرمز» چند مرحله مشخص شده است: آشنایی، انتخاب، یادگیری، مواجهه با خود، ممارست و مکاشفه، مجادله و تحول و در نهایت رستگاری یا همان رهایی از گرایش به جرم و بزه. دانش بهزادی در فیلم، در نقش واقعی خود، مدرس تئاتر، تعدادی از نوجوانان در کانون اصلاح و تربیت را انتخاب می‌کند و با حضور برخی هنرمندان مثل هنگامه قاضیانی، فرهاد اصلانی، امیر دژاکام و... روند آموزش را با آنها پی می‌گیرد و حالا همین جریان در فیلم «خط باریک قرمز» به تصویر کشیده شده است تا به مخاطبان بیشتری نشان دهد که نقش خانواده چقدر در تربیت و پالایش روحی فرزندان مهم است و اینکه تئاتر چقدر می‌تواند همین پالایش را ایجاد کند. نکته مهم این اثر که ترجیح می‌دهم آن را در دسته مستند داستانی جای دهم، وجه پژوهشی و خصوصا علمی آن است. خوشدست و دانش بهزادی هر دو برای خلق این اثر خیلی خوب به دنیای جوانان بزهکار وارد شده و خیلی خوب لحظات زندگی آنها را به تصویر کشیده و اثر تاثیرگذاری خلق کرده‌اند، نه فقط از منظر یک اثر تصویری و نمایشی، بلکه به لحاظ علمی و ثابت کرده‌اند تئاتردرمانی چقدر در آینده جوانان بزهکار موثر است؛ مثل تحقیق‌های دانشگاهی. سال 1395 یا 96 بود که داور دو پایان‌نامه کارشناسی ارشد پژوهش هنر بودم. دو دوست سوژه مشابهی انتخاب کرده بودند: تاثیر رنگ‌درمانی و تئاتردرمانی در پیشگیری از جرم زنان زندانی. جامعه آماری، زنان معتاد زندان ورامین بود. هر دو به این نتیجه رسیده بودند که رنگ در زندان چقدر در ارتقای وضع روحی زنان دربند موثر است. همچنین تئاتردرمانی نیز باعث تخلیه روحی آنها شده و در پایان جلسات اذعان کرده بودند که چقدر بی‌راهه رفته‌اند.
نتایج این تحقیق ها نیز بر نقش مهم والدین در ارتکاب به جرم و بزه تاکید داشت. دو سال بعدتر، دانشجویی درباره تاثیر رنگ بر روحیه جوانان دربند در کانون اصلاح و تربیت تهران تحقیق کرد. این تحقیق نیز بر نتایج تحقیق‌های دیگری تاکید داشت. همان‌طور که فیلم خط باریک قرمز در انتها از سرنوشت جوانانی که در نمایش بازی کرده بودند خبر می‌داد، سرنوشتی در مسیر یک زندگی آرام و به دور از جرم و بزه. همان‌طور که در پایان فیلم «خط باریک قرمز» نوشته شده تئاتردرمانی از سال 1921 توسط دکتر لوی مورنو در وین پایه‌گذاری شد. مورنو معتقد است خلاقیت و عمل در تئاتر خودانگیخته است و باعث درمان اختلالات ذهنی می‌شود. این درحالی است که در ایران، تاسیس اولین مدرسته تئاتردرمانی بعد از یک سال و نیم پیگیری، به نتیجه نرسید. شاید هنوز باید تحقیق‌های بیشتری در این خصوص انجام شود تا مسوولان زندان‌ها، به جای رنگ طوسی سرد و بی‌روح راهروها، لباس‌ها، در و دیوارها و... اندکی رنگ به کار برود و تاثیر رنگ بی‌روح طوسی بکاهد، شاید تاثیری در روحیه و عملکرد زندانیان و حتی کارکنان زندان‌ها داشته باشد.
* هیات علمی واحد تهران شمال دانشگاه آزاد اسلامی