کمبود بلیت قطار از کجا آب می‌خورد؟
سال‌های زیادی است که مشکل کمبود بلیت برای مسافرت با قطار حل نشده است؛ با این حال ناکامی در جذب سرمایه‌گذار برای توسعه حمل‌ونقل ریلی مسافری، تعداد واگن‌های مسافری را کاهش داده و بر دسترسی کافی به بلیت قطار تاثیر منفی گذاشته است.
سال‌های زیادی است که مشکل کمبود بلیت برای مسافرت با قطار حل نشده است؛ با این حال ناکامی در جذب سرمایه‌گذار برای توسعه حمل‌ونقل ریلی مسافری، تعداد واگن‌های مسافری را کاهش داده و بر دسترسی کافی به بلیت قطار تاثیر منفی گذاشته است. هم‌اکنون از هزار و 800 واگن مسافری فقط هزار و 200 واگن مسافری فعال وجود دارد که باعث کاهش سفرهای ریلی و عدم‌پاسخ به تقاضای مسافرت با قطار شده است. در مقابل، سرمایه‌گذاری در بخش بار ریلی آن‌قدر چشمگیر است که در سال گذشته با رشد 48 درصدی افزایش تولید واگن باری و ورود آن به ناوگان ریلی کشور روبه‌رو بودیم. اما با این حال، با جست‌وجو در سایت‌ها و اپلیکیشن‌های فروش بلیت، چیزی جز «ظرفیت تکمیل شد» پیش‌روی‌مان قرار نمی‌گیرد. کمبود بلیت، مسافران بین‌شهری را با چالش جدی روبه‌رو کرده است، به‌طوری‌که آنها برای تهیه بلیت یا ساعت‌ها چشم‌انتظار ظرفیت خالی یا کنسلی هستند یا دست به دامن واسطه‌ها می‌شوند. به‌تازگی وزیر راه و شهرسازی درباره علت کمبود بلیت هواپیما و قطار گفت «این امر عمدتا ناشی از بالا بودن حجم تقاضای بلیت نسبت به عرضه آن است. در حال حاضر میزان فروش بلیت‌های هواپیما و قطار نه‌تنها نسبت به سال قبل کاهشی نبوده، بلکه روندی افزایشی هم داشته است، اما به‌دلیل مشکلات اخیر در رابطه با بلیت هواپیما و قطار، تقاضای بیشتری نسبت به عرضه آن صورت پذیرفت.» صمت در این گزارش مشکلات مربوط به کمبود بلیت قطار را مورد بررسی قرار داده است.
صنعت حمل‌ونقل ریلی شاخص عمده توسعه‌یافتگی است
وسایل حمل‌ونقل عمومی مثل هواپیما، قطار و اتوبوس‌های بین‌شهری دچار فرسودگی می‌شوند و نرخ بالای قطعات و عدم‌صرفه اقتصادی حمل مسافر، آنها را زمینگیر می‌کند. به‌همین‌دلیل است که بسیاری از رانندگان اتوبوس‌های بین‌شهری معتقدند که اتوبوس‌داری برای‌شان صرفه اقتصادی ندارد و به‌خاطر هزینه‌های بالای تعمیرات، قطعات و وجود اجناس چینی با نرخ پایین‌تر، ترجیح می‌دهند اتوبوس را بفروشند و تریلی بخرند. امروزه این موضوع بسیار رایج است که در سایت‌های مجاز فروش بلیت، شاهد تکمیل ظرفیت هستیم، اما مردم با مراجعه به مکان دیگری می‌توانند بلیت پرواز را با نرخ بالاتر و بدون دریافت قبض خریداری کنند. در روند فروش بلیت عده‌ای در حال سوءاستفاده هستند، چراکه ممکن است افرادی از این شرایط و محدودیت‌های ایجادشده، سوءاستفاده کنند. این موضوع مصداق بارز تخلف است و قطعا هر شکایتی که صورت گیرد، باید پیگیری شود. صنعت حمل‌ونقل ریلی از شاخص‌های عمده توسعه‌یافتگی کشورها محسوب می‌شود و میزان خطوط موجود نسبت به جمعیت کشور از عواملی است که در طبقه‌بندی کشورها از لحاظ شاخص توسعه‌یافتگی موردتوجه قرار می‌گیرد. برخی اقتصاددانان نیز معتقدند هیچ اقتصاد پیشرفته‌ای بدون توسل به شبکه حمل‌ونقل مدرن قادر به ادامه فعالیت نیست و این صنعت می‌تواند با تکیه بر تامین امنیت، رفاه و هزینه پایین، سهم بیشتری در حمل‌ونقل مسافر و کالا داشته باشد. در حالی که حمل‌ونقل ریلی ایران باوجود بسترهای فراوان نتوانسته است نقش موثری در ترانزیت کالا و در حوزه بین‌الملل داشته باشد.
کمبود بلیت قطار از کجا آب می‌خورد؟
امیر فتحی‌نژاد، کارشناس حمل‌ونقل درباره علت کمبود بلیت قطار و مشکلات حال حاضر راه‌آهن به صمت گفت: عمر بالای واگن‌های مسافری ناوگان ریلی کشور باعث شده تا این واگن‌ها از مدار استفاده خارج شوند. همین امر باعث شده تا هرساله با افزایش تقاضا، تعداد واگن‌ها کاهش پیدا کنند. علاوه بر این، ناوگان موجود نیز با کمبود قطعات و لوازم مواجه است و گاهی تعمیر آنها مدت زیادی طول می‌کشد.
وی در ادامه درباره احداث خطوط جدید راه‌آهن تصریح کرد: با احداث خطوط جدید در شبکه راه‌آهن گمان می‌شد که حمل‌ونقل مسافری تقاضای زیادی برای این خطوط داشته باشد. از این‌رو سرمایه‌گذاری کلانی انجام گرفت و واگن‌های متعددی برای این خطوط در نظر گرفته شد. خطوط تهران سنندج و زاهدان خاش از این دسته خطوط بودند که تعداد مسافران زیادی نداشتند. این اتفاق باعث شد تا از واگن‌هایی که می‌توانستند در خطوط دیگر به کمک بیایند، در این خطوط از شبکه ریلی استفاده شود.
فتحی‌نژاد معتقد است که مشکل اصلی کمبود بلیت، نبود توازن بین عرضه و تقاضا است. این اتفاق در حالی رخ داده که جمعیت در چند سال اخیر رشد زیادی داشته است. ظرفیت فعلی راه‌آهن جوابگوی افزایش سفرهای مردم نیست. این موضوع باعث شد تا شهروندان برای تهیه بلیت سفر با جمله «ظرفیت تکمیل است» روبه‌رو شوند. همچنین، بین 2 شهر مبدأ و مقصد قطار، چندین ایستگاه وجود دارد که در بعضی موارد، سهمیه ایستگاه‌ها تعیین و باعث کاهش ظرفیت سفرهای مردمی می‌شود.
سیکل معیوب خطوط ریلی ادامه دارد
این کارشناس با تاکید بر افزایش نرخ واگن، به صمت توضیح داد: در دهه 60 یک واگن بیشتر از 10 میلیون تومان نبود، اما امروزه نرخ چرخ واگن بیشتر از 30 میلیون تومان شده است. بی‌برنامگی و ضعف در مدیریت باعث شده تا در همین چندساله اخیر یک‌پنجم از واگن‌های کشور از رده خارج شوند و معلوم نیست این سیکل معیوب تا چه زمانی قرار است که ادامه پیدا کند.
وی با بیان اینکه سرمایه‌گذاری در بخش ریلی انگیزه و جاذبه ندارد، گفت: توسعه راه‌آهن به‌عنوان یک زیرساخت حمل‌ونقل عمومی، نیازمند حمایت و پشتیبانی دولتی است. دولت می‌تواند نقش مهمی در تسهیل و تسریع فرآیند توسعه راه‌آهن ایفا کند. این حمایت می‌تواند به‌صورت مالی، سیاسی و سازمانی ارائه شود. باید منابع مالی لازم برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های راه‌آهن فراهم شود.
فتحی‌نژاد در خاتمه گفت: دولت می‌تواند سیاست‌ها و آیین‌نامه‌های لازم را تدوین و اجرا کند تا فرآیند توسعه راه‌آهن را تسهیل کند. این شامل تنظیم قوانین و مقررات مربوط به احداث، بهره‌برداری و ایمنی راه‌آهن، تسهیل در تامین قطعات و لوازم و اخذ مجوزها و تشویق به تحقیق و توسعه در حوزه راه‌آهن می‌شود. علاوه بر این، دولت می‌تواند با ایجاد همکاری‌ها و شراکت‌های بین‌المللی، فناوری‌ها و دانش فنی را به‌اشتراک بگذارد و از تجربیات کشورهای دیگر در زمینه توسعه راه‌آهن بهره‌برداری کند. به‌طورکلی، حمایت و پشتیبانی دولت در توسعه راه‌آهن از اهمیت بالایی برخوردار است، چراکه راه‌آهن به‌عنوان یک راه حمل‌ونقل پایدار، سریع و اقتصادی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها ایفا می‌کند.
قطار مسافری در ایستگاه خروج سرمایه
علیرضا طالبی، کارشناس ریلی درباره تشدید مشکلات کمبود بلیت قطار به صمت توضیح داد: در سال‌های اخیر در هر حرفه و کسب‌وکار، تعدادی برند و شرکت جدید تاسیس شده‌اند. با این حال، در حوزه حمل‌ونقل ریلی مسافری، هنوز هیچ شرکت جدیدی تشکیل نشده است. این نشان می‌دهد که علاقه‌ای برای سرمایه‌گذاری در این حوزه وجود ندارد. این وضعیت یک تهدید جدی برای صنعت حمل‌ونقل ریلی مسافری است و حتی در بخش‌های دیگر مانند تولید لکوموتیو و واگن باری نیز وضعیت بهتری وجود ندارد. وی افزود: سرمایه‌گذاران تمایل دارند در بخشی سرمایه‌گذاری کنند که سودآوری بالایی دارد. اگر نرخ بلیت قطار آزاد شود، احتمالا شاهد کاهش نرخ به‌دلیل رقابت خواهیم بود. در حال حاضر، رقابتی در این صنعت وجود ندارد و هیچ سرمایه‌گذار جدیدی وارد این حوزه نشده است.
این کارشناس گفت: در چند سال اخیر، علاوه بر اینکه هیچ شرکت جدیدی وارد حوزه حمل‌ونقل ریلی مسافری نشده است، 3 شرکت موجود در این حوزه از صنعت خارج شده‌اند. دلیل اصلی این خروج، عدم‌توجیه اقتصادی در این صنعت است. با این روش‌ها و تعیین قیمت‌های دستوری، عدم‌حرکت قطارها به‌نفع شرکت‌ها است. به‌علاوه، به‌جای رغبت به سرمایه‌گذاری جدید، تعدادی از شرکت‌های قبلی نیز حذف شده‌اند.
او اعتقاد دارد که سیاست قیمت‌گذاری دستوری بلیت قطار، تفاوتی بین تعرفه نرخ بلیت و هزینه‌های واقعی شرکت‌های ریلی ایجاد کرده و زیان شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی مسافری روز‌به‌روز در حال افزایش است. در کشور، برای همه موضوعات قوانینی وجود دارد، اما گاهی قوانین با صدور دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌ها محدود می‌شوند. باوجود قیمت‌گذاری دستوری، شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی مسافری مجبور هستند تا بخشی از هزینه‌های واقعی خود را از مسافران دریافت کنند، اما روش صحیح دریافت سایر هزینه‌ها هنوز مشخص نشده است.
تشدید کمبود تعداد قطار و بلیت
طالبی به تشدید کمبود تعداد قطار و بلیت از سال گذشته اشاره کرد و به صمت گفت: در بخش‌های دیگر حمل‌ونقل از جمله حمل‌ونقل هوایی و اتوبوسی نیز، شرایط مشابهی وجود دارد. این وضعیت تنها محدود به حمل‌ونقل ریلی نیست، بلکه در سال‌های اخیر به‌دلیل توجه نداشتن کافی به صنعت حمل‌ونقل، عرضه در بخش‌های مختلف کاهش یافته است.
وی در خاتمه بیان کرد: دلیل اصلی این کاهش، مشکلات مالی در تامین هزینه‌های تعمیر و نگهداری است. این مشکلات باعث کاهش تعداد وسایل نقلیه فعال در بخش‌های اتوبوس، هواپیما و قطار شده است. همچنین، روش قیمت‌گذاری دستوری در حمل‌ونقل ریلی باعث شده است که برخی از مسیرها برای شرکت‌های ریلی سودآور نباشد و عرضه در این مسیرها کاهش یابد. برخی شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی نیز به‌دلیل نقدینگی کافی، نمی‌توانند واگن‌ها را تعمیر و نگهداری کنند. این موضوع باعث شده است که بخشی از واگن‌ها خارج از دسترس قرار گیرند و عملکرد آنها متوقف شود.
سخن پایانی
شبکه جامع و کارآمد حمل‌ونقل ریلی از موثرترین عوامل زمینه‌ساز ارتقای سطح اقتصادی و رفاهی مناطق و در نتیجه بهبود مشکلات امنیتی آنها خواهد بود. همچنین هنگامی که شبکه ریلی تامین‌کننده منافع سایر کشورهای منطقه و در راستای همکاری‌های مشترک اقتصادی و سیاسی آنها باشد، خودبه‌خود به عاملی مهم در راستای امنیت منطقه‌ای و حتی جهانی و سایر مسائل مرتبط با آن تبدیل خواهد شد. کارشناسان بخش ریلی کشور اعتقاد دارند در میان بخش‌های مختلف حمل‌ونقل، راه‌آهن به‌سمت مزایای خاص از جمله قابلیت حمل انبوه بار و مسافر، ایمنی بسیار بالا و مصرف اندک سوخت، نقش ویژه‌ای در ترابری هر کشور دارد، به‌طوری‌که حجم ترافیک در بسیاری از محورهای برون‌شهری و حومه‌ای در کشور بالا و شاخص مصرف انرژی در بخش حمل‌ونقل ریلی فوق‌انتظار است. از 80 سال پیش که سوت نخستین قطار در کشور ما شنیده شد، صنعت ریلی تفاوت‌های زیادی کرده است. در حال حاضر راه‌آهن از شهرهای زیادی می‌گذرد، هرچند شهرهای بسیاری نیز از این نعمت بی‌نصیب هستند. طبق نیاز کشور و پیش‌بینی‌های برنامه‌های توسعه‌ای، باید طول خطوط ریلی کشور به 25 هزار کیلومتر برسد، چراکه تمامی کشورهای دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که ایمنی راه‌آهن 20 برابر بیشتر از حمل‌ونقل جاده‌ای است. تمامی کشورهای دنیا با این نتیجه‌گیری، خطوط ریلی خود را توسعه داده‌اند، زیرا توسعه و رفاه ملی را به‌همراه دارد. از همین‌رو حمل‌ونقل ریلی باید به‌صورت مضاعف توسعه داده شود. بر همین اساس، ضروری است که سهم حمل‌ونقل ریلی کشور ما در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه افزایش یابد؛ چراکه نرفتن به‌سمت حمل‌ونقل ریلی باعث می‌شود مصرف سوخت در سایر بخش‌های حمل‌ونقل 10هزار میلیارد تومان بر تولید ناخالص داخلی تاثیر منفی بگذارد. هم‌اکنون به نقطه‌ای رسیده‌ایم که باید ظرفیت‌سازی گسترده برای پاسخگویی به حجم بالای تقاضاها انجام شود، این در حالی است که در شرایط فعلی، سهم بخش ریلی نیازمند اختصاص منابع قابل‌توجهی از سوی دولت است تا بتواند بیشترین حجم جابه‌جایی بار و مسافر را از آن خود کند.