یادداشت امانپور | بخش اول از سه‌گانه «دیپلماسی آب»
محمدتقی امانپور، تنها معاون آموزش تحقیقات ادوار وزارت جهاد سازندگی، در این یادداشت، ابعاد گوناگون «دیپلماسی آب» را تشریح کرده است.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ دکتر محمدتقی امانپور، از اعضای هیئت مؤسس جهاد سازندگی و شخصیت شناخته‌شده حوزه کشاورزی و محیط زیست است. وی در سلسله‌یادداشت‌هایی تلاش کرده است مدل مفهومی جدیدی را حول «مسئله آب» در کشور ارائه کند. یادداشت زیر، بخش اول از یادداشت سه‌گانه امانپور در موضوع «دیپلماسی آب» است. در ادامه متن یادداشت او تقدیم خوانندگان خواهد شد.
بیشتر بخوانید
یادداشت امانپور | ایجاد مدل مفهومی «پردیس‌های خودپایدار موضوعی»در یادداشت‌های 11گانه گذشته که به همت خبرگزاری تسنیم منتشر شده، برای چاره‌جویی در چالش آب، راهکارهای جامعی ارائه شده است:
- چگونگی تولید یکصد میلیارد مترمکعب آب جدید از طریق آبخیزداری و آبخوانداری؛
- چگونگی بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی با افزایش راندمان از متوسط 40 درصد به 85 درصد، با استفاده از آبیاری زیرسطحی با لوله‌های سفالی تراوا؛
- چگونگی استفاده از آب‌های شور و لب‌شور و پساب‌ها و مجموعاً آب‌های غیرمتعارف؛
- استفاده از منابع گیاهی و جانوری مقاوم و پرمحصول برای تولید محصولات کشاورزی در ماشین؛
- استفاده از کود نوآورانه معدنی برای جلوگیری از تبخیر سطحی و آرام‌رهش آب جذب‌شده، و کاهش مصرف آب تا 70 درصد در اراضی آبی؛
- افزایش عملکرد نزولات با کاهش تبخیر سطحی تا 70 درصد در دیم‌زارها؛
- بازمهندسی اقتصاد آب با ساختارسازی نوآورانه‌ای تحت عنوان «بازار آب»؛
- بهره‌برداری از سیلاب‌های سرگردان که عموماً یا در بیابان‌ها تبخیر می‌شوند یا در دریاها تخلیه می‌گردند؛
- بازمهندسی بهره‌برداری از سدهای ساخته‌شده برای افزایش بهره‌وری، از طریق تخلیه رسوبات و کاهش سطح تبخیر؛
- در یادداشت دهم، شیرین‌سازی آب دریاها برای پایان دادن به عطش بی‌پایان مصرف آب.
- و بالاخره در یادداشت یازدهم، ایجاد مدل مفهومی «پردیس‌های خودپایدار موضوعی» مورد توجه قرار گرفته است.
اکنون، بخش اول از یادداشت دوازدهم با نگاهی به ظرفیت منابع آبی همسایگان و فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی، بر تعامل و همکاری فعال با آنان تأکید دارد تا بتوانیم ظرفیت‌های منابع آبی مدیریت‌نشده را مولدسازی کرده و آن‌ها را با منابع انرژی قابل تهاتر یا سایر منابع قابل مولدسازی و تهاتر، جایگزین نماییم و بخشی از نیازهای آبی بی‌پایان کشور را تأمین کنیم. در این رابطه، وضع موجود و راهکارهای پیش‌رو را با یکدیگر مرور می‌کنیم:
1) وضع موجود
صرف‌نظر از اینکه با راهکارهای 11گانه ارائه‌شده و دیگر راهکارهایی که تا 14 مورد تقدیم خواهد شد نه تنها چالش آب برای نیازهای سرزمین قابل چاره‌جویی است، بلکه امکان صادرات آب به دیگر سرزمین‌ها نیز وجود دارد؛ در عین حال، شناخت وضعیت سرزمینی همسایگان و شناسایی ظرفیت‌های منابع آبی مولدنشده‌ای که با سرمایه‌گذاری‌های قابل‌قبول و اقتصادی می‌تواند مولد شده و مشترکاً مورد استفاده قرار گیرد، نیز قابل بررسی می‌باشد؛ از جمله:
1-1) تاجیکستان
تاجیکستان سرزمینی از منابع آبی فراوان است؛ زیرا متوسط نزولات سالانه در این کشور 691 میلی‌متر است. با توجه به وسعت این سرزمین که بالغ بر 15 میلیون هکتار می‌باشد، حجم کل نزولات سالانه آن به حدود 100 میلیارد مترمکعب می‌رسد. یعنی در وسعتی کمتر از یک‌دهم وسعت ایران و با نزولاتی بیش از یک‌پنجم نزولات کشور ما، منابع آبی قابل‌توجهی در اختیار دارد.
درحالی‌که این منابع عظیم آبی وجود دارد، اکثراً به‌صورت سیلاب‌های مخرب جاری شده و نهایتاً در آمو دریا تخلیه می‌شوند. همزمان، این کشور در برخی از مناطق شهری و روستایی و همچنین در اراضی کشاورزی و باغی، نیاز آبی شدیدی برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی دارد؛ در عین حال، مدیریت نزولات همچنان رها شده است.
احداث تعداد محدود سد، هرگز نتوانسته است چالش آب در کشور عزیز، همسایه، مسلمان و فارسی‌زبانِ تاجیکستان را حل کند. ایران اسلامی نیز که در شمال‌شرق و شرق خود با محدودیت تأمین آب مواجه است نتوانسته است در چاره‌جویی چالش آبی همسایگان، چه آنان که مجاور و هم‌مرز هستند و چه آنان که همچون تاجیکستان اندکی فاصله دارند، مشارکت و مساعدت مؤثری داشته باشد.
2-1) افغانستان
کشور افغانستان، با وسعت 65 میلیون هکتار و متوسط نزولات سالانه 327 میلی‌متر، حجم سالانه نزولاتی معادل 214 میلیارد مترمکعب دارد؛ با این وجود، یک همسایه تشنه محسوب می‌شود. نه تنها از کمبود آب رنج می‌برد، بلکه در معرض منازعات آبی نیز است و به‌شدت نیازمند رفع چالش‌های موجود بین دو کشور در این حوزه می‌باشد.
در این رابطه، نه تنها همکاری موثر و فعالی برای حل چالش آب بین دو سو وجود ندارد، بلکه منازعات همه‌جانبه در خصوص منابع آبی مشترک به‌ویژه در مورد آب انباشت زابل تشدید شده است. این منازعه، به‌جای آن‌که به‌صورت مشترک و مولد برای بهره‌برداری از منابع عظیم آبی افغانستان چاره‌جویی شود، صرفاً با احداث سد بر روی رودخانه هیرمند تنها منبع تغذیه دریاچه هامون در دشت زابل به یک نزاع قدیمی تبدیل شده که قابلیت تبدیل به یک منازعه سیاسی - نظامی را نیز دارد.
کشور دوست، برادر و همسایه افغانستان، بسیار نیازمند همکاری در کاربست فناوری‌های روزآمد آبخیزداری و آبخوانداری است تا بتواند نزولات خود را مولدسازی کرده و به‌گونه‌ای کارآمد از آن‌ها استفاده نماید. همچنین، تعامل مثبت با جمهوری اسلامی ایران برای تأمین سهم آب مقرر قانونی از رودخانه هیرمند و ادامه حیات اکوسیستم دریاچه هامون در سیستان ضروری است.
این تعامل، از یک سو به چاره‌جویی در چالش آب افغانستان کمک خواهد کرد و از سوی دیگر، تأمین آب منطقه سیستان و بلوچستان را تسهیل می‌نماید؛ همچنین می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد یک تعامل و تفاهم صمیمی و برادرانه باشد که انشاءالله اسباب توسعه پایدار دو کشور خواهد شد.
3-1) پاکستان، تشنه و در معرض خطر
پاکستان، با وسعت 88 میلیون هکتار و متوسط نزولات سالانه 520 میلی‌متر، به‌طور متوسط بیش از 460 میلیارد مترمکعب آب دریافت می‌کند. با این وجود، هرگز نتوانسته است با سدسازی و سایر روش‌های مدیریت سیلاب‌ها، چالش آب خود را حل کند. در عین حال، همواره با خطر دائمی سرریز سیلاب‌های هندوستان مواجه است؛ خطری که هر چند سال یک‌بار، مازاد سیلاب‌های مقطعی چه از طریق سرریز از سدها و چه در پی یک حادثه فنی ناگهانی راهی پاکستان می‌شوند و ضمن تخریب زیرساخت‌ها، باعث مرگ افراد بی‌گناه نیز می‌گردند.
درحالی‌که این سیلاب‌های مخرب در واقع منبع آبی ارزشمندی محسوب می‌شوند، در یک تعامل موثر با هندوستان می‌توانند با حجم بیشتر و به‌صورت مدیریت‌شده به پاکستان منتقل شوند و سپس به‌صورت محلی یا از طریق انتقال به غرب پاکستان و حتی به ایران مورد استفاده کارآمد و مؤثر قرار گیرند.
4-1) دیگر کشورها
ترکمنستان وضعیتی مشابه تاجیکستان دارد و قابل بررسی است. همچنین، کشور همسایه عراق می‌تواند در چارچوب دیپلماسی اقتصادی، یک بهره‌برداری معقول از آب اروند (شط العرب) را هرچند به‌صورت محدود با ایران تعریف کند.
با این حال، صرفاً در این یادداشت، وضعیت سه کشور اول ذکر شده (تاجیکستان، افغانستان و پاکستان) به‌عنوان نمونه مورد بررسی قرار می‌گیرد. دیپلماسی اقتصادی ظرفیتی پایان‌ناپذیر دارد؛ حتی تعامل با یکی از این سه کشور، در صورت پایلوت‌سازی، می‌تواند تحول‌آفرین باشد و آنگاه بستری برای تعامل موثر و همه‌جانبه با دیگر کشورهای منطقه نیز فراهم خواهد گردید.
2) راهکارهای چاره‌جویی چالش آب در کشورهای همسایه
چاره‌جویی چالش آب در هر یک از کشورهای همسایه ذکرشده، به‌صورت اقتصادی و با فناوری‌های قابل‌دسترس، میسر می‌باشد. پیش از هر اقدامی، نیاز به دیپلماسی اقتصادی فعال داریم. اگرچه هم‌اکنون معاونت دیپلماسی اقتصادی در وزارت امور خارجه ایجاد شده و در حال خدمت است، در عین حال، تقویت و توسعه کمی و کیفی آن می‌تواند بسیار تحول‌آفرین باشد و اسباب کارآمدی گردد.
از جمله اقدامات ضروری می‌توان به ایجاد اندیشکده یا پژوهشکده دیپلماسی اقتصادی، جذب کارشناسان و مدیران راهبردی در حوزه دیپلماسی اقتصادی، و ساختارسازی لازم از جمله داشتن «میز فعال دیپلماسی اقتصادی» برای هر کشور، بویژه کشورهای دوست و بالاخص همسایگان اشاره کرد.
متأسفانه این بضاعت نه از نظر منابع مالی، نه از نظر نیروی انسانی، و نه از نگاه خلق راهبرد و به‌کارگیری فناوری‌های هوشمند در ساختار دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه پیش‌بینی و ایجاد نشده است.
وزارت خارجه، با چالش‌های فراوان سیاسی و امنیتی روبه‌روست و در عین حال، به‌شدت نیازمند مطالعات راهبردی و کاربردی در حوزه دیپلماسی اقتصادی است؛ امری که مستلزم هرگونه تقویت از نظر ساختاری، تأمین منابع انسانی، تأمین بودجه، دسترسی به فناوری‌های روزآمد هوشمند، و همچنین حمایت مستقیم و غیرمستقیم دانشگاه‌ها، اندیشکده‌ها، پژوهشکده‌ها و مراکز علمی و تحقیقاتی کشور می‌باشد.
متکی به چنین بضاعتی، آنگاه می‌توان راهکارهایی برای چاره‌جویی چالش آب در کشورهای همسایه مطالعه، طراحی و پیشنهاد کرد؛ راهکارهایی که به‌گونه‌ای تأثیر مشترک در چاره‌جویی چالش آب ایران به‌ویژه در شرق و شمال‌شرق داشته باشند.
اما در رابطه با راهکارهای قابل ارائه برای هر یک از سه کشور ذکرشده، ممکن است پرسیده شود واقعاً چه ضرورتی دارد که چنین مطالعاتی انجام شود؟
یادآوری می‌شود که الزاماً این‌گونه مطالعات لازم نیست به‌صورت مستقیم توسط ساختار وزارت خارجه انجام شود؛ بلکه می‌تواند با حمایت مستقیم و غیرمستقیم آنان به انجام برسد. همچنین تأکید می‌شود که وجود این‌گونه مطالعات و نظریه‌پردازی‌ها، خود می‌تواند منجر به همکاری‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در دیگر موضوعات نیز گردد.
در همین مسئله خاصِ «چالش آب»، فراموش نکنیم که هم‌اکنون سروران اندیشه‌ورزی هستند که اصرار دارند ظرفیت قابل‌توجهی از آب‌های ژرف سرزمینی در جنوب‌شرق ایران وجود دارد که منشاء آن، هندوستان و ارتفاعات هیمالیا می‌باشد. بسیاری از اقدامات نیمه‌تمام از جمله حفر چاه و سرمایه‌گذاری برای تأمین آب از ذخایر آب‌های ژرف نیز به همین‌گونه دیدگاه‌ها مربوط است.
لذا، وجود اطلاعات پایه برای تعامل کارآمد با صاحبان منابع مولدنشده، و هرگونه برنامه‌ریزی مؤثر بر اساس آن‌ها، می‌تواند تحول‌آفرین باشد.
دکتر محمدتقی امانپور، در دو بخش بعدی این پرونده، راهکارها و فرصت‌ها و تهدیدهای این رویکرد و مسیر برون‌رفت از تهدیدات را مفصلاً مورد بحث قرار خواهد داد. بخش دوم، حاوی راهکارهای عملیاتی بخصوص برای برقراری دیپلماسی آب فعال با سه کشور پاکستان و تاجیکستان و افغانستان است.