آسیب‌شناسی کارنامه معاونت سیاسی صداوسیما

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، رسانه ملی این روزها تغییراتی کلان و تحولی را پشت سر می‌گذارد، تغییراتی که البته برخی‌شان به‌ظاهر جزو اولین اقدامات بدیهی هر رسانه‌ای محسوب می‌شود، اما شاید چون سال‌ها در این رسانه دیده نشده و به چشم نیامده، با تشویق و تمجید بسیاری مواجه شده است. از آن جمله تغییر در سبک اطلاع‌رسانی و پوشش اخبار کف جامعه بود که در مواردی مانند اختلال سامانه‌های پمپ‌بنزین باعث تحسین کارشناسان و چهره‌های فرهنگی و رسانه‌ای شد و به استناد آن حضور رئیس جدید صداوسیما را به فال نیک گرفتند.

بخش اعظم این تغییرات هم در حوزه اطلاع‌رسانی و یا همان «پوشش خبری» بوده است که ذیل مجموعه «معاونت سیاسی» در ساختار صداوسیما قرار می‌گیرد. معاونتی که گاه اهمیتش از دیگر بخش‌های صداوسیما فراتر می‌رود و به واسطه خروجی اخبار، گزارش‌ها و حتی واکنش‌ها به اتفاقات روز جامعه زیر ذره بین مردم، چهره‌ها و گروه‌های نخبگانی جامعه قرار می‌گیرد.

«معاونت سیاسی» که در دوره‌ای به «معاونت خبر» تغییر نام داد و پس از مدتی دوباره به ماهیت اولیه خود بازگشت، در دوران اخیر مدیریت سازمان صداوسیما همواره رویکردی داشته که محتوا و خروجی عملکرد آن بیش از «رسانه‌ای» به عملکردی «سیاسی» تعبیر شده است. همین سابقه هم باعث شد در یکی دو ماه اخیر پس از سکان‌داری پیمان جبلی در رسانه ملی، پخش برخی گزارش‌های خبری و یا سرعت عمل در واکنش به برخی اتفاقات روز جامعه پیش‌تر از ورود شبکه‌های اجتماعی و مرجع شدن این رسانه در رقابت با رسانه‌های بیگانه، به اقداماتی تحسین‌برانگیز بدل و از آن به نشانه‌های «تحول» تعبیر شود.

هرچند بخش عمده‌ای از این تحولات فرد محور نبوده و تحقق کامل آن‌ها به ساختار معاونت سیاسی صداوسیما برمی‌گردد، با این حال با توجه به حضور دو دوره‌ای مجید آخوندی در معاونت سیاسی، می‌توان بخشی از این شرایط را ناظر به کارنامه او مورد ارزیابی و واکاوی قرار داد. آخوندی در دوره دوم ریاست عزت‌الله ضرغامی بر صداوسیما به عنوان معاون سیاسی آغاز به کار کرد اما در دوره ریاست محمد سرافراز برکنار و پیمان جبلی جایگزین او شد. در همین دوره کوتاه بود که «معاونت سیاسی» به «معاونت خبر» تغییر نام داد. با این حال با حضور عبدالعلی علی‌عسکری در مقام ریاست صداوسیما، هم «معاونت سیاسی» بار دیگر به ساختار صداوسیما بازگشت و هم مجید آخوندی به‌رغم ورود به دوران بازنشستگی، بار دیگر سکان‌دار این معاونت شد.

دایره اختیارات «معاونت سیاسی» البته صرفا به بخش‌های خبری و تفسیری شبکه‌های مختلف سیما محدود نمی‌شود. این معاونت خودش دست به تولیداتی در حوزه برنامه‌سازی هم می‌زند و برنامه‌های گفتگو محور و حتی طنز هم در شبکه‌های مختلف سیما به تولید رسیده‌اند که زیر نظر این معاونت تولید شده است. البته این به معنای آن نیست که کلیه برنامه‌های سیاسی شبکه‌های مختلف زیر نظر این معاونت به تولید می‌رسد، چرا که گاه شبکه‌ها مستقل از معاونت سیاسی و یا در قالب همکاری و مشارکت با این معاونت دست به تولید برنامه سیاسی می‌زنند که این تولیدات معمولا زیر نظر مستقیم مدیران شبکه است.

در مجموع با توجه به اهمیت جایگاه «معاونت سیاسی» در ساختار صداوسیما و همزمان با تغییرات صورت گرفته در ترکیب مدیران رسانه ملی در گفتگو با کارشناسان به چالش‌های موجود پیش روی این معاونت کلیدی پرداخته‌ایم.

در این گزارش با چهار کارشناس که برخی در دوره‌ای در بخش‌های خبری صداوسیما فعالیت داشته‌اند گفتگو کرده‌ایم؛ بیژن مقدم، سیدمهدی شریفی، حسن شمشادی و عباس رضایی ثمرین در این گفتگوها به ارزیابی و آسیب‌شناسی عملکرد رسانه ملی در حوزه اطلاع‌رسانی و پوشش خبری پرداخته‌اند.

بیژن مقدم؛ تاکید بر سرعت انتقال و اعتبار رسانه

بیژن مقدم فعال رسانه‌ای و از باسابقه‌های عرصه خبر درباره اهمیت خبر در تلویزیون که حتی گاه باعث شده است شبکه خبر در صدر شبکه‌های مهم تلویزیونی قرار بگیرد گفت: شبکه خبر در بحران‌ها بالا می‌آید، جنگ، ترور، ترور شهدای هسته‌ای و یا بحران‌های طبیعی که باعث می‌شود مراجعات به این شبکه در یک روز سر به فلک بزند و باعث می‌شود به طور طبیعی در بحران‌های داخلی و خارجی رشد صعودی بالایی پیدا کند و نمودارها نشان می‌دهد مردم در رخدادی که در آن درگیری ذهنی دارند رجوع بیشتری هم داشته‌اند اما باید دید در دوره‌های گذشته چقدر پاسخ خود را دریافت کرده‌اند.

وی با اشاره به یک معضل مهم عنوان کرد: یکی از مشکلاتی که فقط هم مخصوص به شبکه خبر نیست، «سرعت» در انتقال خبر است. ما مرجعیتی داریم و نگران اعتبار رسانه هستیم و بنا به ملاحظاتی که نسبت به دستگاه‌های بیرون از صداوسیما وجود دارد نوعی اجبار است که برخی خبرها با کمی تأخیر گفته شود مثل ترور شهید فخری زاده یا حادثه سقوط هواپیما. اگرچه که رسانه به دنبال اعتبار است اما اعتبار صرفا در متقن بودن خبر خلاصه نمی‌شود بلکه یکی از مسائلی که می‌تواند نفوذ رسانه را افزایش دهد سرعت انتقال است.

مقدم اضافه کرد: در برخی بحران‌ها دیده‌ایم که رسانه‌های فارسی زبان و خارجی دائم اطلاع رسانی می‌کنند اما در همان زمان تلویزیون ما درباره والیبال ساحلی زیرنویس می‌کند و این خود به خود اعتبار رسانه را دستخوش تغییر می‌کند.

وی درباره امکان رقابت تلویزیون با رسانه‌های مجازی اظهار کرد: رسانه‌ها متنوع و متکثر شده‌اند و همه می‌خواهند با یکدیگر رقابت کنند فضای مجازی با همه ایراداتی که دارد اما پر شتاب است. بنابراین رقابت با فضای مجازی حتما کار خیلی سختی است اما با مانیتورینگ و داشتن بدنه چابک رسانه‌ای و تخصص امکانپذیر است.

این پیشکسوت حوزه رسانه و روزنامه نگاری با اشاره به تغییراتی که لازم است رخ بدهد به گرافیک بخش‌های خبری اشاره و بیان کرد: یکی از کارهایی که هر شبکه ای برای خودش باید انجام دهد این است که هویتی داشته باشد. با هر تغییری همه چیز عوض می‌شود اما لزوما هر تغییری نباید اتفاق بیفتد، اگر رویکردی بر اساس معیار و اصول بوده باشد نباید دوباره تغییر کند مگر اینکه واقعا با منطق به نتایج دیگری رسیده باشند.

وی در پایان سخنانش با اشاره به لزوم ابتکار در موارد اجرایی خبر عنوان کرد: باید در شبکه‌ها بخش‌هایی متفاوت و متناسب با مخاطب وجود داشته باشد. به طور مثال «بیست و سی» یکی از بخش‌های خوب خبری بود که الان نه ماهیت سابق را دارد و نه دیگر پیشرفت داشته و فقط اسمش مانده است. مخاطب نباید در «بیست و سی» چیزهایی بشنود که در بخش‌های دیگر شنیده است و صرفا یک آیتم، بخش خبری را متفاوت نمی‌کند بلکه اساسا رویکردها هم باید متفاوت باشد، الان بخش‌های خبری تخت و شبیه به هم شده‌اند.

سیدمهدی شریفی؛ خط قرمز تضییع حقوق مردم باشد

در بخش دیگر سیدمهدی شریفی استاد دانشگاه و کارشناس حوزه رسانه درباره قوانین دست و پاگیر و خط قرمزهای خبر صداوسیما سخن گفت.

سیدمهدی شریفی کارشناس رسانه که خودش هم زمانی در بخش خبری تلویزیون فعالیت داشته است به برخی قوانین دست و پاگیر در حوزه خبر صداوسیما اشاره می‌کند گفت: یک نکته اساسی برای خبر تلویزیون وجود دارد و آن آسیب‌های قوانین دست و پا گیر است که اجازه نمی‌دهد خبرنگار یا خبر تلویزیون در صندلی جلو بنشیند و چشمان بینای جامعه باشد.

وی اضافه کرد: این قوانین یکی از آسیب‌ها در زمان معاونت مجید آخوندی بود که به طور مثال برای اتفاقات باید برخی از مجامع و مراکز به او مجوز می‌دادند که این خبر منتشر شود یا نشود و این پروسه طولانی باعث می‌شد رقبای خبری تلویزیون در داخل و خارج از کشور زودتر دست به کار شوند.

این استاد دانشگاه درباره تعیین خط قرمزها در بخش خبری صداوسیما و اینکه چگونه باید لحاظ شود عنوان کرد: خط قرمز همه مسائل خبری بابت اینکه چه خبری کار شود یا چه خبری منتشر نشود باید معیارش «تضییع حقوق مردم» باشد. اینکه با انتشار فلان خبر حقوق مردم تضییع می‌شود یا نه. گاهی ممکن است گفته شود به خاطر مسائل نظامی مصلحت مردم هم به خطر می‌افتد و ما هم با این کاملا موافقیم که مسائل نظامی جزو خط قرمزهای هر رسانه‌ای است اما نباید همه مسائل را نظامی کرد.

وی با اشاره به قاعده «اصحار» به نامه‌ای از حضرت علی (ع) به مالک اشتر اشاره و بیان کرد: امیرالمومنین در این نامه می‌خواهند تمام سیستم اداری همانند صحرا شفاف باشد و تنها قیدشان اسرار نظامی است؛ در قاعده خبر هم ما چیزی را نداریم که از مردم پنهان کنیم.

شریفی همچنین به منظومه فکری امام خمینی (ره) اشاره و عنوان کرد: این قاعده فرمایش حکیمانه امام خمینی (ره) است که در ساحت جمهوری اسلامی مردم «ولی نعمتان» هستند. در اینجا مردم به مثابه مخاطب - مشتری جایگاه رفیع دارند.

وی با طرح یک نقد جدی به معاونت سیاسی در دوره‌های پیشین توضیح داد: نقد جدی به معاونت سیاسی این است که بیشترین وابستگی را برای دریافت خبر به روابط عمومی‌های سازمان‌ها دارند و خوراک اصلی خبرهای معاونت سیاسی روابط عمومی سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها هستند. این تا حدی قابل قبول است اما تمرکز بیش از حد روی آن باعث افول اثربخشی پیام می‌شود.

این کارشناس رسانه با اشاره به تخصصی شدن خبر تصریح کرد: هر خبرنگار و بخش خبری در حوزه تخصصی و میز خودش باید برای خود بدنه کارشناسی وزارتخانه و سازمان‌ها را داشته باشد چراکه ارتزاق صرف از روابط عمومی برای خبر ما را به ناکجاآباد می‌رساند. روابط عمومی‌ها همواره به دنبال پاسداشت مدیریت سازمان خود هستند درحالیکه ما می‌خواهیم وارد لایه‌های عمیق آن سازمان‌ها شویم و پرواضح است که روابط عمومی‌ها حاضر نمی‌شوند چنین اقدامی صورت بگیرد.

وی با اشاره به دوره‌ای که در صداوسیما در بخش خبری فعالیت داشته است به یک مثال اشاره و بیان کرد: در زمان شهرداری احمدی نژاد که دوران سیاسی کل کشور فضای بازی داشت، به من اطلاع رسید مونوریل در تهران شکل می‌گیرد و در این پروسه انحرافاتی اقتصادی هم در حال رخ دادن است. واضح بود که روابط عمومی شهرداری به من اطلاعات نمی‌داد و آن زمان بدنه‌ای کارشناسی تشکیل داده بودم که منجر به تولید یک گزارش روشنگرانه و در بیست و سی منتشر شد.

وی برای دوره جدید هم روی یک نکته تاکید کرد و خواهان توسعه نیروی انسانی در بخش خبری شد و گفت: انسان توسعه یافته وقتی در تشکیلات قرار بگیرد پیش برنده است. نیروی انسانی حرف اول و آخر را در هر سازمان می‌زند و یکی از آسیب‌های سازمان صداوسیما این بوده است که بیشتر به دنبال توسعه اموال محور، تجهیزات و ویترین ماجرا بوده است. مثلا در همین سال‌ها ببینید چقدر دکور برنامه‌های خبری تغییر کرده است اما به طور ریشه‌ای برای توسعه نیروی انسانی چه اتفاقی رخ داده و چقدر هزینه شده است؟

این استاد دانشگاه در پایان با اشاره به خروجی آنتن بیان کرد: اگر برای نیروی انسانی برنامه نداشته باشید، انگیزه‌های آنها را تقویت نکنید و توسعه شأن ندهید سرمایه اصلی خود را از دست می‌دهید. فیدبک دادن به خبرنگار نسبت به کارش یکی از این موارد است، نیروی خلاق دوست دارد دائم فیدبک کارش را بگیرد، در حین کار آموزش ببیند، توسعه مسیر شغلی اش لحاظ شود و به او به مثابه یک نیروی خلاق، خودمختاری شغلی داده شود و مدیران باید به این هم توجه داشته باشند.

حسن شمشادی؛ در جنگ روایت‌ها یا نگفته‌ایم یا کم گفته‌ایم

حسن شمشادی یکی از خبرنگارانی که سال‌هاست هم در عرصه کشوری و هم بین‌الملل و کشورهای همسایه فعالیت داشته است بر بخشی از این دغدغه‌ها صحه می‌گذارد.

شمشادی در این گفتگو به چند نکته محوری درباره آسیب‌ها و نقاط ضعف‌های بخش‌های خبری سازمان اشاره و بیان کرد: ابتدا این را تاکید کنم که ما از نقطه ضعف یک شخص حرف نمی‌زنیم و درباره رویکردها سخن می‌گوئیم. اشخاصی که در معاونت سیاسی بوده‌اند همانقدر که یک خبرنگار استرس دارد هرچقدر مسئولیت بالا می‌رود او هم استرس‌های بیشتری دارد.

وی اضافه کرد: معاونت سیاسی در این سال‌ها در جنگ روایت‌ها و روایت اول نه همیشه اما در اکثر موارد یا نگفته، یا کم، غیرشفاف و دیر گفته است.

شمشادی با اشاره به محور دوم عنوان کرد: خبر عمدتا از روابط عمومی‌ها گرفته می‌شد برخلاف دورانی که خود من خدمت می‌کردم و اگر نگویم دوران طلایی بود اما در آن دوران اتفاقات به صورت حرفه‌ای رخ می‌داد و سردبیران اصرار داشتند هر خبرنگار باید حوزه خود را شخم بزند. مسائل تمام بخش‌ها یا آن نهاد و سازمان را بداند. از آفت‌های اصلی خبرنگاری خبر آفیشی است و خبرنگار منتظر است تا به رویدادی دعوت شود یا اتفاقی مثل پلاسکو، سیل و زلزله، مانور موشکی و... رخ دهد و خبر تهیه کند.

وی درباره تأثیر اقتدار معاونان سیاسی در پخش اخبار بحران‌ها عنوان کرد: اول از همه به رئیس سازمان برمی گردد که پشت معاونت سیاسی بایستد و به او بگوید تصمیم را انجام بده من هم هستم. فشار، ترس و تطمیع یا تشخیص نادرست از اینکه باید ورود کنند و روایت اول را بگویند یا نگویند باعث می‌شود جلوی خود را بگیرند و بقیه روایت کنند و سازمان منفعلانه در پی پاسخ باشد.

این خبرنگار سابق صداوسیما تصریح کرد: همه رسانه‌ها دنبال روایت اول هستند و فردی برنده است که در عرصه اطلاع رسانی، به روز و شفاف باشد تا جریان سازی لازم را برای مخاطب انجام دهد و آنقدر ظریف کار کند که مخاطبان در طول روز و هفته به چه موضوعاتی فکر کنند.

شمشادی به یکی از تغییر رویکردها در همین دوره اشاره و عنوان کرد: مجید آخوندی هم سال‌ها در این حوزه زحمت کشیده است اما یک نکته که وجود داشت این است که ارتباطی که زیرمجموعه‌ها با شخص او داشتند خیلی محدود بود. سلسله مراتبی وجود دارد شما سردبیر دارید مدیرکل اخبار داخلی و رئیس و قائم مقام وجود دارد و شاید ماه‌ها نتوانید در این پروسه معاون سیاسی را ببینید. با این حال در یکی دو ماه اخیر علیرضا خدابخشی معاون سیاسی سازمان یکی از کارهای خوبی که انجام داد این بود که ساعت‌های زیادی از وقتش را در وسط تحریریه می‌گذارد و همه عملا به او دسترسی دارند. این اتفاق مبارکی است.

او در این باره که چقدر این اتفاقات می‌تواند تشریفاتی محسوب شود، گفت: حتی از جنبه "شومنی" هم خوب است شخص خبرنگار برای سوژه با شخص معاون سیاسی راحت تر می‌تواند ارتباط بگیرد. البته منظور این نیست که هر لحظه با او در ارتباط باشید ولی اینکه احساس کنید او در دسترس است و در مواقع حساس موضوعی را با او چک کنید یا بدانید حمایت او را دارید و در جایی که نگاه محافظه کارانه مدیران میانی و کل سازمان سایه می‌اندازد با خود او مواردی را چک کنید اتفاقی خوب است.

عباس رضایی ثمرین؛ محدودیت مجاری ورود به صداوسیما

عباس رضایی ثمرین روزنامه نگار، دبیر تحریریه سابق خبر 21 تلویزیون اما در گفت و گویی گفت: یکی از مسئله‌های مهم معاونت سیاسی در سال‌های گذشته این بوده که ژورنالیسم تلویزیونی عملا به یک جزیره جدا افتاده در فضای رسانه‌ای کشور تبدیل شده و عملا هیچ ارتباط تعریف شده‌ای بین خبر صداوسیما و اکوسیستم روزنامه‌نگاری کشور وجود نداشته است.

وی با اشاره به فضای محدود و بسته معاونت سیاسی ادامه داد: نکته مهم بعدی، محدودیت مجاری ورود به ساختار معاونت سیاسی و اخبار صداوسیماست. تا جایی که بنده اطلاع دارم طی سال‌های گذشته جز از دریچه باشگاه خبرنگاران جوان و دانشکده صداوسیما و یکی دو فراخوان محدود، هیچ فرایند تعریف شده‌ای برای جذب روزنامه‌نگاران مستعد و توانمند به ساختار معاونت سیاسی و خبرهای صداوسیما وجود نداشته است. اگر حساب برخی استثنائات - همچون خود حقیر - که به صورت موردی و با سازوکارهای خارج از روال مرسوم، در سال‌های مختلف وارد ساختار خبر صداوسیما شده‌اند را جدا کنیم، روشن است که با چنین روندی سرمایه انسانی سازمان در بخش اخبار، مستمرا در معرض فرسایش قرار گرفته است و کمتر هوای تازه‌ای در ساختار معاونت سیاسی وزیدن گرفته است.

این محقق حوزه رسانه با اشاره به برخی مؤلفه‌های دوره معاونت آخوندی اظهار کرد: تغییرات بسیار اندک و حداقلی در سردبیری بخش‌های مختلف خبری صداوسیما، از جمله شاخصه مهم دیگر در دوران طولانی مدیریت آقای دکتر آخوندی در معاونت سیاسی بوده است. دست کم تا جایی که من اطلاع دارم، طی این سال‌ها به جز مکانیسم بازنشستگی عملا راه دیگری برای خروج افراد از جرگه سردبیری وجود نداشته و در رادیکال‌ترین تغییرها، صرفا سردبیرهای بخش‌های مختلف با یکدیگر جابجا شده‌اند. این البته به هیچ عنوان به معنای زیر سوال بردن دانش یا صلاحیت حرفه‌ای سردبیران بخش‌های خبری تلویزیون یا رادیو نیست. بسیاری از این بخش‌ها توسط چهره‌های مجرب، باسواد و توانمند اداره می‌شود اما واقعیت این است که حضور حلقه بسته‌ای از افراد در رأس بخش‌های خبری صداوسیما طی سالهای متمادی باعث شد این بخش‌ها با دانش و معلومات ثابتی اداره شود و این مسئله امکان بروز تغییرات بنیادی و اجرای ایده‌های تحول‌آفرین در این بخش‌ها را بسیار کمرنگ کرده است. بخشی از این فرایند البته شاید مربوط به نگاه مدیریتی گردانندگان معاونت سیاسی نبوده و ممکن است در اثر مکانیسم‌های سخت‌گیرانه گزینشی یا حراستی برای احراز پست سردبیری به وجود آمده باشد.

رضایی با اشاره به اهمیت باز شدن این دایره عنوان کرد: علاوه بر اینکه امکان حضور مستقیم و بکارگیری چهره‌های جدید از فضای روزنامه‌نگاری کشور در خبر صداوسیما کمتر فراهم شده، امکان بهره‌گیری از توان فکری و مشورتی افراد خارج از سازمان نیز به ندرت در این سال‌ها به وجود آمده است. این یعنی در برنامه‌های تحولی و مواردی که نیت نوآوری در آنها وجود دارد هم جلسات مشورتی معمولا با افرادی از درون مجموعه معاونت سیاسی انجام شده است.

وی اضافه کرد: با تمام این اوصاف من ریشه برخی کژکارکردها و محورهای انتقادآمیز در عملکرد معاونت سیاسی را نه در بدنه نیروهای محتوایی و حتی مدیران میانی که در اراده و نگاه مدیران ارشد این معاونت می‌دانم.

این دبیر تحریریه سابق صداوسیما با ذکر مثالی عنوان کرد: شاهد مثالم، آن دسته از فرآورده‌های خبری است که این روزها در خبر تلویزیون تولید و پخش شده و بعضا تمجید افکار عمومی را به دنبال داشته است. روشن است که طی این زمان کوتاه هیچ نیرویی جذب بخش‌های خبری، شبکه خبر یا خبرگزاری صداوسیما نشده است. این فرآورده‌ها توسط همان نیروهایی که این سال‌ها در بخش‌های مختلف معاونت سیاسی مشغول بوده‌اند، تولید شده است. ماجرای بنزین تا جایی که من اطلاع دارم، توسط همان مدیرکلی که پیش از این هم اداره اخبار صداوسیما را به عهده داشته، مدیریت شده است. لذا این مهم است بدانیم که ظرفیت تولید محتوای حرفه‌ای و منصفانه در تمام سال‌های گذشته هم در بدنه نیروهای معاونت سیاسی صداوسیما و در سطح مدیریت میانی وجود داشته و اگر تا کنون این اتفاق آنچنان که افکار عمومی و گروه‌های مرجع و نخبگان انتظار داشته‌اند رخ نداده، دلیلش بیش از هر چیز دیگری به نگاه مدیران ارشد و اراده آنان مربوط بوده است. سهم این متغیر در خروجی خبر صداوسیما به اعتقاد من حتی از خط قرمزهای نوشته و نانوشته و فشارهای بیرون از سازمان هم بیشتر است.