ارزش عدالت و نفی تبعیض، زیر سایه روز پدر!

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - امروز سیزدهم رجب زادروز مولاعلی علیه السلام است.

این که شیعیان او را به عنوان «امام اول» و «امیرالمؤمنین» می شناسند به این معنی نیست که نزد اهل تسنن، قدر و منزلت ندارد که آنان نیز به عنوان یار پیامبر ویکی از خلفای راشدین، گرامی می دارند. محبوبیت حضرت علی ع نزد ایرانیان البته از جنبه های مذهبی فراتر رفته چرا که نماد جوانمردی و پهلوانی و دیگر خصایل انسانی هم هست. تا جایی که مولانا جلال الدین محمد رومی که خلیفه دوم را «نماد آماده به خدمت بودن» دانسته و سروده است: ای مرا تو مصطفی، من چون عمر از برای خدمتت بندم کمر یا جای دیگر در مثنوی معنوی: مصطفی آمد که سازد همدمی کلمینی یا حمیرا کلمی (ای حمیرا با من حرف بزن) به علی ع که می رسد می گوید: گفت پیغامبر علی را که ای علی شیر حقی، پهلوان پر دلی و جای دیگر: از علی آموز اخلاص عمل شیر حق را دان، مطهر از دغل در غزا بر پهلوانی دست یافت زود شمشیری برآورد و شتافت او خدو انداخت بر روی علی افتخار هر نبی و هر ولی و در ادامه: در شجاعت، شیر ربانی ستی در مروت، خود که داند کیستی ای علی که جمله عقل و دیده ای شمه ای واگو از آنچه دیده ای حالا و در روزگار ما، اما چه اتفاقی افتاده است؟ میلاد امام علی را روز پدر نام گذاشته‌ایم و در سال های اخیر بعضی‌ها می‌گویند روز مرد! داستان از این قرار است که پیش از انقلاب و در رژیم گذشته 25 آذر به عنوان روز مادر نام گذاری شده بود و مناسبت آن روز تولد مادر محمد رضا شاه بود که به عنوان «ملکه مادر» خوانده می شد.

(نام همین بیمارستان قلب شهید رجایی کنار پارک ملت را هم گذاشته بودند بیمارستان قلب ملکه مادر و بعد از انقلاب شد بیمارستان قلب مهدی رضایی؛ جوان 19 ساله عضو سازمان مجاهدین خلق که زیر شکنجه کشته شد. بعد از جریانات 30 خرداد 1369 که نام نمادهای مجاهدین که حالا دیگر منافقین خوانده می شدند ولو مربوط به پیش از انقلاب حذف شد و پس از 8 شهریور نام بیمارستان هم شد: بیمارستان قلب شهید رجایی). باری، خیلی از مردم نمی دانستند مناسبت روز مادر، زادروز مادر شاه است و همان 25 مادر را روز مادر می گرفتند و به این خاطر اولیای قوم تصمیم گرفتند روز تولد حضرت فاطمه زهرا علیها سلام را که پیش تربه عنوان روز زن و درمقابل هشتم مارس تعیین شده بود به عنوان روز مادر هم تبلیغ کنند و 25 آذر عملا منسوخ شد. پس از چندی اما عده ای به صرافت افتادند که مانند روز زن و روز مادر روز پدر و روز مرد هم ابداع کنند و طبعا مناسبت آن تولد حضرت علی علیه السلام و 13 رجب باید می بود که چون امروز باشد. این که انسان از پدر و مادرخود یاد کند و اگر زنده باشند قدر بداند و اگر شوربختانه رفته باشند یادشان را تازه کند البته که نیکوست. این که بازارها به مناسبت روز مادر و روز پدر رونق بگیرد و مثل امسال کرونا زده کساد نباشد البته خوب است. اما به 2 نکته هم اشاره کنم، خالی از لطف نیست: 1. غرض از نام گذاری روزها گرامی داشت خدمات افراد یا صنوفی است که کمتر به چشم می آید یا مانند هوا از فرط وفور غفلت می شود. به خاطر همین است که روز کارگر داریم و روز کارفرما نداریم! روز کارمند داریم و روز تاجر نداریم. روز پرستار داریم و روز پزشک نداشتیم تا پزشکانی هم بیکار و نیازمند توجه شدند. غرض این که روز مادر جنبه نمادین دارد و خود پدرها هم آن قدر که روز مادر را جدی می گیرند روز پدر را جدی نمی گیرند و هدایا در حد جوراب و پیراهن و اگر فرهنگی تر باشند کتاب است! می دانم که درباره این فقره نظرات مختلف است پس سراغ منظور اصلی نوشته می روم که نکته بعدی است. 2. در زادروز حضرت علی ع یاد پدر و تبریک روزمرد خوب است اما تقلیل علی به ابوت و پدری فروکاستن این ابر‌الگوست. علاقه ایرانیان به علی برای این نیست یا فقط برای این نیست که پدر خوبی بوده است. امامت، ایران و ایرانی را از سلطه خلفای دیگر رهانید و حتی در سال های طولانی که خلفا ایران را در کنترل داشتند در ذهن ایرانیان امیر و سلطان، امامان بودند. مهم تر اما این که در ذهن ایرانیان علی با عدالت شناخته می شود و عدالت، نقطه مقابل «تبعیض» است. این تعبیر مشهور است که «او کشته شدت عدل خود شد». این تعریف در سال های اخیر رایج شده که عدالت، یعنی «هر چیز سر جای خود باشد». داستان اما فراتر از آن است. عدالت در مقابل تبعیض است و عادل، کسی است که تبعیض روا نمی دارد. همان گونه که در سالروز شهادت مولا علی باید از «جهل مقدس» گفت که چگونه جاهل مقدس مآب و نماز خوانی به نام «ابن ملجم مرادی» علی را در محراب کوفه به شهادت رساند در زادروز او باید از عدالت در مقام نفی تبعیض سخن گفت. نام گذاری این روز به نام روز پدر اما سبب شده از بسیاری از مفاهیم اخلاقی دیگر غفلت شود. در دهه 60 آیت الله هاشمی رفسنجانی در خطبه های نماز جمعه از عدالت علی داد سخن می داد و جماعت را به وجد می آورد خاصه آنجا که می گفت «حق را می ستاند ولو در کابین زنان شان باشد.» در دهه 70 به جای عدالت، تعدیل نشست و هر دو البته از ریشه «عدل» بودند اما عدالت کجا و تعدیل کجا؟ هر چند عدالت را می توان به «هر چیز و هر کس بر سر جای خود» نیز تفسیر و تعبیر کرد اما در نگاه مغایرت با تبعیض با تعاریف مدرن هم قابل انطباق است. 20 سال پیش که آیت الله مصباح یزدی تمام همت خود را در سخنان پیش از خطبه های نماز جمعه صرف این می کرد که در سرزنش آزادی بگوید و این که «آزادی» ارزشی غربی و برآمده از انقلاب فرانسه است و در اسلام ریشه ندارد و آنچه در اسلام است بندگی است نه آزادی در یادداشتی نوشتم: عدالت چطور؟ آیا عدالت هم مسبوق به سابقه نیست؟ زادی را می توان توزیع عادلانه اطلاعات توصیف کرد. عدالت، در واقع توزیع قدرت و ثروت و منزلت و اطلاعات است. از این رو این که انحصار خبر رسانی شکسته شده اقدامی است در راستای عدالت (توزیع اطلاعات) و انتخابات رقابتی جلوه ای از توزیع قدرت و از این رو منطبق با عدالت. بنابر این تشخیص عدالت دشوار نیست. قدرت، ثروت، منزلت و اطلاعات چقدر توزیع شده و تا چه متمرکز است. خودم پدرم و خوش حال می شوم که فرزندم روز پدر را به من تبریک بگوید و کتابی یا عطری و حتی جورابی یا پیراهنی هدیه کند. سایه پدرم نیز همچنان گسترده است و خوش حال می شوم که روز پدر را با اهدای کتابی به او تبریک بگویم و افسوس که امسال باید به تماس تلفنی بسنده کرد.

اما تقلیل زاد روز نماد عدالت (نفی تبعیض) به روز پدر از دست دادن فرصت یادآوری ارزش عدالت و الگوی اداره عادلانه به کار به دستان است. هر جا که تبعیض هست، چه در استخدام، چه در گزینش و چه در امکان تماشای یک مسابقه ورزشی یا تخصیص یارانه به صنف و نهاد یا در حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، عدالت رنگ باخته و کم رنگ شده است. در روز ولادت امام علی علیه السلام بهتر آن است که از «عدالت» بگوییم که هم ارزشی سنتی است و هم بسیار مدرن و «تبعیض» را نکوهش کنیم که گفته اند: ظلم بالسویه عدل است! یعنی حتی اگر ظلم هم درست و به تساوی توزیع شود قابل تحمل می شود. روز پدر اما از یادکرد علی به عنوان نماد عدالت، یک روز مصرفی می سازد در روزگاری که به رفع تبعیض های جنسیتی، قومیتی، آموزشی، صنفی و انواع تبعیض های دیگر در جامعه ای با بیشترین داعیه عدالت نیاز مندتریم تا یک جفت جوراب!