انتخابات ملت _ 3 | ماجرای واژه «دموکراتیک» در عنوانِ «جمهوری اسلامی» چه بود و چرا حذف شد؟

گروه سیاسی خبرگزاری تسنیم _ روز 10 و 11 فروردین‌ماه سال 58 رفراندوم تعیین نوع حکومت بعد از فروپاشی رژیم سلطنت برگزار شد که در نتیجه آن 98 درصد به جمهوری اسلامی رای مثبت دادند.

درباره مدل حکومت در آن زمان حرف و حدیث‌های بسیاری مطرح بود. باوجود اینکه نظر امام و اکثریت اعضای شورای انقلاب و گروه‌ها و ملت مسلمان استقرار جمهوری اسلامی بود، برخی گروه‌ها نظرات دیگری داشتند که در طول زمان تغییر کرد. گروهی به‌نام نهضت رادیکال (انشعابی از جبهه ملی) خواستار حکومت جمهوری (جمهوریِ صرف) و برخی گروه‌های چپ‌گرا و چریک‌های فدایی خلق نیز خواستار تأسیس جمهوری خلق یا جمهوری فدراتیو خلق‌های ایران بودند!

مهندس بازرگان و شخصیت‌های دولت موقت قائل به جمهوری دموکراتیک اسلامی بودند. امام خمینی با این نظر مخالف بود و معتقد بود که اسلام منافاتی با دموکراسی ندارد تا اینکه به‌مرور اکثر گروه‌ها بر سر جمهوری اسلامی به توافق رسیدند.

سید امیر مکی پژوهشگر تاریخ معاصر در یادداشتی به این موضوع اشاره کرده و ماجرای واژه «دموکراتیک» در عنوانِ «جمهوری اسلامی» و حذف آن را تشریح می‌کند که در ادامه می‌خوانید: 

اجرای رفراندوم جمهوری اسلامی، با پیام تاریخی امام به مهندس بازرگان برای تصدی پست نخست وزیری که انجام آن، یکی از وظایف مهم او قلمداد شده بود بر می‌گردد؛ امام در ابتدا در خصوص رفراندوم 12 فروردین فرمودند که این رفراندوم لازم و ضروری نیست زیرا مردم با راهپیمائی‌ها و حضور مستمر و جدی خود در فروپاشی نظام شاهنشاهی رای خود را داده‌اند، اما در مراسم تنفید حکم بازرگان فرمودند: «برای اینکه بهانه‌ها تمام بشود و شمارش آرا بشود، ما باید آزادانه یک همچو کاری بکنیم تا مردم بدانند، تا همه عالم بدانند که رأی آزاد که مردم می‌دهند به که می‌دهند و به چه رژیمی می‌دهند. لهذا ما دولت موقت را تعیین کردیم.»

دولت موقت سعی داشت تا مفهوم دموکراتیک را به عنوان آن اضافه کند که با مخالفت امام و نیروهای انقلابی مواجه شد، آنطور که بازرگان در مصاحبه‌ای در تاریخ 4 بهمن 57 به این مسئله اشاره کرد که به نقل از روزنامه کیهان در همان تاریخ نخست وزیر صراحتاً از نظریه جمهوری دموکراتیک اسلامی پشتیبانی کرد و روزنامه‌های وابسته به طیف و نیروهای مختلف نیز به این مسئله دامن زدند آن‌چنانکه کیهان با تیتر درشت نوشت: بازرگان: به جمهوری اسلامی صفت دموکراتیک را باید اضافه نمود!

استدلال او این بود که نباید انتخاب‌های متعدد را از مردم سلب کرد بلکه مفهوم دموکراتیک جنبه عامیانه‌تری دارد که حتی می‌توان اسلام و هرنوع نظام حکومتی دیگر را بعدها در آن جای داد اما در این راستا دیگر چهره‌های دولت موقت نیز از نظریه دموکراتیک اسلامی دفاع کردند. احمد صدر حاج سید جوادی - وزیر کشور نیز گفت: «اگر بناست ما حکومت دموکراتیک داشته باشیم، چرا این دموکراسی از آغاز رعایت نشود یعنی از نخستین قدم دوران جدید پس از نظام استبدادی، مردم در نوع انتخاب نوع جمهوری، مختار باشند و رفراندوم ما از نظر سندیت و مشروعیت دارای استحکام و قوام قانونی مطلق باشد.» سید جوادی حتی از بازرگان هم جلوتر رفت و به کلی کلمه اسلامی را حذف کرد و گفت: «... مناسب آن است که فقط مفهوم جمهوری دموکراتیک باشد تا در تدوین قانون اساسی بتوانیم آن را به هر شکلی در آوریم...

... در اینجا مسئله این است که بین رهبری سیاسی جنبش ما که رهبری مذهبی است تا نظام سیاسی جامعه که در قالب جمهوری اسلامی عرضه می‌شود تفاوت و فاصله‌ای فاحش وجود دارد. رهبری انقلاب در زمینه تقوی، ایثار، شجاعت و فضیلت بلامنازع است اما این خصایص درخشان رهبری چگونه می‌خواهد در محتوای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جمهوری ما شکل بگیرد و به صورت ضوابط سازمانی در سیاست دولت و جمهوری تعمیم پیدا کند.... به هرحال رای ما برای جمهوری اسلامی آنطور که دولت موقت انقلاب پیشنهاد می‌کند در درجه اول برای شرکت در انتقال شکل حاکمیت ملی جامعه ایرانی از نظام استبداد و سلطنتی به نظام دموکراتیک جمهوری است.» (نقل از روزنامه اطلاعات 8 فروردین 58 - شماره 15816)

امام با نظریه دموکراتیک اسلامی به مخالفت برخاستند و آن را به وضوح نشانی از نفوذ و نمادی از غرب‌زدگی دانستند؛ ایشان فرمودند فقط «جمهوری اسلامی نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر» و در مصاحبه‌ای اعلام داشتند «... تا توانستند راجع به جمهوری اسلامی مخالفت کردند. مثلا جمهوری باشد، اسلام را می‌خواهیم چه کنیم. جمهوری دموکراتیک باشد و اسلامش نباشد، آخرش هم که آن خوب خوبهایشان که درست و خوب صحبت می‌کند، می‌گفت: جمهوری اسلامی دموکراتیک. ملت ما این را قبول نکرده و گفتند: آنچه ما می‌فهمیم، اسلام را می‌فهمیم و جمهوری را هم می‌فهمیم اما دموکراتیکی که در طول تاریخ پیراهنش را عوض کرده است هروقت به یک معنی، الان هم این دموکراتیک در غرب یک معنی دارد و در شرق یک معنی دیگر است... آن دموکراتیک را حتی پهلوی اسلام هم بگذارید ما قبول نداریم، علاوه بر این من این را در یکی از حرف‌هایم گفتم که این که ما قبول نداریم برای اینکه این اهانت به اسلام است، شما این را پهلویش می‌گذارید معنایش این است که اسلام دموکراتیک و حال آنکه اسلام از همه دموکراسی ها بالاتر است...».

شهید مطهری هم اعتقادی به اضافه کردن این مفهوم نداشت و در این باره فرمودند: «... در عبارت جمهوری دموکراتیک اسلامی، کلمه دموکراتیک حشو و زاید است.»

آیت‌الله طالقانی هم در مصاحبه‌ای شب قبل از آغاز رأی‌گیری، به انتقادهای چپ‌گراها که رفراندوم را تحریم کرده بودند پاسخ داد. او در دفاع از جمهوری اسلامی و برای روشن کردن معنای آن به نمونه تاریخی حکومت پیامبر (ص) اشاره و بر رعایت حقوق اقلیت‌ها در این نظام سیاسی تأکید کرد.

بازرگان گفت کلمه جمهوری دموکراتیک، اختراع و ابداع وی نبوده بلکه اصرار وی بر این مفهوم، ناشی از احترامی بوده که به ماده اول اساسنامه شورای انقلاب داشت

در نهایت حرف نهایی با رهبر انقلاب و مردم بود و عنوان حکومت همان شد که ملت در شعارهایشان می‌گفتند. بازرگان بعدها در یک عقب نشینی گفت کلمه جمهوری دموکراتیک، اختراع و ابداع وی نبوده بلکه اصرار وی بر این مفهوم، ناشی از احترامی بوده که به ماده اول اساسنامه شورای انقلاب داشته که در آن مفهوم دموکراتیک درج شده بود.

کریم سنجابی رهبر جبهه ملی هم بعدها در خارج کشور در مصاحبه‌ای درباره آن رفراندوم می‌گوید: «بنده درباره ی آن {رفراندوم} اعتراضی نکردم. رفراندوم نادرستی هم نبود، تمام طبقات مردم در آن موقع در شور و هیجان انقلاب بودند و واقعاً از روی عقیده و ایمان در آن شرکت کردند. حالا راجع به کلمه ی اسلامی که بر عنوان جمهوری اضافه شده بود و بعضی ها ایراد و اعتراض داشتند و آن را غیردموکراتیک می دانستند این هم به نظر من مهم نبود....»

مهندس بازرگان در20 اسفند دستور انجام برنامه رفراندوم را با هدف تعیین شکل نظام آینده که در جلسه مورخه 1 اسفند شورای انقلاب به تصویب رسیده بود، به وزیر کشور صادر کرد. در متن دستور بازرگان خطاب به حاج سید جوادی آمده است:

«بر اساس فرمان رهبر انقلاب اسلامی ایران، امام خمینی مبنی بر انجام رفراندوم و استفسار از آحاد ملت رزمنده در تعیین شکل حکومت ایران مقرر فرمائید طبق طرح برنامه رفراندوم نسبت به انجام آن در تاریخ دهم فروردین ماه 1358 اقدام شود. شکل رفراندوم که در تاریخ 30 بهمن به تصویب هیئت وزیران رسیده است، مبنی بر یک سوال با دو امکان جواب آری یا نه است. سوال به این ترتیب است که آیا با تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون اساسی آن از تصویب ملت خواهد گذشت موافقید یا نه.» (اطلاعات، 20/12/1357).

«تظاهرات، تبلیغات و حمل اسلحه در روزهای رفراندوم ممنوع است. مردم می‌توانند با ارائه ورقه شناسایی معتبر هم رأی بدهند. دلیل 2روزه شدن رفراندوم نرسیدن صندوق رأی به نقاط دور افتاده است.» (اطلاعات، 9/1/1358).

امام در پیامی در 4 فروردین 58 صراحتا اعلام داشتند «... شما ملت ایران در انتخاب نوع حکومت آزاد هستید، یعنی می‌توانید به هر نظام مورد دلخواه رای دهید اما خود من به جمهوری اسلامی رای می‌دهم و تقاضایی برادرانه از شما دارم که به من در این امر اسلامی کمک کنید. لازم است جوانان غیور از توطئه و خیانت در آرای مردم جلوگیری کنند و از صندوقهای آراء با امانت حفاظت کنند...».

رای گیری رفراندوم در دهم و یازدهم فروردین ماه 58 با حضور میلیون‌ها ایرانی در پای صندوق رای صورت گرفت که با این اقدام نخستین انتخابات آزاد تاریخ ایران شکل گرفت. ساعت 10 صبح روز اول رای گیری رهبر انقلاب با حضور در محل اخذ رأی در مسجد چهار مردان قم و در میان انبوه مردم که صلوات می‌فرستادند، پای صندوق رای رفته و به جمهوری اسلامی رأی آری دادند.

در این دو روز بسیاری از کشورهای جهان خصوصا کشورهای مسلمان با اعزام خبرنگار، فیلمبردار و عکاس چگونگی و نتیجه آن رویداد بزرگ را منعکس کردند.

رفراندوم 12 فروردین در مناطقی از کشور از جمله کردستان و گنبد با مشکلات عدیده‌ای مواجه شد و به گفته وزیر کشور، ارتباط با گنبد تا مدت‌ها قطع ماند؛ در چنین جو متشنج آن روز، استقبال مردمی به حدی زیاد بود که مجریان انتخابات در بسیاری از شهرستانها با کمبود ورقه رای روبرو شدند.

امام در 12 فروردین 58 که نتایج انتخابات با نتیجه مردمی 98.2 درصد ثبت گردید اعلام داشتند: «صبحگاه 12 فروردین - که روز نخستین حکومت اللَه است - از بزرگترین اعیاد مذهبی و ملی ماست. ملت ما باید این روز را عید بگیرند و زنده نگه دارند. روزی که کنگره های قصر 2500 سال حکومت طاغوتی فرو ریخت، و سلطه شیطانی برای همیشه رخت بربست و حکومت مستضعفین که حکومت خداست به جای آن نشست.»

نتایج حاصله از رفراندوم اعضای دولت موقت را متحیر ساخت زیرا بازرگان در یک نگاه خوشبینانه گفته بود که حدود 75 تا 80 درصد مردم به جمهوری اسلامی رای خواهند داد، چنانکه بعد ها در جواب کسانی که گفتند در این انتخابات تقلب‌هایی صورت گرفته است به صراحت بیان داشت «... این انتخابات 100 درصد آزاد و داوطلبانه صورت گرفت و دولت موقت و شخصیت‌ها و جمعیت‌های موثر کسی را تهدید نکردند و امام هم نه تکلیف شرعی وضع کردند و نه فتوائی دادند، بلکه مردم با پای خودشان به حوزه ها رفتند و بدست خودشان رای مثبت به صندوق ریختند.»