بارورسازی ابرها راهکار کم‌آبی نیست؛ تشدید بحران آب با افزایش دمای کشور
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی با تاکید بر اینکه بارورسازی ابرها نمی‌تواند بحران کم‌آبی کشور را حل کند، گفت: افزایش دمای هوا و مدیریت نادرست منابع آبی عامل اصلی تشدید خشکسالی در ایران است.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی با تاکید بر اینکه بارورسازی ابرها نمی‌تواند بحران کم‌آبی کشور را حل کند، گفت: افزایش دمای هوا و مدیریت نادرست منابع آبی عامل اصلی تشدید خشکسالی در ایران است.
ابراهیم سعیدی اسکویی رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه نمی‌توان گفت بارش‌های کشور به‌صورت چشمگیر کاهش یافته است، اظهار کرد: این جمله که «بارش‌ها کم شده» چندان دقیق نیست، زیرا تغییرات اصلی در سال‌های اخیر بیشتر مربوط به افزایش دمای هوا بوده تا کاهش بارش.
وی افزود: درست است که در برخی سال‌ها بارش کاهش داشته، اما در دوره‌های دیگری نیز افزایش بارش را تجربه کرده‌ایم. به عنوان مثال، طی سه تا چهار سال اخیر میزان بارش کمتر از میانگین بوده، ولی در مجموع در بازه‌های بلندمدت، تغییر قابل‌توجهی در میزان بارندگی کشور مشاهده نمی‌شود.
سعیدی اسکویی گفت: آنچه امروز بیشترین تأثیر را بر تشدید خشکسالی‌ها گذاشته، افزایش دمای هوا و تغییرات حرارتی است. دمای کشور در چند دهه اخیر بیش از یک تا 1.2 درجه سانتی‌گراد افزایش یافته که این افزایش سبب تشدید تبخیر، کاهش رطوبت خاک و در نتیجه افزایش اثرات خشکسالی شده است.
وی افزود: اثرات گرما زمانی خطرناک‌تر می‌شود که با مصرف بی‌رویه منابع آبی همراه شود. متأسفانه در کنار تغییرات اقلیمی، اشتباهات مدیریتی در زمینه حفر بی‌رویه چاه‌ها، برداشت بیش از حد از منابع زیرزمینی و توسعه نادرست کشاورزی نیز این شرایط را تشدید کرده است.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم ادامه داد: از منظر هواشناسی، مهم‌ترین عامل در وضعیت کنونی، افزایش دما و نه صرفاً کم‌بارشی است. در سال‌هایی مانند 1398، کشور بارش‌های نسبتاً خوبی را تجربه کرد، اما در سال‌های اخیر روند کاهش نسبی بارش در کنار افزایش گرما، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است.
برداشت بی‌رویه آب و گرمایش زمین؛ دو تیغ بحران خشکسالی ایران
وی گفت: ایران به طور تاریخی کشوری خشک بوده است؛ میانگین بارش سالانه در کشور حدود 240 تا 250 میلی‌متر است، در حالی که میانگین جهانی بارش حدود 800 میلی‌متر است. بنابراین، همواره نیاز به مدیریت دقیق منابع آب وجود داشته اما متأسفانه در سال‌های اخیر این مدیریت کمتر بر مبنای کارشناسی پیش رفته است.
سعیدی اسکویی با اشاره به لزوم بازنگری در شیوه‌های مدیریتی منابع آب، افزود: مدیریت رودخانه‌ها در کشور گاه به صورت سلیقه‌ای انجام می‌شود. به جای آنکه رودخانه به عنوان یک موجود زنده و یکپارچه مدیریت شود، هر استان یا شهرستان سعی کرده سهم خود را جداگانه برداشت کند که این امر موجب برهم‌خوردن تعادل طبیعی منابع آبی شده است.
وی گفت: در کنار این مسئله، توسعه فناوری‌های پمپاژ و حفاری بدون ضابطه موجب برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی شده است. با دسترسی آسان به ماشین‌آلات سنگین و پمپ‌های قوی، بسیاری از کشاورزان و بهره‌برداران تصور کردند می‌توانند بدون محدودیت از منابع برداشت کنند، در حالی که اقلیم کشور چنین ظرفیتی ندارد.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی تصریح کرد: در گذشته ایرانیان با استفاده از قنات‌ها و بهره‌برداری اصولی از آب‌های زیرزمینی، متناسب با اقلیم خشک کشور عمل می‌کردند. اما در دهه‌های اخیر، با فراموشی این الگوهای بومی و افزایش بهره‌برداری مکانیزه، فشار سنگینی بر منابع محدود آب کشور وارد شده است.
وی افزود: هرچند اقلیم ایران همواره خشک بوده و نوسانات بارشی بخشی طبیعی از آن است، اما مجموعه‌ای از عوامل شامل تغییرات اقلیمی، افزایش دمای هوا، مصرف بی‌رویه منابع، و مدیریت ناصحیح باعث شده وضعیت خشکسالی در سال‌های اخیر شدت بیشتری پیدا کند.
سعیدی اسکویی تأکید کرد: برای مقابله با پیامدهای تغییر اقلیم و خشکسالی، لازم است سیاست‌های مدیریت منابع آب، کشاورزی و توسعه سرزمینی بر پایه علم، داده‌های اقلیمی و تجارب بومی بازنگری شود تا از آسیب‌های بیشتر به منابع حیاتی کشور جلوگیری گردد.
نشانه‌های اولیه تغییر اقلیم از 150 سال پیش با انقلاب صنعتی آغاز شد
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم اظهار کرد: نشانه‌های اولیه تغییر اقلیم از حدود 150 سال پیش و هم‌زمان با آغاز انقلاب صنعتی پدیدار شد. تا پیش از آن، دمای کره زمین در چند هزار سال گذشته روندی نسبتاً ثابت داشت، اما از زمان توسعه صنعت و مصرف گسترده سوخت‌های فسیلی، این تعادل طبیعی بر هم خورد.
وی افزود: در آن دوره، روند افزایش دما به‌تدریج آغاز شد و با توسعه فناوری و فعالیت‌های صنعتی انسان شدت گرفت. دانشمندان این روند را بررسی و عوامل مؤثر بر آن را به دو بخش «طبیعی» و «انسانی» تقسیم کردند و دریافتند که عامل انسانی نقش اصلی را در تشدید تغییرات اقلیمی دارد.
سعیدی اسکویی گفت: فعالیت‌های انسانی از جمله استفاده بی‌رویه از سوخت‌های فسیلی، تخریب پوشش گیاهی، و انتشار گازهای گلخانه‌ای موجب شد غلظت گازهای مضر در جو افزایش یابد و دمای زمین رو به رشد بگذارد. این گازها همانند سپری عمل می‌کنند که مانع خروج حرارت از سطح زمین می‌شوند و به مرور باعث گرم‌تر شدن جو و تغییر الگوهای طبیعی آب و هوا می‌گردند.
گرمایش سریع‌تر از انتظار؛ افزایش 1.5 درجه‌ای طی 20 سال گذشته
وی افزود: حدود 20 سال پیش، زمانی که در مجامع علمی درباره تغییر اقلیم بحث می‌شد، کارشناسان معتقد بودند اگر دمای زمین در هر 100 سال حدود نیم درجه سانتی‌گراد افزایش یابد، می‌توان گفت اقلیم در حال تغییر است. اما اکنون که آن پیش‌بینی 20 سال از عمر خود را پشت سر گذاشته، شاهد افزایش بیش از 1.2 تا 1.5 درجه سانتی‌گراد در میانگین دمای جهانی هستیم.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم تأکید کرد: این رقم نشان می‌دهد سرعت افزایش دمای زمین بسیار بیشتر از برآوردهای قبلی است و همین شتاب در گرمایش، نگرانی‌های جهانی را درباره پیامدهای تغییر اقلیم از جمله خشکسالی، کاهش منابع آب، افزایش سطح دریاها، ذوب یخ‌های قطبی و گسترش مخاطرات زیست‌محیطی افزایش داده است.
نقش اصلی تغییر اقلیم ناشی از فعالیت‌های انسانی است
وی گفت: به بیان ساده، تغییر اقلیم یعنی مجموعه‌ای از دگرگونی‌های پایدار در الگوهای دما، بارش و سایر عناصر جوی که در مقیاس بلندمدت رخ می‌دهد و دلیل اصلی آن در قرن اخیر، عملکرد انسان‌ها و گسترش فناوری‌های آلاینده بوده است.
سعیدی اسکویی خاطرنشان کرد: آنچه امروز در ایران و بسیاری از مناطق دیگر جهان تجربه می‌شود، نتیجه مستقیم همان روند افزایشی دما و تغییرات اقلیمی است که از حدود یک و نیم قرن پیش آغاز شد و اکنون به مرحله‌ای رسیده که اثرات آن در زندگی روزمره، منابع طبیعی، کشاورزی و سلامت جوامع انسانی به‌وضوح دیده می‌شود.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم با بیان اینکه ایران کشوری پهناور با اقلیم‌های گوناگون و ظرفیت‌های طبیعی متنوع است، اظهار کرد: مجموعه‌ای از اقدامات نادرست در سال‌های گذشته موجب شده که آثار تغییر اقلیم در کشور تشدید شود.
وی افزود: البته باید توجه داشت که تغییر اقلیم پدیده‌ای جهانی است و صرفاً به دلیل اتفاقات داخلی ایران رخ نداده است. از آغاز عصر صنعتی و مصرف گسترده سوخت‌های فسیلی در جهان، انسان با تغییر ترکیب شیمیایی جو و استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی، زمینه گرمایش زمین را فراهم کرده است. در این میان، ایران نیز مانند سایر کشورها سهمی در این روند جهانی داشته است.
مدیریت نادرست، ایران را خشک‌تر از همیشه کرده است
سعیدی اسکویی گفت: با این حال، آنچه در ایران شدت تغییرات اقلیمی را افزایش داده، تصمیم‌های نادرست مدیریتی و بهره‌برداری‌های ناپایدار از منابع طبیعی است. به عنوان مثال، کشت محصولاتی که با شرایط اقلیمی مناطق مختلف کشور سازگار نیستند مانند برنج‌کاری در مناطق خشک یا توسعه بی‌رویه باغات در مناطق کم‌آب موجب فشار مضاعف بر منابع آبی و خاکی شده است.
وی افزود: در کنار این موارد، حفر گسترده چاه‌های آب بدون ضابطه و برداشت‌های بی‌حساب از منابع زیرزمینی نیز از عواملی است که توان اقلیمی کشور را کاهش داده است. اقلیم ایران ذاتاً خشک و شکننده بوده و اکنون با ترکیب تغییر اقلیم جهانی و مدیریت نادرست داخلی، به اقلیمی خشک‌تر و ضعیف‌تر تبدیل شده است.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم تصریح کرد: برخی تصور می‌کنند افزایش نیم یا یک درجه در دمای میانگین زمین تغییر بزرگی نیست، اما این برداشت اشتباه است. وقتی می‌گوئیم دمای زمین یک درجه افزایش یافته، منظور افزایش در کل حجم جو و اتمسفر زمین است؛ یعنی میلیاردها تُن هوا انرژی بیشتری دریافت کرده است که نتیجه آن، تغییر در رفتار کل سامانه‌های جوی و آب‌وهوایی کره زمین است.
وقوع بارش‌های سیل‌آسا و گرمازدگی شدید درپی تغییرات اقلیم
وی افزود: این انرژی عظیم ذخیره‌شده در اتمسفر باعث می‌شود پدیده‌های حدی آب‌وهوایی مانند بارش‌های سیل‌آسا، خشکسالی‌های شدید، گرمازدگی‌های مکرر و سرماهای ناگهانی افزایش یابد. در واقع، تغییر اقلیم تنها به معنای گرم‌تر شدن زمین نیست، بلکه به معنای پرقدرت‌تر شدن جو زمین و افزایش شدت و تکرار پدیده‌های افراطی است.
سعیدی اسکویی گفت: اگر بخواهیم این موضوع را ساده‌تر توضیح دهیم، می‌توان گفت بشر با مصرف سوخت‌های فسیلی، تخریب جنگل‌ها، تغییر کاربری زمین‌ها و گسترش شهرنشینی و آسفالت، در واقع انرژی بیشتری به جو تزریق کرده و آن را قدرتمندتر ساخته است؛ به‌طوری‌که امروزه طوفان‌ها، باران‌ها و خشکسالی‌ها نسبت به گذشته شدیدتر و پرتکرارتر شده‌اند.
وی ادامه داد: در گذشته ممکن بود هر 30 سال یک‌بار کشور با خشکسالی یا سیلاب سنگین مواجه شود، اما اکنون وقوع چنین پدیده‌هایی در بازه‌های زمانی کوتاه‌تر، مثلاً هر 5 یا 6 سال یک‌بار، به واقعیتی نگران‌کننده تبدیل شده است.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم تأکید کرد: نکته مهم در تغییر اقلیم این است که افزایش گرما تنها بخشی از ماجراست؛ بخش اصلی، افزایش بی‌ثباتی در سامانه‌های آب‌وهوایی است که پیامدهای آن مستقیماً بر کشاورزی، منابع آب، سلامت انسان و امنیت غذایی تأثیر می‌گذارد.
80 سال آزمایش جهانی؛ بارورسازی ابرها حتی در کشورهای پیشرفته نتیجه قطعی نداشته است
وی با اشاره به موضوع بارورسازی ابرها اظهار کرد: این طرح موضوع تازه‌ای نیست و حدود 80 سال است که در جهان مورد بررسی قرار گرفته، اما نتایج آن در اغلب کشورها قابل اتکا نبوده است. کشورهایی مانند آمریکا، رژیم صهیونیستی و برخی کشورهای اروپایی که از نظر فناوری در سطح بالایی قرار دارند، سال‌هاست این روش را آزمایش کرده‌اند، ولی هیچ‌کدام به نتیجه قطعی یا اثر چشمگیری دست نیافته‌اند. بر اساس مطالعات جهانی، تنها در موارد بسیار محدود، اثرات مثبت این طرح مشاهده شده که آن هم مورد بحث کارشناسان است.
سعیدی اسکویی گفت: حتی در مواردی که بارورسازی موفق بوده، میزان افزایش بارش بسیار ناچیز بوده است. برای مثال، اگر منطقه‌ای در شرایط طبیعی 200 میلی‌متر بارندگی سالانه دارد، بارورسازی در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن است تنها 5 تا 10 درصد افزایش ایجاد کند، یعنی حدود 10 تا 20 میلی‌متر؛ در حالی که هزینه اجرای این طرح بسیار بالا و نتایج آن محدود است.
وی افزود: به همین دلیل، در اکثر نقاط دنیا بارورسازی ابرها به عنوان راه‌حل جدی بحران آب یا خشکسالی مطرح نیست و بیشتر در حد آزمایش‌های علمی و پروژه‌های محدود منطقه‌ای اجرا می‌شود.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر اقلیم تصریح کرد: افزون بر اثربخشی پایین، این اقدام می‌تواند پیامدهای جوی و اقلیمی ناخواسته نیز به همراه داشته باشد. برای مثال، اگر در استان خوزستان اقدام به بارورسازی شود و ابرها پیش از رسیدن به فارس یا بوشهر تخلیه شوند، مناطق پایین‌دست از بارش طبیعی محروم خواهند شد و این می‌تواند تعادل بارش را در سطح منطقه بر هم زند.
بارورسازی ابرها هزینه‌بر، کم‌اثر و فاقد پشتوانه علمی است
وی ادامه داد: بنابراین حتی اگر فرض کنیم بارورسازی در یک منطقه موفق باشد، باز هم نمی‌تواند تأثیر معناداری بر بهبود وضعیت منابع آب کشور بگذارد. این روش نه تنها هزینه‌بر است بلکه از نظر علمی نیز تاکنون نتوانسته به عنوان ابزار کارآمد مقابله با خشکسالی شناخته شود.
سعیدی اسکویی تأکید کرد: در هیچ کشوری از جهان، حتی در ایالات پیشرفته یا مناطق خشک، هیچ تجربه موفقی وجود ندارد که نشان دهد با بارورسازی ابرها توانسته‌اند کم‌آبی یا خشکسالی را جبران کنند. این طرح تنها در قالب پروژه‌های تحقیقاتی کوچک و محدود دنبال می‌شود و تاکنون هیچ کشوری اعلام نکرده که از طریق بارورسازی توانسته است مشکل کم‌آبی خود را برطرف کند.
وی خاطرنشان کرد: بارورسازی ابرها نباید به عنوان یک سیاست پایدار یا راه‌حل بلندمدت در نظر گرفته شود، زیرا مشکل کم‌آبی در ایران ریشه در تغییر اقلیم، افزایش دما و سوءمدیریت منابع آب دارد و با چنین اقدامات مقطعی نمی‌توان بر بحران‌های ساختاری غلبه کرد.
ایران هیچ‌گاه کشور پرآبی نبوده است
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر با تأکید بر پیشینه خشک اقلیم ایران اظهار کرد: ایران از دیرباز کشوری خشک بوده و سنت‌ها و تاریخچه کشاورزی کشور نشان می‌دهد که این سرزمین هرگز کشور پرآبی نبوده است.
وی افزود: متأسفانه در سال‌های اخیر، این واقعیت فراموش شده است و شاهد برداشت‌های بی‌رویه و ناسازگار با توان اقلیمی کشور هستیم. مصرف و منابع آب باید با هم سازگار باشند تا بحران‌های ناشی از کم‌آبی کنترل شود.
تنها راه مقابله با خشکسالی، مدیریت علمی منابع آب است
سعیدی اسکویی با بیان اینکه تغییر اقلیم، پیچیدگی‌های تازه‌ای به وضعیت آب و هوایی ایران افزوده است، گفت: بیشترین راه برون‌رفت از مشکلات فعلی، مدیریت درست منابع آب روی زمین و جلوگیری از اتلاف آن است. برنامه‌ریزی صحیح برای استفاده از منابع آبی باقی‌مانده، کلید مقابله با خشکسالی و اثرات گرمایش زمین در کشور است.
وی افزود: اقدامات مقطعی و تجربی مانند بارورسازی ابرها یا دستکاری جو، تنها روند مواجهه با بحران‌ها را به تأخیر می‌اندازد و مشکلات انباشته شده را افزایش می‌دهد. پرداختن به چنین روش‌هایی نمی‌تواند جایگزین مدیریت اصولی و علمی منابع آب باشد.
رئیس پژوهشکده اقلیم‌شناسی در پایان خاطرنشان کرد: مدیریت پایدار و علمی منابع آب، همگام با شناخت دقیق اقلیم و شرایط محلی، بهترین و واقعی‌ترین راهکار برای کاهش اثرات خشکسالی و تغییر اقلیم در ایران است و تضمین‌کننده امنیت منابع آبی و کشاورزی کشور خواهد بود.