«بر شانه‌های اقیانوس»؛ شمه‌ای از شکوه جهان امام علی (ع)/ دانشمند مسیحی که 200 بار نهج‌البلاغه را خواند
نویسنده مجموعه پنج جلدی «بر شانه‌های اقیانوس» معتقد است جان کلام نهج‌البلاغه از زبان کسی بیان شده که بر راه‌های آسمان بیش از راه‌های زمینی مسلط و آشنا بود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نهج‌البلاغه از جمله منابعی است که تاکنون مورد توجه بسیاری از مترجمان به زبان‌های مختلف از جمله فارسی قرار گرفته است. این اثر که به کوشش سید رضی در اواخر قرن چهارم هجری تدوین شده، دربردارنده حکمت‌ها، نامه‌ها و خطبه‌های امیرالمؤمنین، امام علی (ع)، است؛ کتابی ارزشمند که تاکنون مورد توجه مسلمانان و غیر مسلمانان قرار گرفته و گفته می‌شود که بعد از قرآن کریم، دومین منبع مهم برای شیعیان است.
اثر سترگ سید رضی تاکنون به زبان‌های زنده دنیا از جمله انگلیسی، فارسی، اردو، اسپانیولی، ایتالیایی، فرانسه، روسی و... برگردان شده است. اولین کوشش فارسی‌زبانان به ترجمه نهج‌البلاغه و بهره‌گیری از خوان معرفت امیرالمؤمنین (ع) به قرن ششم بازمی‌گردد. قدیمی‌ترین نسخه موجود ترجمه فارسی «نهج‌البلاغه»، مربوط به قرن ششم هجری بوده که در آن ترجمه فارسی کلمات در زیر عبارات عربی آمده است. این اثر در سال‌های اخیر با تحقیق دکتر عزیزالله جوینی در دو جلد به چاپ رسیده است. بعد از آن، ترجمه حسین اردبیلی، معاصر شاه اسماعیل صفوی و سپس شرح و ترجمه ملا فتح‌الله کاشانی است.
به تدریج اقبال عمومی به شرح و ترجمه این اثر افزایش یافت تا جایی که علاوه بر شیعیان، برخی علمای اهل تسنن نیز به ترجمه و تفسیر این کتاب رو آوردند. شرح «ابن ابی الحدید» یکی از مهم‌ترین شرح‌های اهل تسنن و شرح «ابن میثم بحرانی» و «قطب راوندی» از معروف‌ترین شرح‌های علمای شیعه است.
ارائه ترجمه از نهج‌البلاغه در دهه‌های گذشته رشد بیشتری داشته است. هریک از مترجمان کوشیده‌اند تا در حد وسع و توان خود، دین خود را در این رابطه ادا کنند؛ چرا که گفته‌اند: «آب دریا را اگر نتوان کشید / هم به قدر تشنگی باید چشید».
مجموعه پنج جلدی «بر شانه‌های اقیانوس» یکی از ترجمه‌های جدیدی است که به کوشش حجت‌الاسلام و المسلمین علی رهبر، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه صنعتی اصفهان، در پنج جلد تدوین و از سوی نشر جمکران منتشر شده است. مترجم در این اثر کوشیده تا از زاویه‌ای جدید به کلام امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه بنگرد و در این راه، تمام تلاش خود را مصروف داشته تا بتواند در کنار انتقال مفاهیم عمیق عرفانی، توحیدی، معنوی، حماسی و... بُعد زیبایی‌شناسی و ادبی این اثر را نیز با انتخاب واژگان مناسب، به مخاطب امروز منتقل و معرفی کند.
پنجمین جلد این اثر که چندی پیش به چاپ رسیده، قرار است در نمایشگاه قرآن سال جاری رونمایی شود. خبرگزاری تسنیم به همین مناسبت و به بهانه آغاز ماه مبارک رمضان، به گفت‌وگو با مترجم «بر شانه‌های اقیانوس» پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:
*تسنیم: آقای رهبر، تاکنون ترجمه‌های متعددی از نهج‌البلاغه به زبان فارسی از سوی مترجمان برجسته و نام‌آشنایی ارائه شده است. مجموعه پنج جلدی «بر شانه‌های اقیانوس» براساس چه اساسی شکل گرفت و با در نظر گرفتن چه مواردی، احساس کردید که نیاز است ترجمه‌ای جدید از نهج‌البلاغه ارائه شود؟
من از آغاز دبیرستان یعنی از سال 1349 احساس توان در قلم زدن به زبان فارسی داشتم و حتی در آن سنین کودکی شعر می‌گفتم. همیشه متن‌های ادبی فارسی را بسیار دوست داشتم و خطیبان توانایی چون مرحوم فلسفی و فخرالدین حجازی را تقدیس می‌کردم. در سال 1353 برای تحصیل در حوزه علمیه به قم رفتم و وارد حوزه شدم که این امر سبب شد تا شیفتگی فوق‌العاده‌ای به زبان عربی پیدا کنم؛ در واقع فارسی و عربی را بی‌نظیر یافتم.
از همان ورود به حوزه، کار کردن و تأمل بر قرآن و نهج‌البلاغه را آغاز کردم و در ادامه، ترجمه‌های متعددی از نهج‌البلاغه را نیز مطالعه کردم. گاه به خود می‌گفتم که ای کاش مترجم به جای این واژه، از این واژه استفاده می‌کرد، یا ای کاش مترجم در جایی که کلام امیرالمؤمنین (ع) رنگ حماسی دارد، این فضا را در قلم خود حفظ می‌کرد و با در نظر گرفتن آن، برگردان بهتری ارائه می‌کرد؛ یا آن قسمتی که عرفانی است، از در وادی عرفان وارد می‌شد و....
من در سال 1372 اولین کتابم را با عنوان «قطره‌ای از فرات عاشورا» را که دربردارنده ترجمه‌ای از خطبه حضرت زینب (س) بود، منتشر کردم. پس از آن، شوق به ترجمه در من بیشتر شد. کار ترجمه ادامه داشت و آثار متعددی در این سال‌ها منتشر کردم که از این جمله می‌توان به ترجمه مناجات شعبانیه و... اشاره کرد. پس از این تجربه‌ها، در سال 97 با تفألی که به قرآن زدم، تصمیم گرفتم تمامی بخش‌های نهج‌البلاغه را با در نظر گرفتن چند ویژگی ترجمه کنم.
برای این کار چند شاخصه و ویژگی را در نظر داشتم که نخست حق واژگان را ادا کنم، بر کلمات و تفاوت معنایی آنها دقت و تأمل داشته باشم و دیگر اینکه، این حساسیت و تأمل از آغاز تا پایان کار وجود داشته باشد.
اسلام دین مقدس پروری نیست، دین انسان پروری استدر مسیر ترجمه منابع اصلی را زیر و رو کردم. انجام این ترجمه، نیازمند توفیقی بود که مدد کار شود. کتاب «بر شانه‌های اقیانوس» در پی یک رؤیا و پس از تفأل به قرآن در سال 97 آغاز شد و تقریباً در سال 99، یعنی به مدت دو سال و هفت ماه به طول انجامید و به سرانجام رسید. کتاب حاضر با ساختاری جدید منتشر شد؛ به این صورت که در صفحات فرد، متن نهج‌البلاغه و در صفحه روبرو ترجمه و شرح ارائه شده است؛ البته منظور از «شرح»، شرح تفسیری نیست، بلکه منظور ارائه نکته‌ها و پرداختن به شبهاتی است که در میان جوانان مطرح است.
من طی چند دهه کار کردن در فضای دانشگاهی، با شبهات و پرسش‌های ذهنی جوانان آشنا شدم، بنابراین تلاش کردم تا در «بر شانه‌های اقیانوس» تا حد امکان به این شبهات پاسخ دهم. در پایان صفحات زوج کتاب، کادر زیبایی با اسم «پیام» باز شده است که در آن عصاره صفحه و راهبردهای مورد نیاز برای زندگی براساس محتوای متن ارائه شده است.
در بخش خطبه‌ها نیز تلاش کردم این نوآوری حفظ شود. اینکه این خطبه در چه شرایط زمانی و مکانی ایراد شده و محتوای غالب آن چیست و... از جمله نکاتی است که در این بخش به آن پرداخته شده است. از سوی دیگر، کتاب «بر شانه‌های اقیانوس» تلاش دارد بُعد ادبی را نیز حفظ کند. قلم و سبک نوشتاری را جوانانه انتخاب و سعی کردم با ادبیات قرینش کنم؛ البته در این مسیر نکته و کلامی به کلام امیرالمؤمنین (ع) اضافه نکردم. ترجمه با کمال حفظ به متن اصلی انجام شده است. ترجمه‌ای است از جواد فاضل که ادبی است و بزرگان گاه مزاح می‌کنند و می‌گویند که این نهج‌البلاغه فاضل است نه نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین، علی (ع)؛ بنابراین در انجام ترجمه این موارد را در نظر داشتم. برگردان، همان مفاهیمی است که در کلام امام (ع) وجود دارد، اما نکته‌ها و مطالبی را هم در پانوشت، صفحه روبرو یا در پرانتز مطرح کرده‌ام.
از سوی دیگر، مطالب کتاب را نیز با آیات قرآن کریم آمیخته کردم، در این روش به 750 آیه در پنج جلد اشاره شده و مورد استناد قرار گرفته است؛ چرا که قرآن و نهج‌البلاغه همواره در کنار هم بوده و به شبهات پاسخ داده‌اند. کتاب «بر شانه‌های اقیانوس» مورد توجه طلاب قرار گرفته و در برخی از حوزه‌ها طلبه‌ها در مورد موضوعات مختلف براساس این اثر، با یکدیگر مباحثه می‌کنند.
در مجموع می‌توان گفت که در جلد نخست کتاب «بر شانه‌های اقیانوس»، 100 خطبه، در جلد دوم 80 خطبه، باقی خطبه‌ها در جلد سوم، نامه‌ها در جلد چهارم و حکمت‌ها به همراه نمایه‌ای مفصل در جلد پنجم پرداخته شده است.
*تسنیم: نهج‌البلاغه از جمله منابعی است که در کنار محتوای عمیق و طرح مسائل معرفتی پرشمار، به لحاظ ادبی و بُعد زیبایی‌شناسی نیز همواره مورد توجه اهل قلم و کلام و کلمه بوده است. کتاب «بر شانه‌های اقیانوس» نیز تاحدودی با هدف ارائه متنی انجام شده که بار زیبایی‌شناسی کتاب را به مخاطب منتقل کند. کمی درباره این وجه از کلام امیرالمؤمنین، علی (ع)، بفرمایید و توضیح دهید.
همه ما تاکنون عکس‌های دو بُعدی یا سه بُعدی را دیده‌ایم، درباره نهج‌البلاغه می‌توان گفت که این اثر یک حقیقت چند بُعدی است. گاه از یک زاویه به این اثر نگاه می‌کنید و می‌بینید که گویی امام (ع) در جلسه‌ای که تمام ادبای عرب حضور دارند، خطاب به آنها دارند صحبت می‌کنند. از زاویه‌ای دیگر، کلام نهج‌البلاغه از زبان یک انسان عارف و سوخته‌دلی ارائه شده که جز خداوند، کسی را در این عالم نمی‌شناسد؛ از وجهی دیگر، بُعد حماسی اثر نیز قابل تأمل است.
رعایت اخلاق، زاویه دیگری است که باید به آن نگریست. این رعایت کردن حتی در حق حیوانات هم دیده می‌شود. امیرالمؤمنین (ع) در بخش‌های مختلفی از نهج‌البلاغه این باریک‌بینی و دقت نظر را داشته‌اند؛ مثلاً می‌فرمایند که حیواناتی که برای زکات دریافت می‌کنید، از مناطق صعب‌العبور منتقل نکنید، اگر به مرغزاری رسیدید، بگذارید چرا کنند و گرسنه نمانند.
از سوی دیگر، امام علی (ع) در بخش‌های مختلفی از نهج‌البلاغه به صورت موشکافانه به آیات می‌نگرند و نمونه‌های متعددی عنوان می‌کنند. در واقع این کلام از زبان مبارک کسی جاری شده که عالِم آسمان‌هاست و به راه‌های آسمانی آگاه‌تر از راه‌های زمینی است.
محمد عبده، از شارحان نهج‌البلاغه، معتقد است ابعاد مختلفی در نهج‌البلاغه در حال نبرد هستند و من عقلی نورانی در این کتاب می‌بینم. ابن ابی الحدید، از علمای اهل سنت قرن هفتم و از شارحان نهج‌البلاغه، می‌گوید که خطبه 221 را که در تفسیر سوره تکاثر است، بیش از هزار بار خوانده‌ام و هرگاه که می‌خوانم فکر می‌کنم من همان مرده‌ای هستم که دستش از دنیا کوتاه شده است. در کنار مسلمانان، غیر مسلمانان نیز به این اثر توجه داشته‌اند. جرج جرداق مسیحی می‌گفت که 200 مرتبه نهج‌البلاغه را خوانده است.
*تسنیم: به بازخورد جامعه روحانیت به کتاب «بر شانه‌های اقیانوس» اشاره کردید. با توجه به اینکه بخشی از مخاطبان شما از دانشجویان دانشگاهی هستند، چه بازخوردی از این قشر داشتید؟ نسل جوان معمولاً به کتاب‌هایی که کوتاه، موجز و مختصر باشد، التفات و توجه بیشتری نشان می‌دهند.
من از سال 1370 تدریس در دانشگاه را شروع کردم و از سال 1372 در دانشگاه صنعتی اصفهان به صورت تمام وقت مشغو ل شدم و الآن عضو هیئت علمی این دانشگاه هستم. در این سال‌ها سلیقه جوانان دستم آمده است. تاکنون نیز آثاری مانند «تفسیر موضوعی نهج‌البلاغه» یا «اخلاق اسلامی» تدوین کرده‌ام که بارها در این سال‌ها بازچاپ شده و مورد اقبال قرار گرفته‌اند.
هندوی عاشقی که الگوی زندگی‌اش امام علی (ع) بوددرباره کتاب «بر شانه‌های اقیانوس» باید بگویم که مرتب می‌شنوم که دانشجویان به جلد پنجم این اثر که حاوی حکمت‌هاست، اقبال بیشتری نشان داده‌اند. با اینکه انتشارات جمکران همکاری کرده و کتاب را با قیمت مناسبی منتشر کرده، اما گاهی جوانان از پس خرید آن برنمی‌آیند و با تأخیر پولش را پرداخت می‌کنند. در دانشگاه صنعتی اصفهان این کتاب با اقبال خوبی همراه شده و گاه دانشجویان به بحث درباره مطالب این اثر می‌پردازند
*تسنیم: اشاره کردید که کتاب به شبهات مختلفی نیز پاسخ می‌دهد. بیشتر منظورتان چه شبهاتی است؟
امام علی (ع) در طول چهار سال و 9 ماه، به مناسبت‌های مختلف به ایراد خطبه‌ها یا نوشتن نامه‌ها و... پرداخته‌اند. موقعیت‌های مختلف سبب شده تا امیرالمؤمنین، به موضوعات متعددی بپردازند. موضوعات مختلف کلامی مانند قضا و قدر، مباحث مربوط به توحید، معاد، پاسخ به پرسش‌های ذهنی افراد مختلف در موقعیت‌های گوناگون و... از جمله مواردی است که در بخش شبهات به آن پرداخته شده است.
مثلاً فردی در جنگ جمل به امام (ع) گفت که فلانی دوست داشت در این جنگ همراه شما باشد، اما نتوانست. امام (ع) فرمودند که او و نسل آینده او به سبب این تمنا، در ثواب این نبرد شریک هستند. آن مرد از امام (ع) چگونگی و چرایی این امر را با توجه به غیبت آن فرد پرسید. امام (ع) نیز از این پرسش استفاده کرده و به موضوعات مختلفی اشاره می‌کنند. یا موضوع «زن» در نگاه امیرالمؤمنین (ع) و اینکه منظور ایشان در فلان بخش از نهج‌البلاغه چه بوده و از چه بُعدی به این مسئله نگریسته‌اند و... از جمله موضوعاتی است که در بخش شبهات به آن پرداخته شده است.
به فرمایش علامه جعفری، نهج‌البلاغه برای ساختن یک جامعه کامل چیزی کم ندارد؛ من تلاش کردم در مجموعه «بر شانه‌های اقیانوس» این ظرفیت از نهج‌البلاغه را در نظر بگیرم. امیدوارم نسل جوان نیز با این اثر سترگ سید رضی ارتباط برقرار کرده و مأنوس شوند.
