"بهورزان" قهرمانان گمنام ارتقای سلامت / مروری بر دستاوردهای کشور در خدمات بهداشتی اولیه

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، سلامت و امنیت از حقوق بنیادین هر انسان به شمار می‌آید و دولت‌ها موظف‌اند در مسیر تأمین عادلانه آن برای تمامی اقشار جامعه گام بردارند. یکی از تحولات بزرگ در این زمینه، اندیشه ارائه مراقبت‌های اولیه بهداشتی بود که در نیمه دوم قرن بیستم به‌عنوان انقلابی در ساختار خدمات سلامت جهان مطرح شد. این جریان جهانی، همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بستر مناسبی برای طراحی، اجرا و گسترش این خدمات در کشور فراهم کرد و پس از پیروزی انقلاب به‌صورت جدی در دستور کار قرار گرفت.

افزایش دسترسی مردم به مراقبت‌های بهداشتی اولیه از سه منظر دارای اهمیت بود؛ نخست، اولویت‌بخشی به اقدامات پیشگیرانه در مقابل خدمات درمانی به‌عنوان سرمایه‌گذاری بلندمدت، دوم توجه ویژه به مناطق محروم و روستایی در بهره‌مندی از امکانات و سوم، تقدم خدمات سرپایی بر خدمات بستری.

شبکه‌های بهداشتی - درمانی که به‌ویژه از نیمه نخست دهه شصت در روستاهای ایران ایجاد شدند، بر اساس همین مفاهیم و اصول مراقبت‌های اولیه شکل گرفتند. امروز این شبکه، با ساختاری منسجم و محتوای هدفمند، به‌عنوان یکی از نمونه‌های موفق جهانی شناخته می‌شود. در این میان، خانه‌های بهداشت و بهورزان نقشی اساسی در کاهش محرومیت‌های بهداشتی، تحقق عدالت در سلامت و ارتقای شاخص‌های بهداشتی در مناطق روستایی ایفا کرده‌اند و همچنان در خط مقدم نظام سلامت کشور قرار دارند.

در شرایطی که دسترسی مستقیم به پزشک، بیمارستان یا مراکز درمانی مجهز در بسیاری از روستاها امکان‌پذیر نیست، این بهورزان هستند که همچون پل ارتباطی میان مردم و شبکه بهداشت عمل می‌کنند. آن‌ها نخستین نقطه تماس جامعه روستایی با نظام سلامت به‌شمار می‌آیند و وظایف متعددی از آموزش و اطلاع‌رسانی گرفته تا مراقبت‌های اولیه، واکسیناسیون، مراقبت از مادران باردار، پیگیری رشد و تکامل کودکان، مبارزه با بیماری‌های واگیر و حتی رسیدگی به بیماران مزمن را بر عهده دارند.

بهورزها در خط مقدم مقابله با بحران‌های سلامت

اهمیت این قشر از آن جهت دوچندان می‌شود که در بسیاری از نقاط دورافتاده، نبود امکانات و کمبود زیرساخت‌های پزشکی، خطر بروز و گسترش بیماری‌ها را افزایش می‌دهد؛ در چنین شرایطی حضور بهورزان تضمین‌کننده استمرار خدمات حیاتی و پیشگیری‌کننده از بحران‌های سلامت است. آنان با بهره‌گیری از آموزش‌های تخصصی و آشنایی با شرایط اجتماعی و فرهنگی منطقه، قادرند راهکارهایی متناسب با سبک زندگی و نیازهای واقعی جامعه ارائه دهند. به همین دلیل، نقش بهورزان صرفاً محدود به ارائه خدمات درمانی ساده نیست، بلکه شامل اعتمادسازی، فرهنگ‌سازی و توانمندسازی مردم برای مراقبت از سلامت خود و خانواده نیز می‌شود.

از سوی دیگر، تجربه چند دهه فعالیت بهورزان در ایران نشان داده است که مدل خانه‌های بهداشت و فعالیت این نیروها، یکی از موفق‌ترین نمونه‌های جهانی در تحقق عدالت در سلامت و کاهش فاصله میان مناطق شهری و روستایی بوده است. امروز نیز با وجود تغییر الگوی بیماری‌ها، افزایش جمعیت سالمندان و چالش‌های نوین سلامت، بهورزان همچنان در خط مقدم قرار دارند و نقشی تعیین‌کننده در دستیابی به اهداف کلان سلامت جامعه ایفا می‌کنند.

3 ویژگی متمایزکننده بهورزان

این گروه از ارائه دهندگان خدمت دارای ویژگی‌های منحصربفردی هستند؛ از جمله این‌که:

• برخاسته از میان جامعه و با انتخاب مردم هستند.
• با مشکلات جامعه تحت پوشش، خصوصیات فرهنگی و رفتاری مردم آشنا هستند.
• قابلیت ارائه خدمات ادغام یافته و متعدد را دارند.

نگاهی به تاریخ شکل‌گیری خدمات بهداشتی در روستاها؛ چرایی نکوداشت 12 شهریور به عنوان روز ملی بهورز

در سال 1363 وزارت بهداشت تحقیق گسترده‌ای به منظور آگاهی از وضعیت خدمات بهداشتی درمانی کشور انجام داد. نتایج حاصل نشان داد که 40 درصد از کل مرگ و میرهای کشور در 5 سال اول زندگی کودکان اتفاق می‌افتد که 80 درصد آن مربوط به یک سال اول زندگی بود. این نتایج، سرآغاز تلاش در مسیر راه اندازی شبکه‌های بهداشتی درمانی به نام «خانه بهداشت» در روستاهای کشور و تربیت نیروهای اصیل و بومی به نام «بهورز» شد.

12 شهریور یادآور روزی است که در آن اولین خانه بهداشت منطقه چنقرالوی ارومیه روستای حیدرلو تأسیس و راه اندازی شد. خانه بهداشت و بهورز به عنوان نماد خدمت و توسعه در نظام مراقبت‌های اولیه سلامت است و به منظور نکوداشت این خدمات روز 12 شهریور به نام روز بهورز نام گذاری شد.

اضافه شدن کلمه Behvarz به اسناد سازمان جهانی بهداشت

اهمیت خدمات بهورزان در سال‌های گذشته در ارتقای شاخص‌های مراقبت‌های بهداشتی اولیه به حدی است که امروزه سازمان جهانی بهداشت کلمه Behvarz را در مکاتبات و اسناد خود به کار می‌برد.

نقش بهورزان در تأمین سلامت مادران و نوزادان به روایت آمار 

یکی از مهم‌ترین خدمات بهورزان به جامعه، ارائه خدمات واکسیناسیون و مراقبت از نوزادان، مادران باردار و شیرده است که در ادامه به نتایج تلاش‌های ملموس این قشر در این حوزه می‌پردازیم.

واکسیناسیون از موثرترین مداخلات بهداشتی درمانی شناخته شده ارتقای سلامت کودکان است و سالیانه از مرگ 2.5 میلیون کودک زیر 5 سال در دنیا جلوگیری می‌کند. سازمان جهانی بهداشت در سال 2000 هدف گذاری کرده بود که تا سال 2015 همه کشورهای دنیا به پوشش نوبت سوم واکسن ثلاث (حاوی دیفتری کزاز و سیاه سرفه) برسند ولی متاسفانه این هدف تحقق نیافت و پوشش واکسن ثلاث در سال 2018 همچنان 86 درصد باقی مانده است.

طبق برآورد سازمان جهانی بهداشت 19 میلیون کودک تا سال 2018 هنوز از پوشش واکسیناسیون کامل محروم بوده‌اند. عمده محرومیت از واکسن در کودکان کشورهای فقیر رخ میدهد و برآورد می‌شود که اگر پوشش واکسیناسیون در این کشورها کامل شود جلوی یک میلیون مرگ دیگر نیز با واکسیناسیون گرفته شود.

با وجود این، واکسیناسیون در ایران دارای سابقه بسیار طولانی است و اولین بار واکسیناسیون آبله با واکسن جدید در ایران در سال 1820 یعنی 20 سال بعد از ساخت آن توسط «ادوارد جنر» آغاز شد.

در اوایل قرن بیستم تلاش زیادی برای مقابله با بیماری آبله و مایه کوبی همگانی انجام شد و سپس با فعال شدن انستیتو پاستور ایران و موسسه واکسن و سرم سازی رازی قدم‌های بزرگی در جهت تولید واکسن‌های تیفوئید و با آبله و ب ث ژ در کشور برداشته شد.

اولین بار تزریق واکسن سرخک در تهران توسط یک پزشک اطفال در سال 1346 شمسی انجام شد.

رشد چشمگیر واکسیناسیون کودکان در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی

واکسیناسیون کودکان در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی کمتر از 35 درصد بود اما با برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته و همچنین آموزش و بکارگیری نیروی بهورز، به سرعت افزایش یافت و در سال 1372، بالای 95 درصد کودکان کشور نوبت سوم واکسن ثلاث را دریافت کرده بودند.

با اجرای برنامه واکسیناسیون کزاز مادران باردار و توسعه زایمان ایمن در سال 1374 نیز کشور موفق به دریافت تاییدیه حذف کزاز نوزادی شد در حالی که قبل از شروع برنامه واکسیناسیون در سال 1363 کزاز نوزادی عامل یک چهارم کل مرگ‌های نوزادی در کشور بود.

در طی سالهای 1372 تا 1376 تمامی کودکان زیر 5 سال کشور علیه بیماری فلج اطفال واکسن تکمیلی دریافت کردند. حاصل این امر پاک شدن کشور از بیماری فلج اطفال بود و آخرین مورد بیماری فلج اطفال در کشور که وارده از افغانستان بود در آذر 1379 شناسایی شد. تاییدیه پاک شدن کشور از بیماری فلج اطفال در سال 2004 میلادی صادر شد.

علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، اخیراً به تسنیم اعلام کرده است که «میزان پوشش واکسیناسیون در کشور بالای 95 درصد است و این در حالی است که کشور ما، در بین کشورهایی با شیوع بالای بسیاری از بیماری‌ها نظیر سرخک و فلج اطفال قرار دارد.»

مرور تنها بخشی از دستاوردهای کشور در حوزه واکسیناسیون، نشان‌دهنده نقش مهم بهورزان در تأمین و ارتقای سلامت جامعه از دوران کودکی است اما دستاوردهای بهورزان در نظام سلامت، تنها به همین جا ختم نمی شود و بهورزان در کاهش مرگ و میر نوزادان و مادران نیز نقش اساسی داشته‌اند.

براساس آمارهای موجود، گسترش شبکه بهداشت عمومی در کشور منجر به کاهش فراوان مرگ‌ومیر کودکان زیر پنج سال شده است. در حالی که در سال 1355، میزان مرگ‌ومیر کودکان 178 مورد در هر 1000 نفر بوده است؛ این شاخص پس از انقلاب و با فعالیت بسیاری از بهورزان به‌تدریج کاهش چشمگیری پیدا کرد به‌طوری که در سال 97، به 16 مرگ به‌ازای هر 1000 کودک زیر 5 سال رسید.

شاخص مرگ‌ومیر مادران باردار نیز یکی از مهم‌ترین معیارهای سنجش سطح توسعه نظام‌های سلامت در جهان محسوب می‌شود. کاهش این شاخص، در گرو ارائه مراقبت‌های مستمر و باکیفیت در دوران بارداری، هنگام زایمان و حتی پس از آن است.

در ایران طی سال‌های گذشته، با تلاش بهورزان در خانه‌های بهداشت و گسترش پوشش مراقبت‌های اولیه، دسترسی مادران باردار به خدمات ضروری به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. این روند، همراه با بهبود زیرساخت‌ها و فراهم شدن امکان دریافت خدمات درمانی مناسب‌تر، تأثیر قابل‌توجهی بر ارتقای سلامت مادران داشته است. نتیجه این اقدامات، کاهش چشمگیر آمار مرگ‌ومیر مادران باردار است؛ به‌گونه‌ای که این میزان از 255 مورد در سال 1355 به تنها 19 مورد در سال 1397 رسیده است.

جدول زیر خلاصه‌ای از نتایج خدمات ارائه شده در حوزه مراقبت‌های بهداشتی اولیه را نشان می‌دهد: