تجربه‌ای موفق در دانشنامه برخط / روشی برای حکمرانی خوب درفضای مجازی
مدخل‌ها و مقالات ویکی‌شیعه جملگی به منابع دست اول یا پژوهش‌های معتبر آکادمیک ارجاع داده می‌شوند. ویکی‌شیعه از این طریق توانسته مرجعیتی در فضای مجازی پیدا کند.
مدخل‌ها و مقالات ویکی‌شیعه جملگی به منابع دست اول یا پژوهش‌های معتبر آکادمیک ارجاع داده می‌شوند. ویکی‌شیعه از این طریق توانسته مرجعیتی در فضای مجازی پیدا کند.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب: دانشنامه‌های آزاد آنلاین یا ویکی‌ها؛ از اولین منابع جست‌وجو در فضای اینترنت هستند که مخاطبان بسیاری را به خود جلب کرده‌اند. بر اساس آمارها، 86 درصد از مخاطبان اینترنتی، برای تحقیق در یک موضوع به ویکی‌ها و عموماً ویکی‌پدیا مراجعه می‌کنند در حالی که تنها 1 درصد از مخاطبان به سایت‌های کتابخانه‌ای مراجعه خواهند کرد. در این میان وجود ویکی - کتابخانه‌ها با مزیت‌های بیشتری نسبت به ویکی‌ها، مورد توجه بیشتری قرار گرفته‌اند که البته در نوع خود مشکلات و دشواری‌هایی را به همراه دارد.
ویکی‌شیعه یکی از دانشنامه‌های اینترنتی است که شباهت بسیاری به ویکی‌پدیا دارد و هدف از تأسیس آن بیان و توضیح تمام مفاهیم و مسائل دخیل در شناخت تشیع است. این سایت از خردادماه سال 1392 شمسی شروع به کار کرد. این دانشنامه به صورت رسمی با نام دانشنامه مجازی اهل بیت علیهم السلام یا همان ویکی شیعه در صبح روز یکم تیر 1393 توسط رئیس‌جمهور وقت رونمایی شد و آغاز به کار کرد. این مراسم افتتاح در نخستین کنگره بین‌المللی سبط النبی صورت گرفت. این سایت در بدو افتتاح به 6 زبان فارسی، عربی، انگلیسی، اردو، ترکی و اسپانیایی مطالبی را ارائه می‌داد. در بهمن 1396 بخش روسی این سایت نیز رونمایی شد. این دانشنامه هم‌اکنون به 15 زبان فعالیت دارد و بیش از 19 هزار مقاله در بخش فارسی خود دارد که عمده آنها به صورت کامل یا خلاصه به چند زبان نیز ترجمه شده‌اند.
موضوعات این دانشنامه شامل عقاید، افراد، علوم اسلامی چون کلام، فقه، اصول، کتاب‌ها، اماکن، حوادث، مراسم، مناسک، فرقه‌ها، تاریخ تشیع و هر مفهومی مرتبط با تشیع است. بر اساس آنچه از قوانین حاکم بر این ویکی گزارش شده‌است، در این دانشنامه از ارائه نظرات شخصی و نظریات جدید اثبات نشده، پرهیز می‌شود و قضاوت در خصوص اختلاف‌های علمی و تاریخی برعهده مخاطبان گذاشته شده‌است. در این دانشنامه از منابع دست اول شیعه و سنی استفاده می‌شود. برای سنجش مقالات ویکی شیعه، برخی از مقالات این دانشنامه اینترنتی را با ویکی‌پدیا مقایسه می‌کنیم.
مقایسه مقاله‌هایی یا یک موضوع در دو ویکی
قیام محمدبن عبدالله بن حسن مشهور به نفس زکیه یکی از مشهورترین قیام‌های شیعی علیه حکومت ظالم و جبار خاندان عباسی است. متأسفانه درباره این قیام و چند و چون آن، منابع مکتوب چندانی برای عموم مخاطبان وجود ندارد و پژوهشگران عنایت چندانی به این موضوع نداشته‌اند. در ویکی‌پدیا و ویکی‌شیعه درباره این قیام مطالبی وجود دارد که به مقایسه این دو مطلب می‌پردازیم.
ویکی‌شیعه یکی از دانشنامه‌های اینترنتی است که شباهت بسیاری به ویکی‌پدیا دارد و هدف از تأسیس آن بیان و توضیح تمام مفاهیم و مسائل دخیل در شناخت تشیع است. این سایت از خردادماه سال 1392 شمسی شروع به کار کرد
در ویکی‌پدیا، مقدمات مطرح شدن نام نفس زکیه که بعدها به قیام او انجامید چنین روایت شده است: «در اواخر خلافت امویان، بنی هاشم از جمله ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، منصور دوانیقی، صالح بن علی، عبدالله بن حسن مثنی، پسران او محمد و ابراهیم و نیز محمد بن عبدالله بن عمرو بن عثمان برای تعیین رهبری به منظور قیام علیه بنی امیه گرد آمدند. عبدالله بن حسن مثنی، فرزندش محمد ملقب به نفس زکیه را که به تقوا شهره بود پیش انداخت و از حاضران خواست تا به عنوان مهدی با وی بیعت کنند. حاضران از جمله بنی عباس شامل منصور دوانیقی نیز با بیعت کردند.»
در ادامه همین مطلب در باب تأیید یا عدم تأیید معصوم از نفس زکیه نیز چنین آمده است: «جعفر بن محمد صادق، امام ششم شیعه امامیه، با این کار مخالفت کرد و گفت وی مهدی نیست. به نوشته بلاذری و برخی دیگر جعفر صادق پیش گویی کرد که خلافت به بنی عباس می‌رسد و بنا بر برخی روایات گفت که منصور دو پسر عبدالله بن حسن را خواهد کشت.»
این دو پاراگراف در ویکی‌پدیا به فصل «امام صادق (ع) و قیام نفس زکیه» از کتاب «زندگینامه امام صادق (ع) نوشته مرحوم سیدجعفر شهیدی (بدون ذکر صفحه یا صفحات منبع و انتشارات و تاریخ نشر کتاب) ارجاع داده شده است.
حال همین روایت مطرح شدن نام را در ویکی‌شیعه مرور می‌کنیم: «پس از قیام یحیی بن زید و شهادت وی، طرفداران تفکر قیام به سیف به سوی محمد بن عبدالله نفس زکیه شتافتند. عبدالله بن حسن مثنی پدر نفس زکیه، در حدود سال 126 ق در منطقه ابواء نزدیک مدینه از خویشان و پیروان خود دعوت کرد تا با پسرش به عنوان مهدی، بیعت کنند و بسیاری بیعت او را پذیرفتند. طبق برخی گزارش‌ها سه برادر عباسی ابراهیم، سفاح و منصور و بر اساس گزارش‌های دیگر تنها منصور عباسی با نفس زکیه بیعت کردند.»
فارغ از جزئیات بیشتری که این قسمت از مقاله نسبت به ویکی‌پدیا ارائه می‌کند، ارجاعات ویکی‌شیعه چنین است: در باب واقعه بیعت ابوا و دعوت عبدالله بن حسن مثنی از دیگران برای پیوستن به قیام به کتاب «الفَخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه» اثر ابن طباطبا (صفحه 120)، در باب بیعت سه برادر یعنی ابراهیم، سفاح و منصور به کتاب «مقاتل الطالبین» ابوالفرج اصفهانی (صفحه 256) و در باب بیعت منصور (و عدم بیعت دو برادر دیگر) به دو کتاب «الفخری...» و «تشیع در مسیر تاریخ» نوشته حسین محمد جعفری و ترجمه سیدمحمد تقی آیت‌اللهی ارجاع داده شده است.
در باب مواجهه معصوم در مورد قیام نفس زکیه نیز روایت ویکی‌شیعه چنین است: «تنها مخالفتی که در واقعه بیعت ابواء صورت گرفت، از سوی امام صادق (ع) بود. بر اساس برخی گزارش‌ها مخالفت امام صادق (ع) به دلیل نامیدن لقب مهدی اهل بیت (ع) به محمد بن عبدالله بود چرا که ایشان معتقد بود اکنون وقت ظهور مهدی نبوده و محمد بن عبدالله به هیچ عنوان، آن مهدی که پیامبر (ص) بشارت آن‌را داده، نیست.» این بخش نیز به دو کتاب «مقاتل الطالبیین» و «تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری» نوشته رسول جعفریان ارجاع داده شده است.
درباره خود قیام در مقاله اختصاصی ویکی‌پدیا مطلب چندانی وجود ندارد و تنها به این پاراگراف اکتفا شده است: «محمد به کثرت زهد و عبادت و فقه و دانایی معروف بود. او نامزد جمعی از بنی‌هاشم برای خلافت پس از امویان بود ولی با پیشی‌گرفتن بنی‌عباس به چنین مقامی نرسید. اما با آغاز حکومت عباسیان، حمایت عمومی در میان مردم و حتی دانشمندان و اهل حدیث برای او به وجود آمد. محمد در سال 145 ه. ق خروج کرد و با دویست و پنجاه نفر وارد مدینه شد و مردم به فتوای مالک بن انس با وی بیعت کردند. منصور او را ابتدا دعوت به صلح کرد، اما محمد نپذیرفت و با عده‌ای کمی از یارانش که هنوز بر بیعت خود پایدار بودند به نبرد سپاه خلیفه رفت و شکست خورد و مقتول شد.» البته توضیحات بیشتر درباره قیام در صفحه معرفی محمدبن عبدالله آمده است که چندان دندانگیر نیست و ضمن اینکه عمده مطالب مستند است به کتاب «تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری» نوشته رسول جعفریان با ذکر نام انتشارات و صفحه مورد نظر. استناد یک مطلب نیز به کتاب «تاریخ امامت» اصغر منتظرالقائم است با ذکر صفحه بدون نام بردن از ناشر.
اما مقاله ویکی شیعه درباره خود قیام نیز مفصل است و جز به جز آن مستند شده به منابع روایی دسته اول و یا پژوهش‌های معتبر و در انتها نیز دیدگاه برخی از علمای شیعه درباره قیام ذکر شده است. بخشی از مقاله درباره قیام چنین است: «منصور عباسی که با ادعای مهدویت و امامت نفس زکیه و تبلیغ آن در بلاد مختلف به تنگ آمده بود در اولین اقدام، عبدالله محض پدر نفس زکیه و سیزده نفر از بزرگان علوی طرفدار وی را بازداشت و تلاش کرد توسط آنان از محل اختفای نفس زکیه مطلع شود اما ناکام ماند. محمد بن عبدالله نفس زکیه سرانجام در سال 145 ق در مدینه قیام کرد. فقها و محدثین مدینه با اینکه برخی از آنها شیعه نبودند، به سبب برتر دانستن محمد بن عبدالله بر منصور، تخلف از نفس زکیه را جایز ندانسته، بیعت با منصور از روی اکراه را باطل شمردند.
ویکی‌شیعه توانسته است در یک فضای رقابتی (بدون اینکه رقبایش فیلتر یا از دسترس خارج شده باشند) جایگاه و مرجعیت خود را پیدا کرده و مردم را از دانشنامه‌ها و مطالب اینترنتی که سیطره معاندان اسلام و شیعه بر آن مشهود است، بی‌نیاز کند
گزارش‌های تاریخی از فتوای مالک بن انس، پیشوای مالکیان، و ابوحنیفه، امام حنفیان، در حمایت از قیام محمد بن عبدالله حکایت دارد. به دنبال قیام محمد بن عبدالله نفس زکیه، مدینه بدون خونریزی به دست علویان افتاد و وی توانست در مدینه حکومت کند. در این مدت بسیاری از افراد در مکه، بصره، کوفه و یمن بیعت او را پذیرفتند.» همین قسمت از روایت مستند است به منابعی چون «المعارف» ابن قتیبه، «مروج الذهب» مسعودی، «مقاتل الطالبیین» ابوالفرج اصفهانی.
در انتهای مقاله نیز کتابشناسی مقاله درج شده است. فی المثل معرفی یکی از منابع چنین است: «ابن طباطبا، معروف به ابنطقطقی، محمد بن علی، «الفخری فی الاداب السلطانیه»، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار القلم العربی، 1418 ق.» در ویکی‌پدیا کمتر پیش می‌آید که منابع (به ویژه در موضوعات تاریخی، فلسفی، علمی و...) اینگونه کامل معرفی شوند، اما در عموم مقالات تاریخی ویکی‌شیعه معرفی منابع به صورت کامل است تا اگر مخاطبی دغدغه مطالعه بیشتر را پیدا کرد، بتواند به راحتی به منبع مورد نظر خود دست پیدا کند.
ویکی‌شیعه به موضوعات عام‌تر بیشتر ورود پیدا کند
طبیعتاً رسالت ویکی‌شیعه پرداختن به موضوعات مرتبط با مکتب امامیه است تا کسانی که به منابع دسترسی ندارند و یا فرصت‌های مطالعه در دقایق زندگی شتاب‌زده امروز از آنها سلب شده به سادگی و راحتی هرچه تمامتر بتوانند مطالعه‌ای مختصر داشته و دانشی ولو مختصر نسبت به موضوعات مذهب خود پیدا کنند. همانطور که ملاحظه کردید برعکس دانشنامه‌های دیگر که مطالب غیرمستند بسیار دارند و بعضاً نیز نویسندگان شوخی‌هایی را با طیف مخاطب خود انجام می‌دهند، نویسندگان ویکی‌شیعه، تمام رسالت خود را در این دیده‌اند که مطلب غیرمستندی منتشر نکنند، به همین دلیل مطالب و مقالاتشان را به منابع دست اول و یا پژوهش‌های علمی و آکادمیک معتبر ارجاع می‌دهند.
ویکی‌شیعه بعضاً به موضوعات عام هم ورود پیدا کرده، اما با فیلترهای «شیعه» و «مسائل و موضوعات شیعیان». به عنوان مثال این دانشنامه برخی از مداخل خود را به کشورهای مختلف جهان اختصاص داده است. در هر مدخل پس از معرفی عمومی آن کشور، تاریخچه‌ای از اسلام در آن کشور ارائه شده و وضعیت مسلمانان (با تکیه بیشتر بر شیعیان) از نظر کمی و کیفی بررسی می‌شود. آمارها و روایت‌های این صفحات نیز جالب است و برای مخاطبان عمومی از نظر بالا رفتن سطح دانششان نسبت به وضعیت شیعیان در جهان فواید بسیاری به همراه دارد. استنادات مطالب این صفحات نیز به منابع معتبر خارجی (و در بسیاری از مواقع منابع منتشر شده در خبرگزاری‌های همان کشور) است.
همانطور که اشاره شد یکی از موضوعات اصلی ویکی‌شیعه، فقه است و مداخل بسیاری ذیل این موضوع کار شده است. این دانشنامه در این حوزه نسبت به مسائل مستحدثه نیز بی اعتنا نبوده و فی‌المثل مقالات مستند و مهمی درباره تغییر جنسیت و مسائل تراجنسیتی‌ها داشته است.
همچنین ویکی‌شیعه مداخل بسیاری نیز در حوزه‌های سینما، تئاتر و به طور کل هنرهای نمایشی دارد. به عنوان مثال هر فیلمی درباره اسلام و شیعه را که در ایران و جای جای جهان ساخته و اکران شده باشد، معرفی کرده و مسائل و موضوعات در پیرامون آن را مورد واکاوی قرار می‌دهند. مداخل مربوط به هنرهای آئینی در این دانشنامه اینترنتی متعدد و قابل توجه است. با این اوصاف هنوز هم می‌توان مداخل بیشتری را در موضوعات عام و موضوعات روز به این دانشنامه اضافه کرد، تا مرجعیت این ویکی‌شیعه گسترده‌تر شود.
ویکی‌شیعه یک تجربه موفق در دانشنامه‌نگاری اینترنتی است که هر دغدغه‌مندی می‌تواند به نگارش در آن بپردازد. این دانشنامه مشکلات دانشنامه‌های دیگر را ندارد و توانسته مخاطبان بسیاری را چه در داخل و چه خارج از ایران برای خود پیدا کند. مهم اینجاست که ویکی‌شیعه توانسته است در یک فضای رقابتی (بدون اینکه رقبایش فیلتر یا از دسترس خارج شده باشند) جایگاه و مرجعیت خود را پیدا کرده و مردم را از دانشنامه‌ها و مطالب اینترنتی که سیطره معاندان اسلام و شیعه بر آن مشهود است، بی‌نیاز کند. از دلایل اعتبار ویکی‌شیعه، استنادات بسیار مداخل آن و توجه نویسندگان به منابع دسته اول و بی‌طرفی در نگارش مدخل‌هاست. باید تجربه فعالیت ویکی‌شیعه مستندنگاری شده و در اختیار سایر نهادهای فعال در این عرصه قرار بگیرد. در حوزه فضای مجازی کار علمی به معنای واقعی کلمه اعتبار خود را پیدا کرده و مخاطبان را جذب خود می‌کند. روش ویکی‌شیعه در فرهنگسازی مؤثر است و بهترین راه برای اعمال حاکمیت در فضای مجازی. می‌توان بجای صرف هزینه برای راه‌اندازی پروژه‌های متعدد در فضای مجازی به تقویت ویکی‌شیعه پرداخت و یا اینکه دیگر پروژه‌هایی را که از بیت‌المال تغذیه می‌شوند، به اقتباس از تجربه ویکی‌شیعه ملزم کرد. شاید بتوان گفت که با توجه به ویژگی‌های فضای مجازی باید بهترین روش‌های حکمرانی در فضای مجازی را در تجربه‌های ویکی‌شیعه جست‌وجو کرد. اینکه چرا این رسانه توانسته میان خیل عظیم رقبا مخاطبان را به خود جلب کند، اهمیت بسیاری دارد.