تحلیلی از برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در دوران کرونا

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم‌، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران پس از دو سال تعطیلی به دلیل شیوع کرونا‌، اردیبهشت ماه سال 1401 قرار است با ساز و کاری متفاوت برگزار شود، هر چند هنوز اطلاع‌رسانی رسمی از چند و چون برگزاری این دوره نمایشگاه انجام نشده است، اما قاعدتا با توجه به شرایط کرونایی در کشور پیش‌بینی‌ها حاکی از برگزاری نمایشگاه در ابعاد و مقیاسی کوچک‌تر از آنچه که در طول تاریخ بیش از 30 ساله نمایشگاه وجود داشته، است.

سید‌عباس حسینی‌نیک عضو شورای سیاست‌گذاری سی و سومین دوره نمایشگاه کتاب تهران در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری تسنیم، قرار داده به بررسی تحلیلی برگزاری این دوره نمایشگاه کتاب تهران پرداخته است. او در این تحلیل به بررسی شیوه‌های مختلفی که می‌توان نمایشگاه سی و سوم را برگزار کرد، پرداخته است.

بخش نخست این یادداشت به شرح ذیل است:

«بزرگترین رویداد فرهنگی کشور که از جهات مختلف اجتماعی، فرهنگی، علمی، سیاسی و اقتصادی دارای اهمیت ویژه‌ای بوده به دلیل همه‌گیری کرونا تعطیل شد.

بدیهی است تا خطر کرونا وجود دارد، برگزاری این نمایشگاه ممکن نخواهد بود و لیکن متناسب با تغییر وضعیت همه‌گیری می‌توان روش‌های مختلفی را در دستور کار قرار داد. در شرایطی که به هیچ وجه امکان تجمع انسانی وجود نداشت، برگزاری نمایشگاه به روش مجازی بهترین راه‌حلی بود که در پیش گرفته شد.

در دو سال درگیری با همه‌گیری کرونا، دو دوره نمایشگاه مجازی کتاب برگزار شد و در آستانه سومین سال با فروکش کردن خطرات ناشی از کرونا به نظر می‌رسد امکان تلفیق نمایشگاه فیزیکی و مجازی وجود دارد.

این که برگزاری نمایشگاه فیزیکی با کیفیت سابق یا نوعی محدودتر همزمان با نمایشگاه مجازی در اوایل سال 1401 ممکن است یا خیر، همه بستگی به شرایط آن روز دارد.

رفع شدن کامل خطر کرونا یا شیوع مجدد آن را باید خوشبینانه و بدبینانه تلقی کرد و آنچه واقع بینانه می‌تواند باشد آن است که شرایط موجود با توجه به واکسیناسیون و ضعیف شدن سویه‌های جدید کرونا تداوم داشته باشد.

در این شرایط با رعایت فاصله اجتماعی و زدن ماسک امکان حضور محدود افراد وجود دارد. با توجه به وضع موجود می‌توان راه میانه را برگزید. راه اول، برگزاری نمایشگاه فیزیکی، راه دوم برگزاری نمایشگاه مجازی و راه سوم برگزاری نمایشگاه با تلفیق دو راه اول و دوم است.

بهره‌گیری از مزایای نمایشگاه فیزیکی:

- ایجاد شور و نشاط اجتماعی در جامعه فرهنگی و علمی - ارائه آثار جدید و امکان مشاهده فیزیکی توسط علاقه‌مندان - مذاکرات رودررو بین ناشران، مسئولان و مخاطبان

بهره‌گیری از مزایای نمایشگاه مجازی:

- دسترسی آسان به کتاب تا اقصی نقاط کشور - امکان جستجوی موضوعی و پیشرفته - خرید کتاب، پرداخت و دریافت کتاب بدون نیاز به حضور فیزیکی - امکان ایجاد بانک اطلاعات از کتاب‌های خریداری شده، خریداران و ناشران برای تحلیل آماری - پیشگیری از سوء استفاده‌های احتمالی از یارانه - جلوگیری از رقابت‌های ناسالم و عرضه کتاب‌هایی که بطور غیرقانونی منتشر شده‌اند.

تلفیق این دو روش می‌تواند گامی به جلو در جهت برون‌رفت از وضعیت ناشی از همه‌گیری کرونا باشد که البته ممکن است در آینده و در شرایط بدون کرونا نیز ادامه یابد.

گفتار نخست: روش برگزاری نمایشگاه

همه‌گیری کرونا و شرایطی ناشی از آن، مهمترین عامل انتخاب روش برگزاری بوده که به ناچار باید پیش‌بینی‌های لازم صورت گیرد تا نتیجه مطلوب حاصل شود.

روش‌های مورد بررسی، همه در شرایطی قابل طرح هستند که امکان حداقلی برای برگزاری نمایشگاه وجود داشته باشد وگرنه بطور قطع باید مجازی برگزار شود:

1 - برگزاری نمایشگاه به روش سابق با فروش کتاب و حضور مردم

این روش باتوجه به عدم امکان وجود شرایط طبیعی بدون کرونا می‌تواند بسیار خطرساز باشد. لازمه این روش، حضور ناشران با کادر کامل فروش و مراجعه‌کنندگان پر جمعیت است. به احتمال قریب به یقین تا اوایل سال آینده امکان برگزاری نمایشگاه با شرایط ذکر شده فراهم نخواهد شد مگر آن که زمان نمایشگاه به نیمه دوم سال تغییر داده شود تا احتمال ایجاد شرایط مساعد بیشتر گردد.

2 - برگزاری نمایشگاه بدون فروش (فیزیکی و مجازی) با فعالیت‌های جنبی مانند نمایشگاه کتاب فرانکفورت

فعالیت‌های جنبی در این تحلیل می‌تواند شامل معرفی ناشر و آثار جدید، مذاکره ناشر با پدیدآورندگان، ناشران همکار، توزیع‌کنندگان، کتابفروشان بخصوص کسانی که از شهرستان‌ها مراجعه دارند و همچنین برنامه‌های علمی، آموزشی و فرهنگی که توسط مدیریت نمایشگاه در قالب نشست‌ها و کارگاه‌ها برگزار می‌شود، شود.

به نظر می‌رسد این روش برگزاری نمایشگاه مورد استقبال ناشران و عموم مردم بجز عده‌ای از نخبگان واقع نخواهد شد. علت مهم این نظر، جنبه بین‌المللی نمایشگاه‌های مشابه فرانکفورت است که اقتضای اتخاذ این روش را دارد و مبادله حق نشر (رایت) در سطح بین‌المللی می‌تواند دارای ارزش مالی بسیار زیاد باشد و در واقع تک‌فروشی کتاب در چنین نمایشگاهی دارای ارزش اقتصادی نیست. این موضوعی است که بسیاری از همکارانی که پیشنهاد برگزاری نمایشگاه مشابه فرانکفورت را می‌دهند، از آن غافلند.

3- برگزاری نمایشگاه با فروش کتاب بدون تحویل در نمایشگاه و با فعالیت‌های جنبی که ذکر شد.

نمونه کتاب‌های ناشران عرضه می‌شود و کادر اداری ناشر با حداقل نیرو خواهد بود و هیچگونه جابجایی کتاب وجود ندارد و البته ناشر نیازی به فضای زیادی نیز نخواهد داشت.

این روش با چند حالت، امکان تحقق دارد که وجه مشترک همه آنها، فروش مجازی کتاب از طریق نمایشگاه مجازی همزمان است.

3/1 - عرضه کتاب با مقیاس ناشر

در این نمایشگاه هر ناشر دارای غرفه مجزا بوده و نمونه کتاب‌های خود را ارائه می‌کند. بر روی هر کتاب کد مخصوصQR آن گذاشته شده و مشتری می‌تواند با استفاده از گوشی خود، مستقیم به صفحه کتاب در سایت نمایشگاه مجازی وصل شده و خریداری کند. این سیستم باید در سایت نمایشگاه مجازی اضافه شود.

خوشبختانه امروز گوشی تلفن همراه کاملاً فراگیر است و بسیاری از آنها هوشمند بوده و امکان استفاده از قابلیت‌های آن در نمایشگاه وجود دارد. احیاناً چنانچه مشتری دارای گوشی هوشمند نبود، استفاده از گوشی ناشر (گوشی شخصی یا گوشی مخصوص این خدمات در غرفه) می‌تواند صورت گیرد و مشکلی برای حساب بانکی مشتری باتوجه به پیامک تاییدی که به گوشی مشتری ارسال می‌شود، ایجاد نمی‌شود.

در این سیستم مشتری می‌تواند غرفه‌های متعدد را بازدید داشته باشد و کتاب‌های خود را از ناشران مختلف انتخاب کرده و جداجدا و یا یکجا در پایان بازدید از نمایشگاه پرداخت وجه کند.

علاوه بر استفاده از گوشی همراه، چنانچه زیر ساخت اتصال سیستم‌های رایانه‌ای ناشران به اینترنت فراهم باشد، وجود سیستم‌های رایانه ناشر می‌تواند خدمات ویژه به مشتریان حضوری ارائه کند. در این حالت، فاکتور فروش می‌تواند توسط مشتریان یا ناشران زده شود و دستگاه‌های کارتخوان متصل به حساب خانه کتاب، دریافت وجه را انجام دهند. ضمن آن که این سیستم می‌تواند در صورت وجود اختلال در سیستم تلفن‌های همراه به عنوان جایگزین استفاده شود.

بطور خلاصه در این روش: - غرفه هر ناشر جداست. - فقط نمونه کتاب‌های ناشر به نمایش گذاشته می‌شود. - هر کتاب دارای کد مخصوص (QR) است. - در غرفه امکانات ملاقات حضوری با پدیدآورندگان و عوامل توزیع و عموم مراجعه‌کنندگان وجود دارد. - خرید کتاب توسط سایت نمایشگاه مجازی صورت می‌گیرد.

3/2 - عرضه کتاب با مقیاس موضوع

در این نمایشگاه کتاب‌ها بر اساس موضوع طبقه‌بندی شده و کتاب‌های ناشران متعدد در هر موضوع بصورت یکجا به نمایش گذاشته می‌شود.

مزیت این روش، سهولت در جستجوی موضوعی کتاب برای مشتری است و البته مکان محدودتری نیز مورد نیاز است.

مهمترین عیب این روش آن است که حذف ناشران باعث کم‌رونقی نمایشگاه خواهد شد. در این روش انگیزه خصوصی وجود ندارد تا عرضه مناسب همراه با تخصص و دلسوزی صورت گیرد. طبعاً وقتی ناشر حذف شد، فعالیت‌های جنبی با تعریفی که بیان شد، چه در غرفه ناشر و چه در فضاهای عمومی نمایشگاه نیز حذف می‌شود.

نکته حائز اهمیت در اینجا آن است که در روش با مقیاس موضوع، لازم است قفسه‌های متحدالشکل و مناسب برای نمایش آینه‌ای کتاب توسط برگزارکنندگان نمایشگاه تهیه یا اجاره شود. این موضوع می‌تواند برای روش با مقیاس ناشر نیز عملی شده و هزینه آن از ناشران اخذ شود.

ضمناً مبلغ اجاره غرفه در دو روش فوق الذکر نمی‌تواند مشابه هم باشد و به نظر می‌رسد در روش با مقیاس موضوع، امکان دریافت وجه اجاره از ناشر وجود نخواهد داشت.

نتیجه آن که روش مختار، روش 3/1 است که دارای مزیت‌های بیشتری نسبت به دیگر روش‌ها است و خوشبختانه در سومین جلسه شورای سیاستگذاری نیز این روش مورد تصویب قرار گرفت. در کنار این روش، اختصاص بخشی از نمایشگاه به کتاب‌های موضوعی می‌تواند مخاطبان خاص خود را داشته باشد.

گفتار دوم: مزیت‌های نمایشگاهی (نه فروشگاهی)

با پیش فرض این که امکان شلوغی نمایشگاه و عرضه مستقیم کتاب به صورت حضوری وجود نداشته باشد، باید به فکر رونق‌بخشی و ایجاد انگیزه برای ناشران و علاقمندان محدودی از جمعیت میلیونی بازدیدکننده در سابق بود تا هم مراعات شرایط ویژه ناشی از همه‌گیری کرونا شده باشد و هم انگیزه‌ها و مزیت‌های حضور ناشران تقویت شود.

مزیت فروش و کسب درآمد مستقیم برای ناشران دارای اهمیت زیادی است که با توجه به شرایط موجود توسط سایت نمایشگاه حاصل شده و ناشران از محل دفاتر خود، اقدام به ارسال کتاب از طریق پست خواهند کرد.

سؤال این است که آیا علاوه بر مزیت فوق، مزیت‌ها و انگیزه‌های دیگری نیز وجود دارد تا ناشران و مخاطبان حرفه‌ای را به حضور در نمایشگاه تشویق کند؟ به عنوان مثال در نمایشگاه کتاب فرانکفورت مهمترین مزیت حضور در آن، امکان فروش رایت کتاب (حق نشر) است که ناشران و خریداران حرفه‌ای را از سراسر دنیا به نمایشگاه می‌کشاند.

بدون شک تغییر رویه برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با وجود حذف خرید حضوری و الغای وجه فروشگاهی، فرصتی را ایجاد می‌کند تا روشی جدید با تدابیر حساب شده رخ نماید. این تغییر می‌تواند ادامه یافته و از این به بعد با اصلاحاتی مورد استفاده قرار گیرد.

اما مزیت‌هایی که علاوه بر خرید کتاب از طریق سایت برای ناشران و بازدیدکنندگان نمایشگاه قابل پیش‌بینی است:

1- مخاطبان حرفه‌ای کتاب که مایلند از نزدیک کتاب را لمس و تورق کند، مراجعه حضوری خواهند داشت.

2- ملاقات با مدیران نشر و همچنین نویسندگان و مترجمان و برگزاری جشن امضا توسط آنها بصورت محدود در غرفه ناشر و بصورت بزرگتر در سالن برنامه‌های فرهنگی با رعایت فاصله اجتماعی می‌تواند برای حضور ناشران و مخاطبان ایجاد انگیزه کند.

3- بازدید مسئولان و مأموران خرید کتابخانه‌های عمومی و تخصصی و سازمان‌های علمی و فرهنگی زمینه همکاری‌های بین آنها و ناشران را فراهم سازد. فروش عمده کتاب در نمایشگاه‌های قبلی برای ناشران جذاب‌تر از تک‌فروشی بوده است.

4- در این نمایشگاه، پدیدآورندگان و بخصوص نوقلمان فرصت می‌یابند تا در فضایی خلوت و ایمن به ناشران مراجعه داشته و آثار خود را رودررو برای انتشار عرضه کنند. ناشران به خوبی می دانند که نخستین و مهمترین عامل اقتصادی بودن فعالیت آنها، کتاب خوب و مناسب منتشر کردن است.

فعالیت‌های جنبی در بخش علمی و فرهنگی با موضوع آموزش حقوق مؤلف و نشر می‌تواند خدماتی در این خصوص برای پدیدآورندگان و همچنین ناشران ارائه کند.

5- ایجاد ارتباط ناشران با توزیع کنندگان و کتابفروشان در سراسر کشور می‌تواند چرخه اقتصادی نشر را تکمیل کند. فروشندگان کتاب در این نمایشگاه به ناشران مراجعه خواهند داشت و علاوه بر انعقاد قرارداد به تسویه حساب‌های فیمابین نیز خواهند پرداخت.

ادارات کل ارشاد و اتحادیه‌های صنفی در شهرستانها می‌توانند تسهیلات ویژه برای حضور فعالان حوزه نشر بخصوص کتابفروشان در نمایشگاه ارائه کنند.

6- فعالیت نشر با مسائل و امور متعدد حقوقی و اداری مواجه است که هم ناشران باید روش مواجهه با آنها را بدانند و هم دستگاه‌های ذیربط باید اشکالات خود را برطرف کنند. به عنوان مثال انتشار کتاب منوط به اخذ فیپا و مجوز انتشار از سامانه وزارت ارشاد است، همچنین فعالیت نشر با موضوع معافیت مالیاتی و پرداخت سهم بیمه تأمین اجتماعی مواجه است، این امور دارای اشکالات و موانعی است که با دعوت و حضور مسئولان ذیربط و برگزاری جلسات هم‌اندیشی قابل رفع است.

اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس، مسئولان اداره کتاب، سازمان مالیاتی، بیمه تأمین اجتماعی و شهرداری برای کاربری فرهنگی و همچنین مسئولان قضایی و انتظامی برای برخورد با تکثیرهای غیرقانونی از جمله کسانی هستند که در بخش فعالیت های جنبی می توانند حضور داشته باشند و برای ساماندهی حوزه نشر راهکار ارائه کنند.

7- ایجاد ارتباط بین ناشران و شرکت‌های تولیدکننده کتاب الکترونیک و کتاب صوتی در شرایط امروز دارای اهمیت زیادی است که این نمایشگاه می‌تواند زمینه ساز آن باشد.

8- برگزاری جلسات و دوره‌های علمی، فرهنگی، حرفه‌ای و آموزشی و همچنین نقد و تحلیل امور مربوط به تألیف، ترجمه، ویرایش، طراحی، سازمان نشر، توزیع، فروش، تولید فنی، ملزومات چاپ، نشر الکترونیکی و صوتی و... با توجه به حضور مدیران نشر و خلوتی نمایشگاه می تواند فرصتی ذی‌قیمت ایجادد کند.

9- در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب مرسوم است که برنامه‌های فرهنگی و هنری در حوزه کتاب و ادبیات تدارک دیده می شود مانند شعر خوانی، موسیقی، نمایش و برگزاری مسابقات و اهدای جوایز. این مراسم می تواند به جذابیت‌های نمایشگاه افزوده و آن را به جشنواره کتاب ارتقا دهد.

گفتار سوم: شرایط حضور ناشران

عدم عرضه کتاب بصورت حضوری در نمایشگاه بطور طبیعی از یک طرف باعث کم شدن جمعیت بازدیدکننده و از طرف دیگر باعث کم شدن حجم فعالیت فیزیکی ناشران خواهد شد. این دو اتفاق امکان برگزاری نمایشگاه در وسعت کمتر را فراهم می سازد. یکی از معایب نمایشگاه‌های سابق، افزایش بی رویه وسعت نمایشگاه بود که هم فضای کافی برای جا دادن ناشران وجود نداشت و هم بازدیدکنندگان با خستگی مفرط مواجه می‌شدند.

بنابراین در دوره جدید باید تدابیر لازم برای محدود کردن فضای نمایشگاهی مانند نمایشگاه‌های مشابه خارجی را پیش‌بینی کرد. در حالتی که فقط امکان نمایش کتاب‌های ناشر، آن هم در محدوده زمانی معین وجود دارد و ناشر نیاز به انبار کردن و تحویل کتاب در محل ندارد بطور طبیعی فضای مشابه قبل مورد نیازش نیست. وسعت نمایشگاه با وجود ضرورت ایجاد راهروهای بازتر و تدابیر مورد تأکید ستاد ملی کرونا می‌تواند بسیار محدودتر از قبل باشد.

جهت اختصاص غرفه به ناشران می‌توان چند ملاحظه زیر را مدنظر داشت:

1- برای برگزاری نمایشگاه، شرایطی که بُعد نمایشگاهی اقتضا دارد با شرایطی که بُعد فروشگاهی ایجاب می‌کرد بسیار با هم متفاوت است. در وضعیت فروشگاهی حداقل متراژ غرفه 9 متر بوده تا بتوان 40 عنوان کتاب را عرضه کرد. اما در وضعیت نمایش کتاب لزومی به رعایت معیار سابق نیست. لااقل این ملاک می تواند به دو برابر (یعنی 80 یا 90 عنوان برای 9 متر غرفه) افزایش یابد.

2- در وضعیت نمایشگاهی (نه فروشگاهی) حداقل متراژ غرفه می‌تواند زیر 9 متر باشد تا ناشران بیشتری امکان حضور مستقل داشته باشند. در نمایشگاه فرانکفورت غرفه 2 و 4 متری زیاد وجود دارد اما در نمایشگاه تهران باتوجه به هزینه غرفه‌بندی می‌توان حداقل غرفه مستقل را 6 متر در نظر گرفت.

3- ایجاد محدودیت در حداکثر متراژ غرفه ممکن است برای ناشران بزرگ خوشایند نباشد و لیکن باتوجه به عدم امکان فروش حضوری می‌توان آنها را به نمایش کتاب‌هایشان در فضای محدودتر ترغیب کرد. این سیاست می تواند در کوچک‌سازی وسعت نمایشگاه بسیار مؤثر باشد. استثناء بر این سیاست می تواند آن باشد که تخصیص غرفه بیش از حد معین مثلاً 50 متر باید با تأیید شورای برنامه‌ریزی نمایشگاه صورت گیرد.

4- ملاک قرار دادن هر نوبت چاپ برای تخصیص غرفه از سیاست‌های غلط دوره‌های گذشته بوده که در این دوره می‌تواند عنوان کتاب ملاک قرار گیرد. به عبارتی باید دید ناشر متقاضی غرفه در چهار سال اخیر، چند عنوان کتاب منتشر کرده است. این که هر عنوان چند نوبت چاپ شده دارای اهمیت نیست.

حالت سخت گیرانه‌تر می تواند تعداد عناوین فقط چاپ نخست و جدید ملاک باشد و یا تلفیقی از تعدادی چاپ اول و تعداد عنوان. به هر حال باید باتوجه به کارکرد نمایشگاهی این رویداد به فرمولی قابل قبول برای تأمین بازدهی مناسب دست پیدا کرد.

5- ناشرانی که از جهت تعداد آثار منتشر شده در چهار سال اخیر به حد نصاب برای دریافت غرفه مستقل نمی‌رسند باید بتوانند با یک یا چند ناشر دیگر بصورت شراکتی درخواست غرفه نمایند. البته ممکن است به دلیل لزوم رعایت فاصله اجتماعی، مسئولیت اداره غرفه با یک نفر باشد.

6- ممکن است ناشرانی به هر دلیل مایل نباشند غرفه مستقل یا حتی شراکتی بگیرند و لیکن به دلیل پیوستگی دو بخش نمایشگاه (بخش نمایش آثار در محل نمایشگاه و عرضه در سایت نمایشگاه) لازم است کتاب‌هایشان در نمایشگاه عرضه شده باشد، در این صورت باید بخش‌های تجمیعی پیش‌بینی شود تا بر اساس موضوع یا ناشر قابلیت دسترسی به کتاب وجود داشته باشد.

در این خصوص تشکل‌های نشر می‌توانند نقش مؤثری را ایفا کرده و شناخت و تجربیات خود در هر حوزه را بکار گیرند.

ادامه دارد...