ترددهای تجاری مرزی با اعمال شاقه
چندی پیش، خبر ایجاد صفهای طولانی در مسیر مرز آستارا برای عبور کامیون‌ها، تبدیل به بحثی چالش‌برانگیز شد؛ چند روز طول کشید تا نهادهای دولتی به مشکلات پیش‌آمده در این مسیر رسیدگی کنند.
باریک بودن مسیر عبوری کامیون‌ها، تجهیز نبودن زیرساخت‌های زمینی برای تردد ماشین‌های سنگین و در نهایت، مانع‌تراشی مسئولان مرزی کشور آذربایجان برای پذیرفتن کامیون‌ها از مرز ایران، به‌عنوان دلایل اصلی ایجاد صفهای طولانی کامیون‌ها در این پایانه مرزی عنوان شد. مشکلات این‌چنینی برای تردد کامیون‌ها تازگی نداشته و نه‌تنها در پایانه مرزی آستارا، بلکه در سایر پایانه‌های مرزی نقاط مختلف کشور شاهد چالشهای مختلف بوده‌ایم. به گفته فعالان تجاری در حال حاضر مرز بازرگان به دلیل نقص فنی، بسته شده و شاهد صف طولانی کامیون‌ها هستیم. برخی از بازرگانان نیز در گفت‌وگو با صمت این اتفاق را تایید و خرابی ایکس‌ری را عامل توقف عبور کامیون‌ها از مرز بازرگان عنوان کرده‌اند. در حال حاضر، بیش از 20 پایانه مرزی فعال در حوزه صادرات و واردات در ایران وجود دارد که هریک به‌نوبه خود با مشکلات مختلفی درگیر هستند. فراهم نبودن بسترهای لجستیکی و زیرساخت‌های فنی و همچنین همکاری نکردن کشور مقابل، برای انجام سریع تردد کامیون‌ها، همواره جزو چالشهای مشترک پایانه‌های مرزی ایران برای انجام فعالیتهای ترانزیتی محسوب می‌شوند. در این میان، نقش دولت برای رفع این چالش‌ها پررنگ است و به‌نظر می‌رسد مطالبه فعالان اقتصادی و همچنین رانندگان از دولت بحق باشد، چرا که دولت باید ابتدا با تخصیص منابع مالی مناسب، به تجهیز و تکمیل زیرساخت‌های ترانزیتی و حمل‌ونقل کشور اهتمام ورزد. صمت در این گزارش، ضمن بررسی شرایط فعلی تردد کامیون‌ها در پایانه‌های مرزی ایران، به راهکارهای رفع چالشهای موجود در این زمینه پرداخته و با کارشناسان و فعالان تجاری گفت‌وگو کرده است.
سفر به قصد رفع چالشهای دیپلماتیک
باتوجه به قصد وزیر راه‌وشهرسازی برای سفر به کشور ترکمنستان در راستای برگزاری کمیسیون مشترک اقتصادی و انجام مذاکراتی در حوزه حمل‌ونقل، جلسه هماهنگی هفدهمین کمیسیون مشترک ایران و ترکمنستان با حضور مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی؛ شهریار افندی‌زاده، معاونت حمل‌ونقل وزارت راه و مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه و نمایندگانی از گمرک، بانک مرکزی، اتاق مشترک بازرگانی 2 کشور، سازمان مناطق آزاد و... برگزار شد. به‌گزارش ایلنا، در ابتدای این جلسه، گزارشی از پیشینه روابط ایران و ترکمنستان و یادداشت تفاهم‌ها و مذاکرات انجام‌شده میان 2 کشور ارائه شد. در این جلسه، بااشاره به وجود 4 مرز مهم سرخس، لطف‌آباد، اینچه‌برون و باجگیران میان ایران و ترکمنستان، ظرفیت‌های تجاری و بازرگانی 2 کشور و نیازمندی‌ها برای تسهیل ترددهای مرزی مطرح شد. براساس گزارش‌های ارائه‌شده، میزان صادرات ایران به ترکمنستان 741 هزار تن به ارزش 321 میلیون دلار و واردات از این کشور 122 هزار تن به ارزش 243 میلیون دلار بوده که نشان‌دهنده تراز تجاری مثبت برای ایران است. موضوعاتی نظیر ترانزیت، تعرفه‌ها، گمرک سبز، حمل‌ونقل ریلی، جاده‌ای، دریایی و هوایی میان ایران و ترکمنستان برای ورود به یادداشت تفاهم‌ها و توافقنامه‌ها میان 2 کشور ایران و ترکمنستان از جمله مسائلی بود که درباره آنها صحبت شد. به‌نظر می‌رسد، مهم‌ترین قصد وزیر راه‌وشهرسازی برای سفر به ترکمنستان، رفع مشکلات مربوط به ترانزیت و تردد کامیون‌های ایرانی از مرزهای مشترک با این کشور باشد، چرا که در چند مدت اخیر، برخی ایرادات و تاخیر در عبور کامیون‌ها، جزو گلایه فعالان این حوزه بود. باید دید دولت برای برطرف شدن مشکلات تردد کامیون‌ها از سایر مرزهای ایران در ادامه چه راهکارهایی را در نظر خواهد گرفت؟
ایجاد صفهای طولانی بهدلیل خرابی تجهیزات
فاطمه قنبرپور، فعال بازرگانی و کارشناس ترانزیت در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به وضعیت فعلی تردد کامیون‌ها از برخی مبادی ورودی و خروجی کشور اشاره کرد و گفت: هرچند وقت یک‌بار، اخباری مبنی بر وجود چالش برای فعالیتهای ترانزیتی در ایران و ورود و خروج کامیون‌های باری به‌گوش می‌رسد، اما این به آن معنا نیست که چالشهای موجود، محدود و مقطعی هستند و پس از مدتی رفع می‌شوند. مشکلات مربوط به تردد کامیون‌ها در مرزهای مختلف کشور، هنوز به‌طورکامل برطرف نشده است و در دوره‌های زمانی مختلف، شاهد تشدید برخی از این مشکلات هستیم. به‌عنوان مثال، تا چند وقت پیش، مشکلات مربوط به تردد کامیون‌ها از مرز آستارا جزو نگرانی‌های فعالان بازرگانی و ترانزیت بوده و در حال حاضر، تردد از مرز بازرگان، دغدغه تجار و رانندگان کامیون‌ها شده است. این فعال بازرگانی ادامه داد: هم‌اکنون، صفهای طولانی کامیون‌ها در 2 سمت مرز بازرگان تشکیل شده که بهدلیل نقص تجهیزات فنی ایران است. گذرگاه مرزی بازرگان یا مرز بازرگان از مهم‌ترین نقاط گمرک ایران است و در فاصله یک کیلومتری شهر بازرگان واقع در شهرستان ماکو در استان آذربایجان‌غربی قرار دارد. این گمرک تنها مرز 24ساعته و بین‌المللی مابین ایران و ترکیه و از اهمیت بالایی برخوردار و امروز دستگاه‌های ایکس‌ری این مرز خراب است و به این دلیل، کامیون‌های ورودی و خروجی (کامیون‌هایی که قصد خروج از ایران را دارند و کامیون‌های باری که قصد ورود به ایران از کشور ترکیه را دارند)، پشت این مرز متوقف شده‌اند.
ردپای دیپلماسی در فعالیتهای ترانزیتی
قنبرپور در ادامه صحبت‌های خود، وجود مشکلات تردد در مرزها را مستمر توصیف کرد و گفت: از وضعیت فعلی سایر مرزهای کشور و شرایط تردد کامیون‌ها از دیگر گلوگاه‌های مرزی اطلاعی ندارم، اما آن‌طور که پیدا است، مشکلات مختلف لجستیکی، زیرساختی و حتی قانونی برای تردد کامیون‌ها در تمامی مرزهای کشور همواره وجود دارد، اما در برخی موارد، این مشکلات رسانه‌ای می‌شوند. بسیاری از مشکلات حمل‌ونقل و فعالیتهای ترانزیتی کشور بازتاب رسانه‌ای ندارد، اما به‌معنای نبود آنها نیست، از این‌رو توجه به تمامی موارد و دلایل شکل‌گیری این دست معضلات، قابل‌بررسی است. این کارشناس حمل‌ونقل تصریح کرد: در پی مشکلاتی که برای تردد کامیون‌های باری ایران از مرز آستارا به‌وجود آمده بود، برخی افراد به مسائل دیپلماسی اشاره و تنش‌های مربوط به این حوزه را از دلایل مهم شکل‌گیری صفهای طولانی پشت مرز آستارا عنوان کرده‌اند. حتی گفته شده وزیر راه و شهرسازی ایران قصد سفر به کشور ترکمنستان برای بهبود وضعیت تردد کامیون‌ها از مرزهای مشترک این 2 کشور را دارد. این موضوع نشان‌دهنده تاثیر وجود روابط تجاری مستحکم و باثبات بین‌المللی بر فعالیتهای ترانزیتی است. علاوه بر این مسئله، مانع‌آفرینی برای تردد کامیون‌ها از مرزها توسط مسئولان مرزی و گمرکی از چالشهای فعلی مهم برای فعالیتهای ترانزیتی کشور است. دیده شده در برخی موارد، مسئولان و نیروهای مستقر در مرزهای ایران، با انجام بعضی شیطنت‌ها و سختگیری‌های بیجا، روند ورود یا خروج کامیون‌های باری کشورهای همسایه را مختل می‌کنند. در چنین شرایطی، بدیهی است که کشور مقابل نیز رفتاری متقابل با کامیون‌های باری ایرانی داشته باشد. این نوع رویکرد و مدیریت مرزها، یکی دیگر از عوامل جدی شکل‌گیری صفهای طولانی کامیون‌های باری در مرزهای کشور شده است.
نقص فنی، کار دست رانندگان میدهد
قنبرپور به سایر مشکلات فعالیتهای ترانزیتی در ایران اشاره کرد و گفت: یکی از مهم‌ترین ایرادات فعلی برای فعالیتهای ترانزیتی ایران، نبود امکانات فنی مناسب و تجهیزات لجستیکی است. به‌عنوان‌مثال، چالش مهم فعلی پیش‌آمده در مرز بازرگان، بهدلیل خراب بودن تجهیزات ایکس‌ری است و این‌گونه خرابی‌ها به دفعات زیاد در تمامی مرزها رخ میدهد. بنابراین، در ابتدا باید دولت با همکاری سازمان گمرک و همچنین سازمان حمل‌ونقل و پایانه‌های استان‌ها، به تجهیز و رفع نقایص پایانه‌های مرزی بپردازد. وارد کردن دستگاه‌های به‌روز و سالم ایکس‌ری، تامین کردن امنیت کامیون‌ها در پایانه‌ها و سایر موارد این‌چنینی برعهده دولت است.
این فعال بازرگانی در ادامه خاطرنشان کرد: در حال حاضر، برخی ناهماهنگی‌ها میان دستگاه‌های مختلف دولتی اعم از سازمان گمرک و حمل‌ونقل و پایانه‌های استان‌ها باعث شده تا مشکلات سطحی، اما مهم پایانه‌های مرزی برطرف نشود. برای مثال، پارکینگ‌های برخی پایانه‌های مرزی، با مشکل روشنایی مواجهند و بهدلیل تاریک بودن آنها، سرقت‌های مختلفی رخ میدهد. اما نه سازمان گمرک و نه حمل‌ونقل و پایانه‌های استان‌ها در این‌باره پاسخگو نیستند و از انجام وظایف خود سر باز می‌زنند. بهدلیل پاسکاری وظایف میان سازمان‌ها، در حال حاضر به‌طوردقیق مشخص نیست که مسئولیت تجهیز مرزها، پایانه‌های مرزی و مسیرهای عبوری برعهده کیست؟ دولت به‌عنوان یک نهاد بالادستی باید به این امر ورود و ضمن تبیین وظایف هر بخش، آنها را مجبور به مسئولیت‌پذیری کند.
اهمیت سرعت در انتقال کالاها
سیده فاطمه مقیمی، فعال بازرگانی در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به معایب تاخیر در انتقال بارهای تجاری پرداخت و در این‌باره گفت: حمل‌ونقل زمینی همواره جزو مهم‌ترین شیوه‌های انتقال بار و فعالیتهای تجاری بوده و از این‌رو تمامی کشورها تلاش کرده‌اند تا بسترهای حمل بار زمینی و ریلی خود را تقویت کنند و توسعه دهند. ایران با 8 کشور، مرز زمینی دارد و به این دلیل، باید بر بسترهای ترانزیت جاده‌ای خود توجهی ویژه داشته باشد، اما همواره شاهد آن هستیم که در مرزهای مختلف، برخی ایرادات و اشکالات باعث شکل‌گیری صفهای کامیون‌های باری شده است. این ایرادها تنها بهدلیل ضعف‌های لجستیکی داخلی نیست و در برخی موارد، تنش‌های دیپلماتیک و عدم‌همکاری کشورها در این زمینه با یکدیگر است. در ابتدا باید گفت تا دهه‌های گذشته، مشکلات ترانزیت و کند بودن تردد کامیون‌ها، برای تمام کشورهای فعال در حوزه تجارت یک چالش بوده است، از این‌رو تلاش کردند تا با انعقاد تفاهمنامه‌ها و تدوین طرح‌های مختلف، به ترانزیت و عبور کامیون‌ها سرعت بخشند.
وی ادامه داد: یکی از مهم‌ترین و موثرترین راهکارهای درنظرگرفته‌شده برای تسریع تردد کامیون‌ها، کنوانسیون تیر بود که بر حمل‌ونقل زمینی کالاها تمرکز داشت. کشورهای عضو این کنوانسیون می‌توانند بارهای خود را از کشورهای مختلف بدون بازرسی یا سایر پروتکل‌های گمرکی بگذرانند و این شیوه جزو کارآمدترین راهکارهای تسریع روند فعالیتهای ترانزیتی است که در کل دنیا انجام می‌شود.
مشکلات ادامهدار ترانزیت در ایران
این فعال بازرگانی نقش روابط دیپلماتیک میان کشورها را در روند ترانزیت و تردد برون‌مرزی کامیون‌ها پررنگ توصیف کرد و در این‌باره گفت: در برخی موارد شاهد هستیم که ایجاد مانع از سوی کشور مقابل باعث شده است تا کامیون‌ها پشت مرزها بمانند. عهدنامه‌های بین‌المللی در این نقطه به کمک کشورها آمده و باعث حذف شدن اقدامات سلیقه‌ای از اعطای مجوزهای عبوری به کامیون‌ها شده‌اند. براساس برخی عهدنامه‌ها و سندهای امضاشده، کامیون‌ها می‌توانند بدون تشریفات و بازرسی‌های گمرکی، از مرزها عبور کنند و به مقصد برسند. ایران نیز طی دهه‌های گذشته توانسته به عضویت برخی از این سندهای همکاری در منطقه درآید، اما همچنان برخی مواقع شاهد وجود ایرادها و اشکالات سلیقه‌ای از سوی مسئولان مرزی کشور همسایه برای عبور کامیون‌ها هستیم که باید این چالش‌ها با ورود دولت و رایزنی با طرف مقابل برطرف شود.
مقیمی خاطرنشان کرد: ضعف‌های زیرساختی و لجستیکی، همواره جزو مشکلات انکارناپذیر در تجارت ایران بوده و این مسئله همواره تاثیر مستقیمی بر فعالیتهای ترانزیتی ایران داشته است. اگر به مواردی همچون کمبود کامیون برای حمل کالاها، فراهم نبودن زیرساخت‌های جاده‌ای برای انتقال بار و سایر مسائل این‌چنینی، چالشهای مرزی موجود را اضافه کنیم، دلایل کند بودن تردد کامیون‌ها از مرزهای ایران روشن خواهد شد. به‌طورکلی مشکلات مربوط به تردد کامیون‌ها در مرزها عوامل مختلفی دارد که باید به تفصیل، آنها را ریشه‌یابی کرد.
سخن پایانی
در عرصه تجارت بین‌الملل، بهره‌برداری از موقعیت جغرافیایی برای حمل‌ونقل کالا و تسهیل تجارت میان کشورها یک مزیت است که در مرزهای شرقی هنوز این مسیر کمی ناهموار است. حمل‌ونقل کالا و تسهیل تجارت میان کشورها به‌عنوان یک شاخص برای رشد در تمامی زمینه‌ها از جمله تجارت، اشتغال و حمل‌ونقل می‌تواند موثر باشد. برخی کشورها با دارا بودن موقعیت جغرافیایی راهبردی و سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی مانند تجهیزات بندری، جاده‌ها و راه‌آهن توانسته‌اند از این مزیت برای افزایش درآمدهای ارزی و ارتقای جایگاه خود در توسعه تجارت ملل محصور در خشکی، به نحو مطلوب استفاده کنند.