تنازع فناورانه، راز بقاء ملتها | گفتگو با عضو کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای

گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم-رهبر انقلاب در تاریخ 26 آبان 1400 در دیدار با نخبگان علمی کشور بر اهمیت هوش مصنوعی تاکید کردند و فرمودند: «از میان فنون عالیه جهان برای مدیریت کشور و حل بحران‌ها، هوش مصنوعی به راستی جایگاهی آینده ساز دارد. به همین دلیل باید با دریافت خط مشی‌ها؛ آن‌گونه کار کنیم که در چند سال آینده جزو 10 کشور برتر هوش مصنوعی جهان باشیم. در حال حاضر سهم هوش مصنوعی از تولید ناخالص داخلی 1 درصد است که مطلوب است این میزان به 5 درصد برسد.»

با ابوالفضل تذری، عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی و علم داده سازمان نظام صنفی رایانه ای استان تهران و مدیر عامل یکی از شرکت های فعال در زمینه هوش مصنوعی در خصوص چگونگی تحقق این راهبرد و روشهای اجرایی شدن آن به گفتگو نشستیم.

هوش مصنوعی چیست و هدف آن چه چیزی است؟

عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی در ابتدا به توصیف ساده ای از فناوری هوش مصنوعی پرداخت و گفت: اگر بخواهیم یک تعریف قابل درک و ساده از هوش مصنوعی ارائه دهیم می‌توان گفت «تولید سامانه هایی که بتوانند مانند انسان عمل کنند». انسان ها می توانند ببینند، بشنوند، یاد بگیرند، استدلال کنند و... هدف علم هوش مصنوعی آن است که سامانه هایی طراحی کند که بتوانند در این قبیل امور مانند انسان عمل نمایند. برای رسیدن به این هدف، مهندسین هوش مصنوعی از دو راهکار استفاده می کنند. راهکار نخست بررسی فرآیندهای داخلی مغز انسان است. آنها ابتدا چگونگی فعالیت مغز را بررسی کرده و سپس سعی می کنند نرم افزارها یا سخت افزارهایی طراحی کنند که شبیه به مغز انسان عمل کند. راهکار دوم آن است که بدون توجه به روش عملکرد مغز، به کمک روش های مبتنی بر ریاضیات و علوم کامپیوتر به ایجاد سامانه هایی بپردازند که در نهایت عملکردی مشابه با عملکرد انسان ها داشته باشند. در راهکار اخیر، هرچند فرآیندهای درونی سامانه ها متفاوت از فرآیندهای درونی مغز انسان است لیکن خروجی آنها مشابه عملکرد انسان خواهد بود.

وی ادامه داد: برای مثال، یکی از حوزه های هوش مصنوعی «بینایی ماشین» نام دارد. در این حوزه تلاش می شود برنامه های هوشمندی طراحی شود که بتواند تصاویر و یا ویدئوها را ببیند و درک کند. شما می دانید که رایانه های امروزی صرفا داده ها حفظ می کنند اما درک و فهم تصاویر مساله دیگری است. فرض کنید ما همه تصاویر خانوادگی خود را در پوشه ای در کامپیوترمان نگهداری می کنیم و طی سالها هزاران تصویر جمع آوری می شود. آیا می توانیم همه تصاویری که حاوی چهره پدربزرگمان است را بازیابی کنیم؟ آیا کامپیوتر ما چهره پدربزرگ ما را می شناسد؟ جواب این است که خیر. اما «بینایی ماشین» شاخه ای از علم هوش مصنوعی است که تلاش میکند نرم افزارهایی طراحی نماید که بتواند مفاهیم و معانی درون تصاویر یا ویدئو را درک کند.

به گفته تذری، یکی دیگر از حوزه های هوش مصنوعی «شنوایی ماشین» است. با توجه به قرابت لفظی شنوایی ماشین با بینایی ماشین میتوانید حدس بزنید که در این حوزه از علم تلاش می شود نرم افزارهایی طراحی شود که بتوانند مفاهیم و معانی درون فایل های صوتی یا ویدئوها توسط رایانه ها درک شوند. به عنوان مثال آیا هم اکنون میتوانید از پوشه ی حاوی ویدئوهای خانوادگی تان، ویدئویی را بازیابی کنید که صدای پدربزرگتان درآن ویدئو ضبط شده است؟ خیر نمی شود اما با توسعه سامانه های هوشمند چنین قابلیتی به وجود خواهد آمد.

وی به «سیستمهای پیشنهاد دهنده» به عنوان یکی دیگر از حوزه های هوش مصنوعی اشاره کرد و اظهار داشت: حتما توجه کرده اید که وقتی وارد شبکه های اجتماعی یا فروشگاه های الکترونیک می شوید، پست ها یا کالاهایی را به شما نشان می دهند که عموما شبیه به علایق و سلایق شماست. سیستم های پیشنهاد دهنده نیز یکی از کاربردهای هوش مصنوعی هستند که تلاش دارند با شناخت روحیات و علایق مخاطب، داده ها مناسب با هر فرد را در اختیارش قرار دهند.

تخیل آینده جهان با تکیه بر هوش مصنوعی مشکل است

تذری در باره اینکه استفاده ازهوش مصنوعی چه کاربردی در آینده جهان خواهد داشت تصریح کرد: اگر یک گوی بلورین داشته باشیم و بتوانیم آینده جهان را ببینم، متوجه خواهیم شد که به سمت دنیایی می رویم که هیچ شباهتی با گذشته و حتی امروز ما ندارد.

وی ادامه داد: در آینده برخی از پدیده های فعلی به کلی از بین خواهد رفت و پدیده های جدیدی به وجود خواهد آمد که حتی تخیل آن نیز برای ما مشکل است. از جمله پدیده های جدید «خواب دیدن مصنوعی» است. یعنی همانطور که امروزه به کمک تلویزیون و کامپیوترها می توانیم فیلم های مورد نظرمان را ببنیم در آینده می توانیم بخوابیم و خواب های مورد نظرمان را ببینیم! همانطور که امروزه می توانیم فیلم ضبط کنیم در آینده می توانیم خواب هایمان را ضبط کنیم و بعد از بیدار شدن آنها را مجددا تماشا کنیم.

هوش مصنوعی جایگزین مشاغل بسیاری می شود

عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی در مورد پدیده هایی که در آینده با استفاده از هوش مصنوعی از بین خواهند رفت گفت: می توانیم به حذف بسیاری از مشاغل اشاره کنیم. شغل هایی مانند پزشکی، وکالت، رانندگی و خلبانی، معلمی، طراحی مهندسی، مدیریت منابع و حتی برنامه نویسی کامپیوتری از بین خواهند رفت و یا حداقل تغییرات عمده ای پیدا خواهند کرد. این تغییرات عموما در راستای کاهش نقش انسان و افزایش نقش ماشین های هوشمند خواهد بود. در دنیای آینده وقایع مهمی مانند آموزش، سلامت و حتی جان ما انسان ها در اختیار ماشین های مجهز به هوش مصنوعی خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: اتاق های عمل مجهز به ماشین هایی هستند که بطور خودکار (وشاید با نظارت اندک پزشکان) اعمال جراحی را انجام می دهند. ویزیت بیماران و تجویز دارو توسط نرم افزارهای هوشمند صورت خواهد گرفت. نرم افزارهایی که به کمک علومی مانند بینایی ماشین و شنوایی ماشین می توانند رگه های صدای بیمار و نوع حرکات دست و پا و چشم آنان را درک کنند و با در نظر گرفتن سوابق بیمار به تجویز دارو بپردازند. به عنوان مثالی دیگر می توان گفت در آینده صدها مسافر، سوار هواپیمایی می شوند که خلبان ندارد و توسط یک سامانه هوشمند پروازی هدایت می شود. مدیریت منابع انسانی، بر عهده انسان ها نخواهد بود بلکه بر عهده سامانه های هوشمندی است که عملکرد افراد را مورد ارزیابی قرار داده و در پایان ماه، میزان حقوق دریافتی هر فرد را بررسی می کنند.

تذری تصریح کرد: بطور خلاصه همانطور که امروز جهت ثبت و نگهداری داده ها از نرم افزارهای کامپیوتری استفاده می شود در جهان آینده برای مدیریت، برنامه ریزی و تصمیم گیری از سامانه های مبتنی بر هوش مصنوعی استفاده خواهد شد.

پتانسیل های بسیاری برای پیشرفت هوش مصنوعی وجود دارد

وی با اشاره به وضعیت کنونی هوش مصنوعی در کشور به تشریح آینده آن پرداخت و اظهار داشت: اگر بگوییم جایگاه خوبی داریم، اغراق کرده ایم اما واقعیت آن است که پتانسیل های خوبی برای پیشرفت در این حوزه داریم.

جذب نیروهای متخصص هوش مصنوعی توسط کشورهای همسایه

وی در خصوص فعالیت کشورهای همسایه در این حوزه نیزهشدار داد و گفت: در یکی از کشورهای همسایه، چند وقتی است که وزارتخانه ای با عنوان هوش مصنوعی تاسیس شده است اما باید توجه داشت که همان وزارتخانه و دانشگاه های همان کشور همسایه به شدت به دنبال جذب نیروهای متخصص از کشور ما و سایر کشورها هستند.

عدم استفاده از تخصص جوانان در استان های کم برخوردار

تذری ادامه داد: ما ایرانی ها معروف هستیم به اینکه از انرژی، بطور بهینه استفاده نمی کنیم. در اینجا هم همین نکته وجود دارد. از انرژی جوانان کشور در این حوزه به خوبی استفاده نمی شود. بنده به عنوان مدیرعامل شرکتی که در حوزه هوش مصنوعی و یادگیری ماشین فعالیت می کند خدمت تان عرض کنم که ما افتخاری همکاری) بصورت دورکاری (را با جوانانی از استان های کم برخوردار کشور را داریم که این عزیزان را بسیار مستعد و البته فاقد امکانات می بینیم. این همکاران عزیز ما هرچند از دانش پیشرفته در هوش مصنوعی برخوردار هستند اما از داشتن حداقل سخت افزارهای لازم برای تبدیل دانش به فناوری محرومند.

عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی گفت: ما وقتی در شرکت مان امکانات لازم را در اختیار این عزیزان قرار می دهیم می بینیم که می توانند در حل مسائل پیچیده راه حل های مفید ارائه دهند. غرض اینکه استعدادهای کشور در نقاط دوردست ناشناخته باقیمانده است و در صورت شناسایی و بکارگیری این استعدادها در کوتاه مدت (مثلا دو سال) وضعیت کشور در حوزه هوش مصنوعی حتما تغییر مثبت محسوس خواهد کرد.

عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی با اشاره به نقاط قوت و ضعف کشور در زمینه هوش مصنوعی اظهار داشت: بطور خلاصه به عنوان نقطه قوت می توانم به وضعیت علمی و تعداد قابل توجه فارغ التحصیلان دانشگاهی اشاره کنم. این افراد هم حداقل های لازم علمی را دارند و هم از انگیزه های لازم برای تلاش شبانه روزی جهت دستیابی به رتبه ای در بین ده کشور جهان برخوردار هستند. در مورد نقاط ضعف نیز بهتراست با حساسیت بیشتری صحبت کنیم. نقاط ضعف ما بیشتر به ساختارها، قوانین و فرهنگ کاربرد هوش مصنوعی در بین مسئولین بازمیگردد.

عدم وجود اسناد بالادستی در حوزه هوش مصنوعی

به گفته تذری، یکی از نقاط ضعف، عدم وجود اسناد بالادستی در این مورد است. مثلا در مورد فضای مجازی چندین سند بالادستی وجود دارد که هر کدام می تواند به عنوان یک لنگرگاه در قانونگذاری و بودجه نویسی مورد استفاده قرار گیرند اما در مورد نقش هوش مصنوعی در پیشرفت کشور، این نخستین بار است که از زبان یک مقام عالیرتبه کشوری مطلبی مطرح شده است لذا تدوین اسناد بالادستی و به تبع آن تعیین سیاست های کلان کشور در برنامه های چهارسانه، بودجه نویسی سالیانه و طرح ها و لوایحی که در مجلس شورای اسلامی مطرح می شود، همگی مورد نیاز کشور بوده و لازم است به عنوان یکی از نقاط ضعف جهت دستیابی به جایگاه مناسب به آنها توجه شود زیرا در صورت عدم توجه به چنین مسائلی، و صرفا با نگرش عملی به مساله و ارتقاء سطح علمی دانشگاه ها نمی توان به ارتقاء جایگاه کشور در جهان امیدوار بود.

عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی و علم داده سازمان نظام صنفی رایانه ای با بیان این مطلب که اراده کافی در اعضای این صنف جهت عمل به منویات مقام معظم رهبری وجود دارد اظهار داشت: فقط مشکلی که در اینجا کاملا مشهود است، فقدان اسناد بالادستی، برنامه های بخشی و فرابخشی، تعاملات میان سازمانی و حمایت های سیستماتیک در حوزه هوش مصنوعی می باشد که امیدواریم در این زمینه هم اقدامات اساسی انجام شود. کمیسیون هوش مصنوعی و علم داده بعنوان یکی از قویترین بازیگران حوزه هوش مصنوعی، بیانیه ای تدوین کرده است که نمای کلی همه اقدامات را مطالبه می نماید که به خوانندگان پیشنهاد می کنم حتما نگاهی به آن داشته باشند.

چطورمی توانیم جزو 10 کشور برتر دنیا در علم هوش مصنوعی باشیم؟

تذری در پاسخ به این سوال که برای کسب جایگاه مناسب در بین 10 رتبه اول دنیا در علم هوش مصنوعی چه زیرساخت هایی مورد نیاز است؟ گفت: در مورد زیرساخت های قانونی، در بخش قبل مطالبی رو خدمت تان عرض کردم. به عنوان تکمیل و جمع بندی بحث زیرساخت های قانونی به سه نکته بطور خاص اشاره می کنم: اول تدوین، تصویب و ابلاغ اسناد کلان کشور در حوزه هوش مصنوعی و تحول مبتنی بر علم داده، دوم تعیین جایگاه مشخص برای هوش مصنوعی در نظام اداری کشور و سوم تدوین برنامه های ویژه در هر یک از وزارتخانهها و سازمانهای حاکمیتی برای توسعه هوش مصنوعی.

وی خاطرنشان کرد: پیشرفت صنعتی در حوزه هوش مصنوعی به سه گانه «نیروی انسانی متخصص، دادگان و سخت افزار» نیازمند است. در بخش تربیت نیروی انسانی، دانشگاه ها باید بخشی از بار را به دوش بگیرند. اگر بخواهیم جزو ده کشور نخست در هوش مصنوعی باشیم ضروری است که سرفصل های دروس دانشگاهی بطور سالانه - یا دوسالانه - اصلاح شوند. با این روند آموزش به جایگاه مطلوب نخواهیم رسیم.

عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی گفت: در مورد تهیه دادگان مورد نیاز باید عرض کنم که فرآیند «یادگیری» در هوش مصنوعی به کمک داده ها فرآهم می شود. مثلا اگر دادهای ترافیکی را جمع آوری کرده و در اختیار مهندسان هوش مصنوعی قرار دهیم، آنها می توانند نرم افزارهایی طراحی کنند که به کنترل بهینه چراغ راهنمایی منجر شود، بطوریکه کمترین ترافیک در خیابان ها را شاهد باشیم و یا اگر داده های مربوط به علائم بیماری، داروهای مصرف شده و میزان پیشرفت درمان را در اختیار مهندسین هوش مصنوعی قرار دهیم احتمالا به مدل های بهینه ای در درمان بیماری ها خواهیم رسید.

تذری ادامه داد: می خواستم با این دو مثال اهمیت و ارزش دادگان را در علم هوش مصنوعی عرض کنم. در حال حاضر حجم عظیمی از داده های فاقد طبقه بندی در سازمان های دولتی و نهادهای عمومی رسوب کرده است که منع قانونی برای انتشار ندارند. در صورت انتشار این داده ها، حتما شاهد تحرکی در تولید سامانه های هوش مصنوعی بومی خواهیم بود. در اینجا این سوال مطرح می شود که چرا این داده ها منتشر نمی شوند؟ به نظر بنده پاسخ این سوال را باید در فقدان فرهنگ استفاده از تحلیل داده ها برای حل مسائل مدیریتی کشور جستجو کرد. البته مساله قانونگذاری و حاکمیت و مالکیت داده ها را نیز نباید فراموش کرد. همانطور که در همین مصاحبه چند مرتبه به آن اشاره داشتم، یکی از موانع تولیدات مبتنی بر هوش مصنوعی مساله ساختارها و قانون هاست.

سخت افزارهای هوش مصنوعی را از خارج وارد می کنیم اما امکان بومی سازی هست

وی اظهار داشت: مساله سوم، سخت افزار است. سخت افزار به مثابه مغز فیزیکی انسان است. امروزه سخت افزارهای مورد نیاز غالبا از خارج از کشور وارد می شود اما در صورتی که ضرورت ارتقاء جایگاه کشور در حوزه هوش مصنوعی به درستی درک شود، حتما امکان تولید سخت افزارهای مورد نیاز درون کشور وجود خواهد داشت.

عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی افزود: کشوری مانند ایران که در برخی دانشگاه ها مانند دانشگاه صنعتی امیرکبیر به فناوری تولید ابرکامپیوتر دسترسی پیدا کرده است آیا نمی تواند به فناوری ساخت و تولید سخت افزارهای مورد نیاز جهت پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی دسترسی پیدا کند؟ بنابراین از لحاظ علمی قابلیت تولید سخت افزار وجود دارد اما از دیدگاه کسب و کار لازم است همکاری های پایداری با بازارهای منطقه ای و فرامنطقه ای شکل گیرد تا تولید سخت افزار توجیه اقتصادی داشته باشد. در اینجا می توان مساله اشتغال زایی را نیز مورد بررسی قرار داد. راه اندازی یککارخانه فناوری که به تولید سخت افزار می پردازد بطور مستقیم و غیر مستقیم میتواند منجر به اشتغال زایی برای هزاران نفر در رده های متفاوت اجتماعی و علمی شود.

تذری خاطرنشان کرد: سازمان نظام صنفی رایانه و بخصوص کمیسیون هوش مصنوعی در هر سه مورد می تواند توصیه ها و همکاری های موثری، در سطح برنامه ریزی و سازماندهی، داشته باشد: اولا در ارتقاء جایگاه فارغ التحصیلان دانشگاه از دانش آکادمیک به دانش صنعتی، ثانیا در جمع آوری و رگولاتوری دادگان فراهم شده از جانب وزارتخانه ها و سازمان ها و ثالثا در طراحی و تولید سخت افزارهای مورد نیاز، اعضای سازمان نظام صنفی رایانه می تواند نقش ارزنده ای ایفا کند.

وی ادامه داد: تا این لحظه جوانان کشور در عرصه صنعتی و بخصوص دانشگاهی توانسته اند در رشد علمی جایگاه مناسبی را برای کشور ثبت کنند اما در ادامه عملکرد قانونگذاران و مجریان قانون مشخص کننده آن است که جایگاه علمی کشور می تواند به جایگاه مطلوب در بین 10 رتبه اول دنیا تبدیل شود یا خیر.

در صورت غفلت مسئولین با سقوط چشمگیر فناوری هوش مصنوعی روبرو می شویم

عضو حقوقی کمیسیون هوش مصنوعی در پایان گفت: لازم است این هشدار را هم به صراحت اعلام کنم که پیشرفت فناوری های هوشمند در دنیا با چنان سرعت زیادی صورت می گیرد که در صورت غفلت مسئولین کشور، در کوتاه مدت سقوط چشمگیری در فناوری هوش مصنوعی خواهیم داشت بطوریکه امید رسیدن به جایگاه مطلوب در دنیا از بین خواهد رفت.

وی اضافه کرد: رقابت شرکت های ایرانی، در زمینه هوش مصنوعی با شرکت های مطرح دنیا، ستودنی است. نمی خواهم بگویم در سطح شرکت های دنیا هستیم اما چنین چشم اندازی وجود دارد که در صورت حمایت معنوی (و نه الزاما مادی) از کسب و کارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، دستیابی به جایگاه مناسب بین ده کشور اول، ممکن خواهد بود.