جامعه کبیره؛ مانیفست سیاسی اعتقادی شیعه در بیان امام هادی (ع)

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در دل دوران اختناق و کنترل سیاسی عباسیان، امام هادی (ع) ماندگارترین بیانیه اعتقادی شیعه را پایه‌ریزی کرد، زیارتی که نه‌تنها از مرزهای یک دعا یا مناجات فراتر رفت، بلکه به مانیفستی تمام‌عیار برای تبیین جایگاه امامت در هستی، جامعه و تاریخ تبدیل شد. «زیارت جامعه کبیره» میراث بزرگ امام دهم، نه تنها مخاطب عصر خود، بلکه تمام شیعیان تاریخ را به بازخوانی دقیق مفهوم امامت فرا می‌خواند.

خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با دکتر حمید زارعی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل دینی، به بررسی زمینه‌های تبیین مفهوم والای امامت در متن زیارت جامعه کبیره و در کلام امام هادی (ع) پرداخته است.

زیارت جامعه کبیره به عنوان یکی از متون شاخص زیارتی شیعه چه جایگاهی در هندسه اعتقادی شیعه دارد؟

زیارت جامعه کبیره یکی از عمیق‌ترین و جامع‌ترین متونی است که تمام ارکان اعتقادی شیعه در باب امامت را در خود جای داده است. این زیارت ساختاری منطقی، نظام‌مند و فلسفی دارد و هر جمله آن قابلیت استناد در مباحث عقیدتی، فلسفی، عرفانی و حتی سیاست دینی دارد. از حیث مفهوم، می‌توان آن را مانیفست جامع امامت شیعی دانست، چراکه همه خطوط اصلی امامت را با کلماتی دقیق و مستحکم ترسیم کرده است مانند عصمت، علم لدنی، ولایت تکوینی، حجیت مطلق، استمرار هدایت و پیوند عمیق با قرآن.

چرا این معرفی جامع و نظام‌مند از امامت، در دوران پیش از امام هادی (ع) به این شکل بیان نشد؟ مگر امامت نیاز به این سطح از تبیین نداشت؟

این پرسش بسیار کلیدی است. در واقع، همه ائمه (ع) درصدد تبیین امامت بودند اما زمینه‌ها، اولویت‌ها و بسترهای اجتماعی و سیاسی متفاوتی پیش روی آن‌ها قرار داشت.

امام علی (ع) و امام حسن و امام حسین (ع) درگیر جنگ‌های داخلی و تثبیت اصل حقانیت اهل بیت بودند. امام سجاد (ع) در دوره بعد از کربلا، بیشتر به بازسازی فرهنگی امت پرداخت. امام باقر و امام صادق (ع) فرصت نسبی بیشتری برای تعلیم فقه و کلام داشتند، اما هنوز گفتمان غالب، دفاعی و پاسخ‌گو به جریان‌های بیرونی بود.

اما در دوره امام هادی (ع) حکومت عباسی ساختار کنترل اطلاعات، جاسوسی و سانسور شدیدی را حاکم کرده بود و شیعه به یک شبکه عقیدتی نیمه‌مخفی تبدیل شده بود. در این دوران ضرورت تولید یک متن جامع و قابل استناد برای معرفی مقام امام، از منظر الهی و ولایی بیشتر از هر زمان احساس می‌شد. زیارت جامعه کبیره به نوعی واکنش علمی و فرهنگی شیعه به انزوای سیاسی و محدودیت ارتباط مستقیم با امام بود.

در مورد محتوای خاص این زیارت، چرا چنین تأکیدی بر مقام تکوینی، اطاعت مطلق و حجیت امام صورت گرفته؟

این زیارت یک بیانیه معرفتی و هستی‌شناختی است. برخلاف نگاه‌های صرفاً فقهی یا تاریخی، در زیارت جامعه کبیره امامان به عنوان رکن هستی، باب‌الله، معدن رحمت، ارکان توحید و استمرار دهندگان نبوت معرفی می‌شوند. این نگاه، ریشه در قرآن دارد و آیات اولوا‌الامر، تطهیر، ولایت این موضوع را مشخص می‌کنند و شیعه نیاز بود که چنین تفسیری از جایگاه امام را تثبیت و ثبت کند. تأکید بر ولایت تکوینی و اطاعت مطلق، پاسخی به حکومت عباسی هم هست که تلاش می‌کرد با القاب و نسب‌های ساختگی، مشروعیت دینی برای خود ایجاد کند.

با این توضیحات نباید زیارت جامعه کبیره را فقط متنی زیارتی دانست، بلکه کارکردهای فراتر هم دارد.

همین طور است. جامعه کبیره فقط یک زیارت نیست، بلکه یک سند اعتقادی، بیانیه هویتی و مانیفست سیاسی کلامی برای شیعه است. از منظر جامعه‌شناسی دین، این متن به انسجام اعتقادی و تقویت هویت پیروان در عصر فشار کمک کرد. در زمانه‌ای که ارتباط مستقیم با امام سخت بود، چنین متنی تبدیل به منبع بازتولید معنوی امامت در وجدان جمعی شیعیان شد.

حتی در تاریخ معاصر هم بسیاری از عالمان بزرگ مثل علامه طباطبایی، امام خمینی، شهید مطهری و علامه حسن‌زاده از زیارت جامعه کبیره در تبیین مفاهیم عمیق دینی بهره برده‌اند.

پس چرا سایر ائمه زیاراتی با این جامعیت نداشتند؟

اولاً بسیاری از ائمه جملاتی با محتوای مشابه فرموده‌اند، اما ساختار زیارتی منسجمی مانند جامعه کبیره در کلام آنان شکل نگرفته بود و این امر هم به دلیل آماده نبودن مخاطبان برای درک این مفاهیم بود، نه اینکه ائمه معصوم قبلی نخواهند یا نتوانند این طور منسجم و دقیق مطالب را عنوان کنند.

ثانیاً اقتضائات زمان امام هادی (ع) ایجاب می‌کرد که چنین متنی به طور رسمی و آشکار به عنوان «زیارت» در اختیار جامعه قرار بگیرد، نه صرفاً به صورت روایت یا حدیث.

نکته مهم دیگر این است که امام هادی (ع) از طریق چنین زیارتی نه تنها مفاهیم را منتقل می‌کرد بلکه نوعی خط رسانه‌ای در دل سرکوب سیاسی بنیان گذاشت. طوری که امروز هم این متن یکی از متون راهبردی در شناخت تفکر علوی و بازخوانی مبانی امامت است. زیارت جامعه کبیره، فراتر از یک متن زیارتی، سند هویتی و معرفتی شیعه است که توسط امام هادی (ع) در حساس‌ترین دوران فشار و تقیه، برای حفظ جوهره امامت ارائه شد. این متن، تا امروز منبع اصلی در بازسازی گفتمان امامت، نقد حکومت‌های غاصب و تربیت اعتقادی شیعه باقی مانده است.