جریان چشم‌انتظاری در اروندرود / مروری بروعده های بی سرانجام لایروبی

خرمشهر - «اروند» سیاسی‌ترین رودخانه ایران در 40 سال اخیر است که چشم‌انتظار لایروبی برای رونق اقتصاد منطقه و کشور است.

خبرگزاری مهر؛ گروه استان‌ها - سیده فاطمه هلالات: اروند، رودخانه‌ای با 200 متر طول و حدود 500 تا 1000 متر عمق در حدفاصل ایران و عراق است. این رودخانه یکی از استراتژیک ترین رودخانه‌های کشور است و جدل بر سر آن به دوران عثمانی‌ها بر می‌گردد و اوج درگیری‌ها در دوران حکومت پهلوی بر ایران بود که برای حل‌وفصل این اختلاف بر سر مرز مشترک میان ایران و عراق، پای مذاکرات به مجامع بین‌المللی باز شد و در نهایت عهدنامه 1975 الجزایر به یک توافق ختم و خط مرزی دو کشور یا همان خط تالوگ در میانه این رود مشخص شد.

خط تالوگ که این روزها زیر گل‌ولای مدفون‌شده و به گفته مدیرکل بندر و دریانوردی خرمشهر، 10 درصد هم به سمت عراق متمایل شده، اتفاقی است که جرقه آن از جنگ تحمیلی زده شد.

طولانی شدن جنگ عراق علیه ایران که بی‌ارتباط به اروندرود نبوده باعث شده که از این رودخانه با 9 متر عمق، آبراهه‌ای با 35 میلیون مترمکعب گل‌ولای برجای بماند. اتفاقی که ضربه‌ای جدی به پیکر بنادر مسیرش از جمله بندر خرمشهر وارد کرد.

بندر خرمشهر پیش از جنگ تحمیلی 70 درصد تردد دریایی کشور را به خود اختصاص داده بود و مهم‌ترین بندر کشور به‌حساب می‌رفت اما از شرایط فعلی اروند رود این بندر دچار خسارت شده است. این روزها عمق اروند که زمانی 11 متر عمق هم داشت به گفته «رضا سفاری» مدیرکل پیشین بندر آبادان در دهانه‌اش به 2.5 متر در هنگام جزر کاهش پیداکرده است.

اهمیت لایروبی

رودها در شهرهای بندری خرمشهر و آبادان مثل رگ در بدن مهم هستند و در یک‌کلام سبب کسب‌وکار و رونق در این شهرها می‌شوند ولی به گل نشستن کشتی غرق شده یا همان مغروقه ها و گل‌ولای برجای‌مانده از سال‌های جنگ، توان این بنادر را کاهش داده است.

آن‌طور که «نورالله اسعدی» مدیرکل بندر و دریانوردی خرمشهر می‌گوید: ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر خرمشهر حدود 150 هزار کانتینر معادل 3.5 میلیون تن در سال است که با لایروبی اروندرود، ظرفیت سالیانه کانتینری این بندر به 300 هزار کانتینر و بیش از پنج میلیون تن افزایش می‌یابد.

سفاری، مدیر پیشین بندر و دریانوردی آبادان به مشکلات ایجادشده برای شناورها در عمق کم رودخانه اشاره می‌کند و می‌گوید: این عمق با لایروبی می‌تواند به هشت متر هم افزایش یابد.

«حسین گروسی» سرپرست پیشین منطقه آزاد اروند هم با تاکید بر اهمیت لایروبی اروندرود می‌گوید: اقتصاد هر منطقه‌ای با کسب‌وکار مردم رابطه مستقیم دارد. همچنین توسعه اقتصادی باعث ماندگاری مردم در شهرستان‌های آبادان و خرمشهر خواهد شد و باید به این مسئله توجه جدی کرد.

خارج‌سازی مغروقه ها مقدمه لایروبی

یکی از موانع مهم لایروبی اروندرود بحث خارج‌سازی مغروقه ها در کارون و اروندرود است. مغروقه هایی که روزگاری کشتی‌ها و شناورهای مختلف و حتی اقیانوس‌پیما بودند.

«عادل دریس» در مصاحبه‌ای در سال 1396 که در آن زمان مدیرکل بندر خرمشهر بود به برنامه‌ریزی برای خارج‌سازی 39 فروند مغروقه از اروندرود با اعتباری بیش از 625 میلیارد ریال اشاره می‌کند که آغاز عملیات آن از نیمه شهریورماه سال 1395 بوده است.

او می‌گوید: 16 فروند مغروقه شامل 12 فروند مغروقه آسان، سه فروند مغروقه سخت و یک فروند نیمه سخت خارج‌سازی شده است. همچنین چهار فروند مغروقه نیز پیش از آغاز این عملیات خارج‌سازی شده بود.

بنا به گفته او از سال 72 تا 96، تعداد 179 فروند مغروقه از آب‌های اروند و کارون خارج‌سازی شده که شامل 54 فروند از اروندرود و 125 فروند از رودخانه کارون بود که این تعداد اکنون به 180 مغروقه در این دو رودخانه رسید.

اسعدی، مدیرکل بندر و دریانوردی خرمشهر نیز چندی پیش خبر آغاز روند خارج‌سازی خطرسازترین مغروقه اروند را می‌دهد و به خارج‌سازی 6 فروند از اروند در راستای پاک‌سازی آبراهه اروند اشاره می‌کند و می‌گوید: پروژه خارج‌سازی 6 فروند مغروقه در آبراه اروند و خور موسی با اعتباری بیش از یک هزار و 190 میلیارد ریال از محل منابع و اعتبارات داخلی سازمان بنادر و دریانوردی برای افزایش ضریب ایمنی و کاهش ریسک تردد توسط قرارگاه خاتم در حال انجام است.

کم و کیف لایروبی

آبراه اروند حدود 60 مایل یا 100 کیلومتر قابلیت کشتی‌رانی دارد و حدود 50 کیلومتر از آن نیازمند لایروبی است که با در نظر گرفتن طول و عرض این آبراهه، بیش از 80 میلیون متر مکعب حجم برای لایروبی پیش رو است.

پیش از انقلاب توافق بین ایران و عراق بر این بود که لایروبی اروند به‌طور منظم انجام و هزینه‌های آن‌هم بین دو طرف به‌تناسب تقسیم شود اما کشور عراق همکاری نداشت و تاکنون بیش از 40 سال است که اروندرود لایروبی نشده است.

همچنین در اسناد قانونی از جمله بند «ت» ماده 112 قانون برنامه ششم توسعه لایروبی اروند، دولت موظف شده تا چهار سال از اجرای قانون، این کار را عملیاتی کند که مهلت تعیین‌شده به پایان رسیده است.

همچنین در جریان سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق در سال 1398 طرفین توافقی را برای لایروبی اروندرود و خارج کردن کشتی‌های مغروقه امضا کردند که حدود یک میلیارد دلار برای طرفین هزینه داشت که عراق همه شروط سیاسی را در این پروژه کنار گذاشت؛ این در حالی است که با مذاکرات صورت گرفته سهم ایران از لایروبی از 90 میلیون مترمکعب به 11 میلیون مترمکعب کاهش یافت.

اسعدی، مدیرکل بندر خرمشهر همچنین اعتبار موردنیاز برای لایروبی اروندرود را سه هزار میلیارد تومان اعلام می‌کند و می‌گوید: در 84 کیلومتر مسیر مرزی اروندرود هفت نقطه بحرانی وجود دارد که هزینه لایروبی آن 210 میلیون یورو است.

لایروبی اروند از وعده تا عمل

«هادی حق‌شناس» معاون امور دریایی سازمان بنادر و دریانوردی کشور اردیبهشت 98 گفته بود که عملیات اجرایی لایروبی اروندرود در بخش عراق پس از سال‌ها از دو ماه دیگر آغاز می‌شود و «محمد راستاد» مدیرعامل وقت سازمان بنادر و دریانوردی کشور از همکاری با عراق و شروع فرآیند لایروبی اروندرود بعد از ماه رمضان خبر داده بود.

همچنین رئیس مجلس شورای اسلامی در شهریور سال 1399 هم از لایروبی قریب‌الوقوع اروندرود خبر می‌دهد و می‌گوید که «موافقت مشارکت عراق در لایروبی اروندرود اخذ شده است» و ماه رمضان را تاریخ آغاز همکاری با عراق و شروع فرآیند لایروبی اروندرود اعلام می‌کند.

اما این وعده از دولت دوازدهم به دولت سیزدهم رسید و «احمد وحیدی» وزیر کشور نوزدهم بهمن 1400 در حاشیه سفر به آبادان و خرمشهر ازسرگیری مذاکرات با عراق برای لایروبی اروندرود و اجرایی شدن کار پس از توافق خبر می‌دهد.

دریس، مدیرکل سابق بنادر و دریانوردی خوزستان هم بیستم بهمن 1400 هم می‌گوید که «رایزنی‌ها در حال پیگیری است».

مشکل کجاست؟

نماینده پیشین و فعلی مردم خرمشهر در مجلس، اختلاف در خط مرزی آبی را علت مناقشه ایران و عراق بر لایروبی اروندرود اعلام کرده‌اند؛ خطی که در قرارداد 1957 الجزایر مورد توافق قرارگرفته بود.

عهدنامه‌ای که مربوط به مرز دولتی و حُسن هم‌جواری بین ایران و عراق و یک توافق سیاسی بود و سه پروتکل تعیین مرز رودخانه‌ای بین ایران و عراق، علامت‌گذاری مجدد مرز زمینی ایران و عراق و امنیت در مرز ایران و عراق را شامل می‌شود.

طبق همین توافقنامه، این اتفاق باید با نظر دفتر هماهنگی مشترک به نام CBC اجرایی شد؛ دفتری که هرچند در بندر خرمشهر توسط طرف ایرانی ایجاد شده اما فعال نیست.

اسعدی، مدیرکل بندر و دریانوردی خرمشهر، بی‌میلی عراق را به‌عنوان عامل بازدارنده آغاز عملیات می‌داند و توضیح می‌دهد: عراقی‌ها در حال‌توسعه بنادر خود به سمت «ام القصر» در آخرین نقطه خلیج‌فارس هستند و علاقه چندانی به لایروبی اروند ندارند و همین همکاری نکردن طرف عراقی مهم‌ترین علت لایروبی نشدن اروندرود است.

«سید لفته احمد نژاد» نماینده خرمشهر در مجلس در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، همکاری نکردن طرف عراقی را تأیید می‌کند و می‌گوید: پیگیری‌های زیادی در سطح وزیر خارجه و حتی رئیس‌جمهور انجام‌شده اما مشکل از سوی طرف عراقی است و قولی که «حسین امیر عبدالهیان» وزیر امور خارجه داد، بررسی قضیه است و امید می‌رود که نتایجی حاصل شود.

البته صاحب‌نظران معتقدند که مسئله لایروبی اروند شاید بیشتر از گل‌ولای قعر آن به گل نشسته است و تبعاتی که لایروبی نشدن آن از جمله تبعات اجتماعی در منطقه مرزی به همراه دارد می‌تواند به‌اندازه جابه‌جا شدن خط مرزی مهم و تهدیدی برای امنیت کشور قلمداد شود.