حکمت عید قربان و ریشه‌های آن / قربانی از چه زمانی معمول شده است؟

در ویژه نامه های عید سال های پیشین خبرآنلاین به تفسیر مفهوم عید از نگاه امام موسی صدر پرداختیم: مفهوم عمیقی که در جایگزینی گوسفندی به جای اسماعیل نهفته و نیز در تحلیل دیگری به فهمی از عید قربان و چهار ضلع از وضعیت جهان اسلام را تشریح کردیم. در این گزارش خبرآنلاین بیشتر به تعاریف روایی و ریشه های تاریخی این عید پرداخته ایم. عیدی که در حقیقت قربانی کردن آن، عید وظیفه انسان در برابر نیازمندان است.

عید قربان یا گوسپندکُشان (به نقل از فرهنگ دهخدا) را به عربی «عید اضحی» می گویند، چرا که اضحی جمع ماده ضحی به معنی ارتفاع روز و امتداد نور آفتاب است و هنگامی که خورشید بالا می آید (قبل از ظهر)، آن موقع را ضحی گویند، چنانچه در قرآن کریم آمده است: والشمس و ضحیها (قسم به خورشید و چاشتگاه آن) و چون حجاج موقع بالا آمدن آفتاب قربانی می کنند و قربانی را اضحیه یا ضحیه گویند بدین سبب روز دهم ذی الحجه را که قبل از ظهر آن، عمل قربانی انجام می شود «عید اضحی» می گویند.

عید در لغت از ماده عود؛ به معنای بازگشت است؛ لذا به روزهایی که مشکلات از قوم و جمعیتی بر طرف می شود و به پیروزی‌ها و راحتیهای نخستین بازگشت می‌کنند، عید گفته می شود. همچنین واژه قربان از ماده قرب؛ به معنای نزدیک بودن است. بر این اساس با توجه به این که شخصی که قربانی می‌کند، در نظر دارد بدین وسیله به خداوند متعال تقرب بجوید، این عمل را قربانی می‌گویند.

مراسم عید برگزار کردن مراسم قربانی در این عید بر همه واجب نیست و تنها بر زائران کعبه در مراسم حج واجب است، اما بسیاری از مسلمانان در سراسر جهان در این روز، گوسفند، گاو یا شتری را قربانی کرده و گوشت آنرا بین همسایگان و مستمندان تقسیم می‌کنند.

حاجیان در این روز پس از به پایان رساندن مناسک حج، حیوانی را ذبح می‌کنند و پس از قربانی آنچه بر آنان در حال احرام، حرام شده بود - مانند نگاه کردن در آینه، گرفتن ناخن و شانه زدن مو -، حلال می‌گردد و با توجه به اینکه حج، یکی از عبادتهای بسیار مهم در اسلام است، توانایی به انجام رساندن آن نیز برای هر مسلمانی بسیار شادی آور است، در نتیجه، روزی که پس از انجام وظایف سنگین حج، به عنوان جایزه الهی و اتمام احرام پیش می‌آید را عید می‌دانند.

همچنین در روایت‌های مکرری نقل شده که در روز عید قربان، قربانی کنید تا یتیمان و گرسنگان و نیازمندان نیز به خوراک برسند.

عید قربان، عید پیروزی وظیفه بر غریزه مخلوقات خداوند سه دسته هستند: گروهی که فقط پیرو غریزه هستند، مانند: حیوانات؛ گروهی که فقط پیرو وظیفه هستند، مثل: ملائکه؛ گروهی که گاهی دنبال غریزه رفته و گاهی دنبال وظیفه می روند، مانند: انسان.

هرگاه انسان بر سر دو راهی غریزه و وظیفه قرار گرفت و غریزه را انتخاب کرد، به سوی حیوانات گرویده بلکه از حیوانات هم پست تر شده است، چون از عقل و فکر و رهنمودهای انبیا استفاده ننموده است (اولئک کالانعام بل هم اضل) آنان، همچون چهارپایان بلکه گمراه ترند. همانا بدترین جنبنده ها نزد خداوند، انسان‌هایی هستند که گویا کر و گنگ اند و حاضر به تعقل هم نیستند. اما همین که انسان در این دو راهی خطرناک وظیفه را انتخاب نمود و در خط ملائکه و پاکان قرار گرفت آن را عید می گیرد، مثلاً غریزه گرسنگی و تشنگی و شهوت انسان را به استفاده از آب و نان و به سوی همسر می کشاند، ولی وظیفه دستور می دهد که در ماه رمضان خودداری کن، کسانی که سی روز وظیفه را انتخاب کرده اند، روز عید فطر را باید عید بگیرند، زیرا وظیفه را بر غریزه ترجیح داده اند. در روایات مختلف دین اسلام آمده‌است که پیامبر بزرگ الهی حضرت ابراهیم (ع) در سن بالا دارای فرزندی شد که او را اسماعیل نام نهاد و برایش بسیار عزیز و گرامی بود. اما مدتها بعد، هنگامی که اسماعیل به سنین نوجوانی رسیده بود، فرمان الهی چندین بار در خواب به ابراهیم نازل شد و بدون ذکر هیچ دلیلی به او دستور داده شد تا اسماعیل را قربانی کند.

او پس از کشمکشهای فراوان درونی، در نهایت با موافقت خالصانه فرزندش، به محل مورد نظر می‌روند و ابراهیم آماده سر بریدن فرزند محبوب خود می‌شود. اما به هنگام انجام قربانی اسماعیل خداوند که او را سربلند در امتحان می‌یابد، گوسفندی را برای انجام ذبح به نزد ابراهیم می‌فرستد.

قربانی از چه زمانی معمول شده است؟ عید قربان ریشه در دوران قبل از تاریخ بشر دارد. انسان‌های اولیه برای به دست آوردن ترحم خدایان دست به قربانی کردن حیوانات و انسان‌ها می‌زدند. تاریخ قربانی بسیار قدیم است و از زمان حضرت آدم ابوالبشر (ع) معمول بوده و در ادیان گذشته نیز جزو مقررات دینی به شمار می آمده که شمه ای از آن به اختصار بیان می شود:

1- قربانی فرزندان حضرت آدم (ع) که نخستین قربانی در عالم بشمار می رود و در آیات30- 27 سوره مائده تصریح شده که خلاصه شرح آن چنین است: دو پسر حضرت آدم به نام هابیل و قابیل به ترتیب شبانی (چوپانی) و کشاورزی می کردند و صاحب گوسفندان و آب و خاک فراوان بودند، حضرت آدم (ع) آنان را امر به قربانی در راه خدا کرد. هابیل یکی از بهترین شتران یا گوسفندان را برای قربانی در راه خدا اختصاص داد و قابیل دسته ای از گندم های پست و نامرغوب را جهت قربانی انتخاب کرد که قربانی هابیل مقبول درگاه پروردگار گردید و قربانی قابیل به علت عدم اخلاص مردود گشت. قابیل به سبب قبول نشدن قربانی حسادت ورزید و آتش خشم و کینه اش زبانه کشید، نفس اهریمنی و شیطانی قابیل او را به کشتن برادر وادار کرد و هابیل را کشت و در دنیا و آخرت زیانکار گردید.

در قرآن مجید این واقعه تاریخی چنین آمده است: «اذ قربا قربانا فتقبل من احدهما و لم تقبل من الاخر» (مائده 27) ترجمه: وقتی که (هابیل و قابیل، پسران آدم) قربانی تقدیم کردند از یکی (یعنی هابیل) پذیرفته شد و از دیگری (قابیل) پذیرفته نشد.

2- حضرت نوح پیغمبر (ع) پس از طوفان، مذبحی ترتیب داد و حیوانات بسیاری در آنجا برای خدا قربانی کرد.

3- قربانی حضرت ابراهیم خلیل (ع) یگانه فرزندش اسماعیل (ع) که در آیات 102 تا 107 سوره صافات بیان گردیده است "فلما بلغ معه السعی الی و فدیناه بذبح عظیم".

4- در زمان حضرت موسی (ع) به عقیده یهودیان دو نوع قربانی معمول بوده است:

الف - قربانی دموی

ب - قربانی غیر دموی

قربانی دموی بر 3 قسم است: قربانی که آن را به آتش می سوزاندند و جز پوست آن چیزی باقی نمی گذاردند، قربانی که برای جبران گناه تقدیم می کردند و قسمتی از آن را می سوزاندند و قسمت دیگر را برای کاهنان باقی می گذاشتند و قربانی که برای تندرستی انجام می دادند و در خوردن گوشت آن مختار بودند.

قربانی غیردموی نیز عبارت از رها کردن حیوان در بیابان‌ها بود و اعراب نیز از بنی اسرائیل تقلید کردند و به عنوان تقرب به بتان خود، حیوانات را در بیابان رها می کردند و اسلام این عادات نکوهیده را تحریم کرد و این همان قربانی است که در آیه 103 سوره مائده به نام بحیره و سائبه نامیده شده است.

5- در آئین مسیحیت نیز به عقیده عیسویان، قربانی منحصر به شخص مسیح بوده و گویند حضرت عیسی (ع) خون و گوشت خود را فدای مردم جهان ساخت و به همین مناسبت یکی از فروع دین نصاری آن است که باید ماهی یک مرتبه و یا حداقل سالی یک بار نزد کشیش بروند و به قدر تمکن، وجهی به وی تقدیم دارند و به تمام گناهانی که در مدت مزبور مرتکب شده اند اقرار کنند تا کشیش که به عقیده آنان جنبه غفاریت دارد آن گناهان را بیامرزد.

6- در اعراب زمان جاهلیت که سران قبائل به مکه می آمدند، ساکنان مکه مهماندار و میزبان آنان بودند و هر دو دسته خود را به کشتن شتر و گاو و گوسفندان برای بتان خویش و اطعام به فقرا و گرسنگان موظف می دانستند.

اسرار و حکمت قربانی 1- فدا کردن مال و انفاق آن در راه خدا است.

2- کشتن حیوان اشاره به کشتن نفس اماره است و مرد خداشناس با شمشیر برنده عقل و ایمان، حیوان نفس را که دائماً وی را به کارهای زشت وا می دارد مقتول سازد و خانه دل را از لوث نفس لئیم پاک گرداند و آن را در راه حق و پیشگاه محبوب قربانی کند و حج اکبر نماید که اگر نفس اماره و خواهش های او کشته نشود و آرام نگیرد هرگاه تمام نعمت ها و ثروت‌های دنیوی در اختیارش باشد و زمین و آسمان را ببلعد باز هم سیر نمی شود و ندای هل من مزید دارد.

با توجه به اینکه حضرت ابراهیم (ع) از سوی خداوند متعال مأمور شد تا فرزندش اسماعیل (ع) را قربانی کند، پس از سربلندی از آن امتحان، خداوند گوسفندی را فرستاد تا وی آن را به جای فرزندش قربانی کند، بر این اساس سنت ابراهیمی به نام قربانی کردن شکل گرفت.

عید قربان در قرآن و روایات ماده «قرب» که واژه قربان ریشه در آن دارد، بسیار در قرآن آمده است، اما کلمه «قربان» در قرآن، دو بار آمده است. واژه «عید» در قرآن تنها یک بار به کار رفته است: عیسی بن مریم (ع) به خداوند سبحان عرض کرد: «خداوندا! پروردگارا! از آسمان مائدهای بر ما بفرست! تا برای اول و آخر ما، عیدی باشد، و نشانه ای از تو، و به ما روزی ده که تو بهترین روزی دهندگانی».

برخی از کلمات در قرآن آمده که ماده «قرب» در آن نیست، اما در روایات و به دنبال آن در تفاسیر، از آن به روز عید قربان، قربانی و... تعبیر و تفسیر شده است. برخی مفسران در تفسیر «شاهد» و «مشهود»، سخنان بسیار دارند که بعضی، آنها را تا سی وجه شمردهاند؛ از جمله آن که گفته اند: شاهد، روز عید قربان و مشهود، روز عرفه است. همچنین در آیه: «و الشَفعِ وَ الوَترِ»، از جابر از رسول خدا (ص) نقل شده: منظور از «الشفع»، روز عید قربان است و منظور از «الوتر»، روز عرفه، است.

درباره آیه «فَصَلِ لِرَبِکَ وَ انحَر» در سوره کوثر نیز اکثر مفسران گفته اند که مراد از صلاه در این آیه، نماز عید قربان است و مراد از نحر در «وَ انحَر»، کشتن حیوانی است که از واجبات حج است یا منظور قربانی کردن است که سنت است و بعضی گفته اند که مراد از صلاه، نماز بامداد روز عید قربان است و از نحر، قربانی کردن؛ زیرا که پیغمبر (ص) در روز عید قربان، اول قربانی می کرد و بعد از آن نماز بامداد می گذارد، پس در این آیه خدای تعالی به آن حضرت امر کرد که اول، نماز مذکور را به جای آور، بعد از آن قربانی کن.

در روایات اسلامی از ائمه معصوم ضمن تأکید بر فضیلت روز عید قربان، به قربانی کردن نیز توصیه شده است. امام موسی بن جعفر (ع)، از پدرش حضرت امام جعفر صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: علی بن ابی طالب (ع) می گوید: خوشش می آمد از مردی که خود را در طول سال، در چهار شب، [برای عبادت]، فارغ می نماید: شب فطر، شب قربان، شب نیمه شعبان، اولین شب از ماه رجب.

سنت پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) در عید قربان عید قربان به عنوان یکی از اعیاد بزرگ اسلامی، اعمال و آدابی دارد از جمله آنکه روایت شده است که رسول خدا (ص) در عید فطر و قربان - هر اندازه هوا سرد و یا گرم بود -، بُرد می پوشید و عمامه به سر می نهاد. همچنین رسول خدا (ص) روز عید فطر و قربان، وقتی برای نماز عید خارج می شد، صدایش را به تکبیر بلند می کرد. همچنین امام صادق (ع) در حدیثی فرمود: سنت بر آن جاری شده که آدمی روز «عید فطر»، قبل از رفتن برای خواندن نماز عید در مصلی، و در «عید قربان» بعد از آن، افطار کند.

قربانی کردن برای کسانی که در حج حضور ندارند یک سنت و عمل مستحبی است، ولی تأکید زیادی بر انجام آن شده است. در روایتی چنین آمده است که ام سلمه نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: ای رسول خدا (ص)، عید اضحی فرا می رسد، و من قیمت قربانی را در اختیار ندارم، پس آیا قرض کنم و قربانی کنم؟ فرمود: قرض بگیر؛ زیرا که آن قرضی ادا شده است.

در روایات آمده است که رسول خدا (ص) دو قوچ قربانی کرد، که یکی از آنها را به دست خودش ذبح نمود، بعد عرضه داشت: خدایا این از جانب من و از جانب کسانی از اهل بیتم که قربانی نکردند، و بعد دیگری را ذبح نمود و عرضه داشت: خدایا این از جانب من و از جانب کسانی از امتم که قربانی نکردند.

دعای قربانی در منابع روایی آمده است که امیرالمؤمنین (ع) به هنگام ذبح قربانی عرضه می‌داشت: «بسم اللَه وَجَهتُ وَجهِیَ لِلَذِی فَطَرَ السَماواتِ وَ الأَرضَ حَنِیفاً مسلماً وَ ما أَنَا مِنَ المُشرِکِینَ، اِنَ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحیایَ وَ مَماتِی لِلَهِ رَبِ العالَمِینَ، اللهم منک و لک» یعنی «به نام خدا روی خود را به سوی کسی آوردم که آسمان‌ها و زمین را آفریده، در حالی که در دین خود خالص و مسلمانم، و من از مشرکان نیستم، همانا که نماز من، و عبادت و قربانیم، و زندگانیم و مرگم از آنِ اللَه؛ پروردگار جهانیان است. خدایا این قربانی از تو و برای تو است»، سپس عرضه می‌داشت: «پروردگارا این قربانی از طرف پیامبر تو است»، آنگاه آن را ذبح می‌کرد، و قوچ دیگری را هم از سوی خود ذبح می‌نمود.

موارد مصرف قربانی قربانی حج تمتع، دارای شروط و احکامی است از جمله اینکه قربانی کننده، گوشت قربانی را سه بخش نماید: بخشی را برای خوردن خویش نگه دارد، بخشی را هدیه و بخش سوم را صدقه دهد. همانگونه که از امام جعفر صادق (ع) نقل شده که از ایشان پرسیدند که با گوشت قربانی چه کنند؟ حضرت فرمودند که حضرت علی بن الحسین و حضرت امام حسن (علیهم السلام)، یک سوم آن را برای همسایگان می‌فرستادند، یک سوم را به فقرا می‌دادند و یک سوم را برای اهل خانه نگاه می‌داشتند. البته برخی از فقها، دادن سهم فقرا را (در صورت امکان) لازم دانسته، اما دو مورد دیگر را مستحب می‌دانند.

2362

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید. کد خبر 1782887