خطر در کمین ساختمان‌های ایرانی؛ استانداردهای 30 سال قبل بلاهای امروز را نمی‌شناسند!

• فهرست محتوا
• بحران جهانی بیمه منازل
• هشدار جهانی صنعت بیمه

در سال‌های اخیر، شدت‌گرفتن تغییرات اقلیمی و افزایش چشمگیر خسارت‌های ناشی از بلایای طبیعی، اهمیت بیمه ساختمان‌ها را به یکی از موضوعات راهبردی در بسیاری از کشورها تبدیل کرده است. با این حال، در حالی که کشورهای پیشرفته با پوشش بیمه‌ای گسترده و نظام‌های نوین مدیریت ریسک تلاش کرده‌اند تاب‌آوری شهری را افزایش دهند، ایران همچنان با سهم بسیار پایین بیمه منازل مواجه است؛ وضعیتی که می‌تواند در برابر حوادث آینده پیامدهای سنگینی به‌دنبال داشته باشد.

در میز «تغییر اقلیم» پژوهشکده بیمه و شبکه تغییر اقلیم کشور، دکتر یونس مظلومی، دبیر کمیسیون بیمه ICC (کمیته ایرانی اتاق بازرگانی بین‌المللی)، به ضرورت بازتعریف فرآیندهای بیمه ای در عصر تغییرات اقلیمی از منظر شرکت‌های بیمه منازل پرداخت.

او توضیح داد؛ در سراسر جهان و در کشورهای توسعه یافته، صنعت بیمه ناگزیر شده‌است با نگاه جدیدی به این پدیده نزدیک شود؛ زیرا هر بخش از جامعه تغییرات اقلیمی را از زاویه منافع و کارکردهای خود تحلیل می‌کند و صنعت بیمه نیز از همین منظر با آن مواجه است.

انتخاب حوزه بیمه های منازل در این بحث نیز به این دلیل است که خانه ها در اغلب کشورها، از جمله ایران، اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین دارایی خانوارها محسوب می‌شوند و تغییرات اقلیمی مستقیما بر این دارایی‌ها اثر می‌گذارد. براساس گزارش‌های معتبر جهانی، بلایای طبیعی در 20 سال‌گذشته دو‌برابر شده‌است. این افزایش موجب‌شده تا شرکت‌های بیمه نگاه تازه ای به ماهیت ریسک‌ها داشته‌باشند؛ زیرا ماهیت و شدت خطرات اقلیمی به گونه ای تغییر‌کرده که مدل‌های سنتی ارزیابی ریسک دیگر پاسخگو نیستند. به گفته مظلومی، صنعت بیمه یکی از بخش‌هایی است که بیشترین آسیب را از شدت گیری پیامدهای تغییر اقلیم می‌بیند و خواهد دید.

از نگاه شرکت‌های بیمه، مصادیق تغییر اقلیم در درجه اول شامل افزایش سیلاب ها و طغیان رودخانه ها، رشد شدید آتش‌سوزی جنگل ها، وقوع توفان هایی با شدت بیشتر و دوره بازگشت بسیار کوتاه‌تر، همچنین تگرگ های شدید و بادهای مخرب است. اگر پیش تر وقوع برخی سوانح هر صد سال یک بار پیش‌بینی می‌شد، اکنون احتمال وقوع آنها هر دو تا سه سال یک بار است. نمونه ای از آثار این روند، آتش‌سوزی بزرگ آلبرتا در کانادا در سال‌2016 است که بیش از 80‌هزار نفر را وادار به تخلیه خانه هایشان کرد و تنها خسارت بیمه ای آن بیش از 3.5میلیارد دلار بود؛ این رقم صرفا بخش بیمه شده خسارت ها را نشان می‌دهد و خسارت واقعی بسیار فراتر از آن بوده‌است.

بحران جهانی بیمه منازل

موسسات تخصصی بررسی خسارات فاجعه بار نشان می‌دهند که خسارات بیمه ای مرتبط با منازل در 10 سال‌گذشته نسبت به دوره مشابه قبلی بیش از دو‌برابر شده‌است. خطراتی که «خطرات ثانویه» نامیده می‌شوند، مانند سیل شهری، بارش های ناگهانی یا تگرگ های شدید بسیار افزایش‌یافته اند. این روند به طور مستقیم هزینه اصلی شرکت‌های بیمه یعنی بیمه اتکایی را بالا برده است؛ به گونه ای که نرخ پوشش های اتکایی در جهان چندین‌برابر شده‌است. اگر ایران در شرایط عادی با بازار جهانی اتکایی در ارتباط بود، صنعت بیمه کشور، اثر افزایش شدید نرخ‌های جهانی را بسیار ملموس تر تجربه می‌کرد.

نمونه دیگر، توفان آیدا در سال‌2021 در آمریکا است که خسارات بیمه ای آن در نیویورک و نیوجرسی به بیش از 80‌میلیارد دلار رسید. مجموعه این رخدادها فشار بی‌سابقه ای بر بیمه های منازل وارد‌کرده و نتیجه مستقیم آن افزایش حق‌بیمه ها، افزایش فرانشیزها و حتی افزایش تعداد استثنائات بیمه نامه ها بوده‌است.

در برخی مناطق مانند کالیفرنیا، شرکت‌های بیمه به طور کامل از صدور بیمه نامه های جدید یا حتی تمدید بیمه نامه های موجود خودداری کرده و از این مناطق خارج شده‌اند. در نیوزیلند نیز تعدد سیلاب های پی درپی موجب شد نظام بیمه پذیری و مقررات ساخت وساز دستخوش تغییرات عمده شود.

در ادبیات جدید صنعت بیمه اصطلاح «صحرای بیمه ای» (Insurance Deserts) وارد شده‌است؛ مناطقی که دیگر بیمه در آنها وجود ندارد، یا شرکت‌ها حاضر به ارائه پوشش نیستند، یا قیمت‌ها آنقدر بالا رفته که خانوارها توان خرید بیمه را ندارند. در آتش‌سوزی های گسترده استرالیا در سال‌های 2019 و 2020، حق‌بیمه ها تا 300‌درصد افزایش‌یافت و بسیاری از خانوارها تصمیم گرفتند بیمه تهیه نکنند. این وضعیت مشابه ایران است، با این تفاوت که در ایران گرانی عامل عدم‌بیمه نیست، بلکه حق‌بیمه ها آنقدر پایین است که مردم انگیزه ای برای خرید ندارند؛ چنان که بیش از 95‌درصد منازل فاقد بیمه هستند.

اما آثار تغییر اقلیم فقط متوجه شرکت‌ها نیست. برای خانوارها نیز پیامدهای سنگینی ایجاد شده‌است. افزایش حق‌بیمه ها بار هزینه‌ای جدیدی بر سبد خانوار تحمیل‌کرده و در مناطق پرحادثه، ارزش ملک به‌شدت کاهش یافته‌است. از یک‌سو احتمال وقوع حادثه در این مناطق بالاست، از سوی دیگر بیمه ها حاضر نیستند آنها را پوشش دهند و بنابراین تقاضا برای خرید این املاک کاهش یافته‌است.

از آنجا‌که در کشورهای توسعه یافته 70 تا 80‌درصد خرید مسکن از طریق وام انجام می‌شود، بانک‌ها نیز پرداخت وام برای این املاک را متوقف کرده‌اند و وابستگی اقتصاد محلی به بازار مسکن نیز دچار اختلال شده‌است. در سواحل فلوریدا، به‌دلیل وقوع توفان های شدید متوالی، بانک‌ها از اعطای وام مسکن خودداری می‌کنند و امکان دریافت پوشش های کامل بیمه سیل و توفان نیز از بین رفته‌است. در صنعت بیمه نیز تغییرات مهمی رخ‌داده‌است.

هشدار جهانی صنعت بیمه

بیمه منازل سابقا به‌دلیل ضریب خسارت ثابت و قابل‌پیش‌بینی، رشته ای کم ریسک محسوب می‌شد اما اکنون تغییرات اقلیمی نوسانات شدیدی در ضریب خسارت ایجاد کرده‌است. سودآوری شرکت‌ها غیرقابل پیش‌بینی‌شده و حتی ذخایر بیمه ای نیز باید مطابق با مدل‌های جدید محاسبه و بازنگری شود. از آنجا که هزینه‌های اتکایی به شدت بالا رفته، سودآوری شرکت‌ها کاهش‌یافته و نهادهای ناظر در بسیاری از کشورها الزامات جدیدی درخصوص سرمایه و مدل‌های محاسباتی وضع کرده‌اند. سیل سال‌2021 در آلمان و بلژیک نمونه ای است که پس از آن ساختار قیمت‌گذاری بیمه ای به طور کامل تغییر کرد.

در چنین شرایطی نقش تکنولوژی برجسته تر از همیشه است. ورود فناوری به صنعت بیمه که تحت‌عنوان Insurtech شناخته می‌شود، اکنون به ضرورتی ساختاری تبدیل شده‌است. استفاده از سنجش ازدور و داده‌های ماهواره ای برای ارزیابی ریسک، بهره گیری از پهپادها برای برآورد خسارت، توسعه اینترنت اشیا در منازل، اتکا به هوش‌مصنوعی در قیمت‌گذاری و پیشرفت مدل سازی اقلیمی از جمله این ابزارهاست. ژاپن یکی از پیشروترین کشورها در این حوزه است؛ جایی‌که حسگرهای سیلاب پیش از ورود آب به ساختمان‌ها هشدار می‌دهند و جان و مال مردم را محافظت می‌کنند.

اما پرسش اصلی این است: اکنون چه باید کرد؟ به گفته مظلومی، نخستین گام بازنگری در مقررات ساخت وساز و مقاوم سازی ساختمان‌هاست؛ زیرا استانداردهای 20 یا 30 سال‌قبل دیگر پاسخگوی شرایط امروز نیست. شهرها باید سیستم زهکشی مدرن داشته‌باشند و مدیریت آتش‌سوزی جنگل ها نیز باید متحول شود. تجربه موفق کشورهایی مانند هلند در کنترل سیل نشان می‌دهد؛ می‌توان حتی در شرایط بسیار دشوار نیز خسارات را کاهش داد. در مقابل، کشورهایی مانند استرالیا یا مناطق پرریسک کالیفرنیا نشان‌داده‌اند که بی توجهی به این الزامات، هزینه‌های فاجعه باری به همراه دارد. یکی دیگر از ضرورت ها، ایجاد شفافیت برای خریداران ملک است تا اطلاعات کامل و دقیق درباره سطح ریسک و امکان بیمه پذیری دریافت کنند. همچنین ایجاد صندوق‌های مشترک خسارت، بازنگری در زیرساخت‌های شهری و تغییر در برنامه‌های ملی مدیریت مخاطرات، مانند برنامه NIT آمریکا، از دیگر اقدامات ضروری است.

در آینده صنعت بیمه نیازمند داده‌های دقیق‌تر و مبتنی بر پیش‌بینی‌های آینده‌نگر است و قیمت‌گذاری باید بر پایه موقعیت مکانی و نقشه محور انجام شود. بیمه های پارامتریک باید توسعه یابند و شرکت‌ها باید نقش فعال تری در مدیریت ریسک خانوار ایفا کنند، نه صرفا پرداخت خسارت پس از وقوع حادثه. همچنین بیمه گذاران باید هنگام خرید بیمه نامه از جامع‌بودن پوشش ها مطمئن شوند و اقداماتی مانند مقاوم سازی و نصب حسگرهای هشداردهنده را جدی بگیرند. در نهایت، شرکت‌های بیمه باید سرمایه‌گذاری در فناوری را افزایش دهند، دانشگاه ها باید دانش و ابزارهای جدید تولید کنند، دولت‌ها باید مقررات ساخت وساز را اصلاح کنند و صندوق‌های مشترک برای بلایای طبیعی ایجاد شود. بازار خرید و فروش املاک نیز باید شفافیت کامل داشته‌باشد تا خریداران دقیقا بدانند با چه ریسک‌هایی مواجه هستند و آیا امکان بیمه کردن دارایی شان وجود دارد، یا خیر.