دلایل اشتیاق وصف‌نشدنی امام علی (ع) به "شهادت"
امام علی (ع) سه مقام والا را ذکر می‌کنند که به وضوح جایگاه شهادت را در کنار سعادت و همراهی با پیامبران قرار می‌دهد. این بیان نشان می‌دهد که از نگاه ایشان، شهادت نه‌تنها یک مرگ شرافتمندانه، بلکه راهی برای رسیدن به بالاترین درجات قرب الهی است.
به گزارش تسنیم، از بررسی خطبه‌های نهج‌البلاغه مشخص می‌شود که امیرالمؤمنین علیه‌السلام همواره آرزوی شهادت در راه خدا را داشته‌اند و این مسئله برخاسته از کمال روحی و مقام والای ایشان بوده است. اشتیاق ایشان به شهادت، نشانگر نگاه توحیدی و عاشقانه ایشان به لقاءالله است، و این خود دلیلی بر عظمت جایگاه شهادت در اسلام و نزد اولیای الهی است.
بیانات امام علی (علیه‌السلام) درباره شهادت، تنها نشان از شوق فردی ایشان نیست، بلکه حاکی از نگرش عمیق به مقام شهادت در راه خدا و مفهومی والا از جهاد در راه حق است. شهادت در نگاه ایشان نه‌تنها پایان زندگی نیست، بلکه پلی به سوی سعادت ابدی و رسیدن به رضوان الهی است.
تسنیم در گفت‌وگو با حجت الاسلام رضا محمدی، کارشناس مسائل دینی، به بررسی جایگاه شهادت در منظر نگاه والای امام علی (ع) پرداخته است.
یکی از خصلت‌های مهم امام علی (ع) در آینه نهج البلاغه و سخنان گهربار ایشان، شوق بسیار حضرت به شهادت است. این شوق چگونه قابل درک است؟
اشتیاق امیرالمؤمنین امام علی علیه‌السلام به شهادت در راه خدا، نشانه‌ای از مقام انسان کامل بودن ایشان است. درواقع شوق به شهادت، تأکیدی بر کمال شخصیت ایشان است.
تمام انبیای الهی و جانشینان آن‌ها، به ویژه ائمه اطهار علیهم‌السلام، انسان‌های کاملی بودند که تمام کمالات انسانی را دارا بودند. امیرالمؤمنین علیه‌السلام با وجود اینکه به تمام مراتب عرفانی و الهی دست یافته بود، آرزوی شهادت را داشت. این امر نشان می‌دهد که شهادت نه‌تنها نشانه‌ای از کمال انسان بلکه والاترین مقام برای یک بنده خالص خداوند است.
یکی از صریح‌ترین مواردی که امام علی (علیه‌السلام) به مقام شهادت اشاره کرده‌اند، خطبه 23 نهج‌البلاغه است. این خطبه که در بحبوحه جنگ جمل ایراد شده، نشان‌دهنده عزم راسخ امام در دفاع از حق و ایستادگی در برابر ظلم است.
ایشان در پایان این خطبه می‌فرمایند: «نَسأَلُ اللَهَ مَنَازِلَ الشُهَدَاءِ وَ مُعَایشَهَ السُعَدَاءِ وَ مُرَافَقَهَ الأَنبِیاءِ» به این معنا که: «از خداوند متعال جایگاه شهدا، هم‌نشینی با سعادتمندان و همراهی با انبیا را خواستاریم.» این دعا نشان‌دهنده اهمیت جایگاه شهادت در نزد امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.
در این دعا، امام علی (ع) سه مقام والا را ذکر می‌کنند که به وضوح جایگاه شهادت را در کنار سعادت و همراهی با پیامبران قرار می‌دهد. این بیان نشان می‌دهد که از نگاه ایشان، شهادت نه‌تنها یک مرگ شرافتمندانه، بلکه راهی برای رسیدن به بالاترین درجات قرب الهی است.
این نگرش ریشه در بینش عمیق امام از فلسفه حیات دارد. در نگاه ایشان، زندگی تنها زمانی ارزشمند است که در مسیر حق صرف شود و شهادت، بالاترین نوع وفاداری به این مسیر است. این همان راهی است که پیامبران، ازجمله پیامبر اکرم (ص) و امام حسین (ع) نیز آن را برگزیدند.
چرا شهادت در نگاه امیرالمؤمنین علیه‌السلام جایگاهی والا دارد؟
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله در حدیثی می‌فرمایند: «فَوقَ کلِ ذِی بِر بَر حَتَی یقتَلَ اَلرَجُلُ فِی سَبِیلِ اَللَهِ فَاِذَا قُتِلَ فِی سَبِیلِ اَللَهِ فَلَیسَ فَوقَهُ بِر.» یعنی «برتر از هر نیکی، نیکی دیگری است، تا آنکه انسان در راه خدا کشته شود و چون در راه خدا کشته شد، دیگر برتر از آن نیکی وجود ندارد.»
این حدیث جایگاه بی‌نظیر شهادت را نشان می‌دهد، به گونه‌ای که حتی امیرالمؤمنین علیه‌السلام که خود دارای همه اوصاف عالی انسانی است، آرزوی رسیدن به این مقام را دارد.
آیا روایتی وجود دارد که نشان دهد امیرالمؤمنین علیه‌السلام از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله درخواست شهادت کرده باشند؟
بله، در خطبه 156 نهج‌البلاغه امام علی علیه‌السلام به گفت‌وگویی که با پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله داشته‌اند اشاره می‌کنند: «یا رسول‌الله، أَوَ لَیسَ قَد قُلتَ لِی یَومَ أُحُد حِینَ استُشهِدَ مَن استُشهِدَ مِنَ المُسلِمِینَ وَ حِیزَت عَنِی الشَهَادَهُ، فَشَقَ ذَلِکَ عَلَیَ فَقُلتَ لِی: أَبشِر فَاِنَ الشَهَادَهَ مِن وَرَائِکَ؟»
امیرالمؤمنین علیه‌السلام از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله گلایه‌مندانه می‌پرسند: «ای رسول خدا! مگر روز احد که برخی از مسلمانان شهید شدند و شهادت از من دور شد، به من نگفتی که نگران نباش، شهادت در پیش روی تو خواهد بود؟»
این سخن نشان می‌دهد که حضرت علی علیه‌السلام از اینکه در آن زمان به شهادت نرسیده‌اند، اندوهگین بوده‌اند. در ادامه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله از ایشان می‌پرسند: «نظر تو درباره شهادت چیست؟ آیا صبر خواهی کرد؟» و امام در پاسخ می‌فرمایند: «یَا رَسُولَ اللَهِ، لَیسَ هَذَا مِن مَوَاطِنِ الصَبرِ، وَلَکِنَهُ مِن مَوَاطِنِ البُشرَی وَ الشُکرِ.» یعنی: «ای رسول خدا! اینجا جای صبر نیست، بلکه جای بشارت و شکرگزاری است.»
چگونه می‌توان این اشتیاق حضرت علی علیه‌السلام به شهادت را درک کرد؟
امیرالمؤمنین علیه‌السلام با اوج مقام والایی که دارند، نه‌تنها از شهادت واهمه‌ای ندارند، بلکه مشتاقانه آن را از خداوند درخواست می‌کنند. ایشان در دعاهای خود می‌فرمایند: «نَسأَلُ اللَهَ مَنَازِلَ الشُهَدَاءِ وَ مُعَایشَهَ السُعَدَاءِ وَ مُرَافَقَهَ الأَنبِیاءِ».
همچنین در روایات آمده است که یکی از اصحاب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله عرض کرد: «یا رسول‌الله! از خدا بخواهید آن مقامی که به بهترین بندگانش عطا می‌کند، به من نیز عطا کند.» پیامبر فرمودند: «اگر چنین باشد، تو باید شهید شوی.» این بیان نشان می‌دهد که شهادت مقام خاص‌ترین و والاترین بندگان الهی است.
این تعبیر نشان می‌دهد که امام علیه‌السلام شهادت را نه یک مصیبت، بلکه یک نعمت و موهبت می‌دانند. حتی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز به یارانشان فرمودند که اگر کسی مقام بالاترین بندگان خدا را بخواهد، باید آماده شهادت باشد. این حقیقت جایگاه بی‌نظیر شهادت را به عنوان مقامی برای خاص‌ترین بندگان الهی تأیید می‌کند.
امام علی (علیه‌السلام) در خطبه 119 نهج البلاغه هم به شهادت اشاره می‌کنند.
بله؛ امام علی (علیه‌السلام) در این خطبه اشتیاق عمیق خود به شهادت را بیان می‌دارند و می‌فرمایند که اگر امید به شهادت نداشتند، از میان مردم می‌رفتند و دیگر هیچ ارتباطی با آنان برقرار نمی‌کردند. این بیان نشان‌دهنده اوج علاقه آن حضرت به شهادت در راه خدا و همچنین نارضایتی از برخی مردم آن زمان است که از حق رویگردان بودند.
در این خطبه می‌فرمایند: «لَو لَا رَجَائِی الشَهَادَهَ عِندَ لِقَائِی العَدُوَ وَ لَو قَد حُمَ لِی لِقَاؤُهُ، لَقَرَبتُ رِکابِی ثُمَ شَخَصتُ عَنکم فَلَا أَطلُبُکم مَا اختَلَفَ جَنُوب وَ شَمَال؛ اگر امید نمی داشتم که روزی به هنگام رویارویی با دشمن به شهادت می رسم - و ای کاش چنین شهادتی برایم مقدر می شد - مرکب خویش پیش می کشیدم و بر آن می نشستم و از میان شما می رفتم و، تا باد شمال و جنوب می وزید، از شما یاد نمی کردم.»
مضمون مشابهی در نامه 35 نهج البلاغه مشاهده می‌شود. حضرت در این نامه تأکید می‌کنند که اگر امید به شهادت و آمادگی برای مرگ نداشتند، حتی یک روز هم در میان مردم نمی‌ماندند و از مصاحبت با آنان دوری می‌کردند. این تأکید مجدد، اهمیت جایگاه شهادت در نگاه امام علی (علیه‌السلام) را نشان می‌دهد.
در نامه 35 مشابه همین مضمون می فرماید: «فَوَاللَهِ لَو لَا طَمَعِی عِندَ لِقَائِی عَدُوِی فِی الشَهَادَهِ وَ تَوطِینِی نَفسِی عَلَی المَنِیهِ، لَأَحبَبتُ أَلَا [أَبقَی] أَلقَی مَعَ هَؤُلَاءِ یوماً وَاحِداً وَ لَا أَلتَقِی بِهِم أَبَداً.؛ به خدا سوگند، اگر نه این بود که همه آرزویم به شهادت رسیدن است، به هنگام رویارویی با دشمن و اگر نه دل بر مرگ نهاده بودم، خوش نداشتم که حتی یک روز هم در میان اینان بمانم یا در روی ایشان بنگرم.» این تعابیر، تعابیر عجیبی است که مقام و جایگاه شهادت را در نزد خدای متعال برای ما مطرح می‌فرماید.
دعا برای شهادت عزیزان هم نکته مهمی در بیانات امام است. آن حضرت چگونه در دعاهایشان برای شهادت طلب می‌کردند؟
امام علی (ع) در بسیاری از سخنرانی‌ها و نامه‌های خود در پایان، برای شهادت دعا می‌کردند. از جمله در نامه 53 نهج البلاغه که خطاب به مالک اشتر است، از خداوند درخواست می‌کنند که پایان عمرشان را با سعادت و شهادت قرار دهد و تأکید می‌فرمایند: «وَأَن یَختِمَ لِی وَ لَکَ بِالسَعَادَهِ وَالشَهَادَهِ، اِنا اِلَیهِ راجِعُونَ؛ و اینکه پایان عمر من و تو را به شهادت و رستگاری ختم فرماید، که همانا ما به سوی او باز می گردیم.» این موضوع، نشان‌دهنده نگاه بلند امام به شهادت به عنوان والاترین سعادت ممکن است.
چرا امام علی (علیه‌السلام) این‌چنین مشتاق شهادت بودند؟
از نگاه امام علی (علیه‌السلام)، شهادت تنها یک مرگ نیست، بلکه والاترین نوع لقاءالله و رسیدن به مقام بندگی خالصانه است. شهادت به معنای حضور در میدان حق‌طلبی و ایستادگی در برابر ظلم است، امری که امام همواره در طول زندگی خود دنبال کرده‌اند.
این اشتیاق به شهادت در سیره پیامبر (ص) و دیگر امامان نیز مشاهده می‌شود. پیامبر اسلام (ص) خود بارها اشتیاق به شهادت را بیان فرموده‌اند. از جمله در حدیثی مشهور می‌فرمایند: «وَدِدتُ أَنِی قُتِلتُ فِی سَبِیلِ اللَهِ، ثُمَ أُحییتُ، ثُمَ قُتِلتُ، ثُمَ أُحییتُ، ثُمَ قُتِلتُ.» یعنی «دوست داشتم در راه خدا کشته شوم، سپس زنده شوم، دوباره کشته شوم، سپس زنده شوم، و باز کشته شوم.»
همچنین امام حسین (ع) در روز عاشورا فرمودند: «اِنِی لَا أَرَی المَوتَ اِلَا سَعَادَهً وَالحَیاهَ مَعَ الظَالِمِینَ اِلَا بَرَمًا» یعنی «من مرگ را جز سعادت نمی‌بینم و زندگی با ستمگران را جز نکبت نمی‌دانم.» این موضوع نشان می‌دهد که اشتیاق به شهادت، نه از سر مرگ‌طلبی، بلکه به دلیل فهم عمیق از ارزش‌های الهی و دفاع از عدالت و حقیقت است.