دنیای رنگارنگ صنایع دستی لرستان در غبار فراموشی
خرم‌آباد - ایرنا - صنایع دستی هر قوم و ملتی، معرف ذوق و خلاقیت‌های آنان در پاسخ به ضرورت‌های مادی و معنوی در مرحله مشخصی از گسترش تاریخی بوده و مظهر تمدن انسان های هر جامعه به شمار می رود که تنوع صنایع دستی لرستان تاکیدی بر غنا و قدمت این هنر دیرینه در این دیار است.
به گزارش ایرنا، دست سازه‌های صنایع دستی نه تنها کالاهایی برای مبادله و ظرفیتی جهت رونق کسب و کار هستند بلکه سفیران فرهنگی هر منطقه ای نیز محسوب می شوند. در استان لرستان صنایع دستی ثمره دست هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود آن را بر تار و پود گلیم و ماشته و جاجیم پیوند داده اند. به گفته کارشناسان پیشینه کهن لرستان با پیدایش و شکل گیری بسیاری از صنایع دستی که هنوز برخی از آنها همراه با تغییراتی چند، ساخته و پرداخته می شوند، پیوندی ناگسستنی دارد و نخستین این صنایع را می توان به ابتدایی ترین دست ساخته های سنگی مکشوفه از غارهای مسکونی پیش از تاریخ کنجی، یافته و پاسنگر خرم آباد که در حدود 40-35 هزار سال پیش توسط ساکنان آن تولید شده اند مربوط دانست. هر چند که ابزارهای بدست آمده بسیار ابتدایی و عاری از ویژگی های هنری اند اما در سیر تحولات به وجود آمدنشان دارای تنوع بسیار هستند. از نظر اجتماعی و فرهنگی، صنایع دستی لرستان با توجه به پیشینه تاریخی غنی و تنوع قومیت ها، در سه نوع متمایز عشایری، روستایی و شهری شکل گرفته اند. بیشتر تولیدات صنایع دستی عشایری به مصرف خانوار می رسد و کمتر به بازار عرضه می شود. انواع صنایع دستی عشایر لرستان سیاه چادر، قالی و گلیم، ماشته، هور، هور اسبو و صنایع دستی روستایی را قالی، گلیم، رنگرزی و جاجیم بافی را تشکیل می دهند. صنایع دستی لرستان همواره مجالی برای بروز ذوق و سلیقه لرستانی ها در ادوار تاریخ بوده است. از زمانی که گلیم ها و جاجیم های بافته شده دست زنان لر، زیبنده نمایشگاه های بین المللی شد و یا شاید از دورتر و هنگامی که اولین سماور ورشویی ایران به دست اساتید مجرب در بروجرد ساخته شد و یا شاید حتی قبل تر از آن هنگامی که زیور آلات مفرغی آذین بخش گیسوان زنان لر بود، اوج هنرمندی این مردمان، جهانیان را شگفت زده کرده بود.
به گفته کارشناسان صنایع دستی به مجموعه ای از هنرها و صنایع اطلاق می شود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه ی بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی محصولاتی ساخته می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل، وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای می باشد.
صنایع دستی ویژگی های مختلفی دارد از جمله انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید، توسط دست و ابزار و وسایل دستی، حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید و شکل بخشیدن به محصولات ساخته شده و امکان ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح های مختلف در مرحله ی ساخت این گونه فراورده ها، تأمین قسمت عمده ی مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی، داشتن بار فرهنگی استفاده از طرح های اصیل، بومی و سنتی)، عدم همانندی و تشابه فراورده های تولیدی با یکدیگر، عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد در مقایسه با سایر رشته های صنعت، دارا بودن ارزش افزوده ی زیاد در مقایسه با صنایع دیگر، قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف شهر، روستا و حتی در جوامع عشایری و قابلیت انتقال تجربیات، رموز و فنون تولیدی، سینه به سینه و یا مطابق روش استاد و شاگردی.
صنایع دستی در لرستان از لحاظ خواستگاه اجتماعی و مکان تولید به سه دسته صنایع دستی عشایری، روستایی و شهری تقسیم می شود.
دستی عشایری شامل آن دسته از صنایعی است که توسط هنرمندان ایلات و عشایر تولید شده و اغلب جنبه خود مصرفی دارند، بیشتر این صنایع در برگیرنده دستبافته های عشایری با نقوش و طرح و رنگ خاص هر ایل است که نمونه بارزی از نبوغ هنری پدید آورندگان آن می باشند. این محصولات در لرستان از تنوع بالایی برخوردارند و مهمترین تولید کننددگان آن زنان هنرمند ایل بختیاری ساکن در این استان و دیگر ایلات و طوایف آن می باشد، از جمله این دستبافته ها می توان به نمکدان، جل (روزینی)، هور، هوراسبان، خورجین، گلیم (له)، جاجیم، سیاه چادر، وریس (کشه)، چوغا، پلاس، چیت اشاره کرد.
صنایع دستی شهری که شامل آن دسته از صنایعی است که از دیر باز متناسب با امکانات و فرهنگ شهرهای مختلف جهت پاسخگویی به نیازهای جوامع وابسته به آن به وجود آمده است، مهمترین مرکز اینگونه از صنایع در استان لرستان شهرستان بروجرد می باشد که در این زمینه از قدمتی دیرینه برخوردار است. گیوه بافی و گیوه دوزی، حرمی بافی، ماشته بافی، خراطی، منبت، معرق و چوب، سوزن دوزی، آجیده دوزی،، قلمزنی، علم سازی، قفل سازی سنتی، نمد مالی، زرگری و ساخت زیور آلات سنتی، دوخت البسه محلی، ساخت سازهای سنتی، طراحی سنتی، تذهیب و تشعیر، رنگرزی سنتی، نقاشی روی شیشه و ورشو سازی برخی از صنایع دستی شهری لرستان محسوب می شوند.
صنایع دستی روستایی نیز که خاص جامعه روستایی است در استان لرستان دنباله صنایع دستی عشایری است با تحولی گاه جزیی در تکنیک و ابزار و عمده ترین این صنایع رنگرزی، جاجیم‌بافی، فرش بافی و گلیم بافی است که اگرچه با هدف مصرفی تولید می‌شوند ولی به عنوان کالا در بازارهایی که خریداران آنها عمدتا از اقشار روستایی است عرضه می‌شود.
52 رشته بومی و غیر بومی صنایع دستی در لرستان تولید می شود
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان در این خصوص گفت: در حال حاضر 52 رشته بومی و غیر بومی رایج رشته صنایع دستی در استان تولید می شود.
سید امین قاسمی با اشاره به وجود سه هزار و 500 کارگاه کوچک، بزرگ، انفرادی و مشاغل خانگی تولید صنایع دستی در استان اظهار داشت: هفت هزار و 500 هنرمند با مجوز اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان و بیش از 12 هزار نفر به صورت مشاغل خانگی در حوزه تولیدات صنایع دستی فعال هستند.
وی افزود: در حال حاضر یک بازارچه دائمی در خرم آباد و سه بازارچه موقت و خودگردان با همکاری بخش خصوصی در شهرهای بروجرد، دورود و الیگودرز تولیدات صنایع دستی استان را عرضه می کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان همچنین با اشاره به اینکه باید در خصوص فروش صنایع دستی استان کارهای بیشتری صورت گیرد بیان داشت: سال گذشته به صورت فروش چمدانی 55 هزار دلار و از طریق گمرک نیز 6 هزار دلار صادرات محصولات صنایع دستی استان را به کشورهای مختلف داشته ایم.
وی افزود: در استان لرستان اکثر صنایع دستی به صورت مشترک در نقاط مختلف لرستان تولید می شود اما برخی صنایع در شهرستان ها به صورت ویژه تر تهیه و تولید می شود.
ماشته بافی رشته شاخص صنایع دستی شهرستان خرم آباد
مدیرکل میرث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: خرم آباد به عنوان مرکز استان دارای کارگاه های متعدد کوچک و بزرگ در اکثر رشته های صنایع دستی بومی و غیر بومی شناخته شده در سطح کشور می باشد اما از رشته های شاخص و مهم آن می توان به دوخت البسه محلی (لباس لری)، کمانچه لری، گلیم و ماشته بافی، چرم دست دوز، تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی، مشبک و معرق چوب اشاره کرد.
وی افزود: رشته شاخص صنایع دستی در این شهر ماشته بافی می باشد. ماشته نوعی پارچه است و در دسته بندی رشته‌های صنایع دستی، در دسته نساجی سنتی محسوب می شود، ماده اولیه آن پشم ریسیده است که در حال حاضر از نخ‌های پلی استر و آکریلیکی موجود در بازار استفاده می‌کنند.
قاسمی ادامه داد: کاربرد ماشته در گذشته بصورت رختخواب پیچ بوده ولی امروزه کاربردهای مختلف دیگری نظیر رومیزی، رویه مبلمان، پشتی و تکه دوزی رویه کیف وکفش زنانه مورد استفاده قرار می گیرد.
ورشو سازی و حرمی بافی رشته های شاخص صنایع دستی شهرستان بروجرد
قاسمی گفت: بروجرد به عنوان یکی از مهمترین مراکز تولید صنایع دستی در کشور و استان شناخته می شود که اکثر رشته های فعال در استان در این شهر فعال می باشد اما به طور خاص دو رشته ورشو سازی و حرمی بافی به عنوان رشته های منحصر به فرد و اصلی در این خصوص حائز اهمیت و معروفیت در سطح جهانی می باشند.
وی افزود: با در نظر گرفتن اینکه این شهر به عنوان شهر ملی ورشو ثبت گردیده، می توان اذعان داشت که رشته وشو سازی رشته خاص و شناخته شده این شهر می باشد. قدمت هنرورشوسازی وقلمزنی ورشوبه قدمت پیدایش فلز و فلزکاری می باشد ورشو آلیاژی ترکیبی ازجنس نیکل وروی می باشد که در اروپا به نقره آلمانی یا لفظ لاتین (GRMANSILVER) معروف شد زیرا این کشور به همراه کشورهایی چون انگلیس، اتریش و ایتالیا از مهمترین صادرکنندگان ورشو به اقصی نقاط جهان بوده و می باشند.
جاجیم بافی و دوخت چوقا صنایع دستی شهرستان الیگودرز
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: الیگودرز به عنوان مهمترین مرکز تولید و عرضه محصولات صنایع دستی شرق استان و منطقه بختیاری نشین استان لرستان محسوب می شود، از رشته ای خاص و منحصر به فرد این شهرستان می توان به جاجیم بافی و دوخت چوقا و انواع البسه محلی بختیاری اشاره کرد، چوقا یا چوخا، بالاپوش مردان روستایی و عشایر بختیاری در غرب ایران است که همواره دارای آستین کوتاه است.
وی افزود: این پوشش در بین مردم شهر نشین این قوم نیز در مراسم گوناگون رواج دارد و توسط زنان بختیاری از موی گوسفند بافته می‌شود، چوقا نه پوششی سفید است و نه سیاه، بلکه پوششی است با دو رنگ سیاه و سفید. معمولا بلندی چوقا باید به حدی باشد که تا زیر زانو برسد. نقش چوقا همواره دارای شکلی ثابت است و در آن خطوط سیاه به صورت عمودی وارد خطوط سفید می‌شوند.
سیاه چادر بافی صنایع دستی شاخص شهرستان کوهدشت
کوهدشت به عنوان یکی از شهرستان های مهم در خصوص تولیدات مختلف صنایع دستی شناخته می شود، از رشته های شاخص و مهم این شهرستان میتوان به سیاه چادر بافی اشاره نمود. سیاه چادر نوعی چادر است که از موی بز سیاه و توسط زنان عشایر بافته می شود. عشایر در ییلاق و قشلاق مکانهای معینی برای اقامت دارند که معمولا در زیر این سیاه چادر ها زندگی و استراحت می کنند. سیاه چادر ها همواره از موی بز بافته می شوند و این به چند دلیل مهم است. اول آنکه موی بز خاصیت بسیار مطلوبی برای حفظ آب در مواقع بارندگی دارد و معمولا آب باران از جداره آن عبور نمی کند. دوم آنکه موی بز در دسترس و ارزان تهیه می شود، سومین خاصیت موی بز سبک بودن آن است و نسبت به چادرهای برزنتی جمع آوری و حمل آن راحت تر است.
گلیم و ماشته بافی صنایع دستی شهرستان سلسله
قاسمی گفت: از دیرباز رشته های مختلف صنایع دستی همچون گلیم و ماشته بافی، سیاه چادر بافی، چیت بافی و انواع مختلف صنایع دستی روستایی و عشایری در این شهرستان رواج دارد که از آن جمله می توان به چیت بافی اشاره کرد. چیت حصاری از نی می باشد و برای دیوارهای سیاه چادرها از آن استفاده می کنند.
وی افزود: لبه های چیت با موی بز دور دوزی شده و وسط نی ها باز هم توسط موی بز در شکل ها و نقش های مختلف بهم بافته می شوند، استفاده از موی بز در بافت نی ها باعث می شود که چیت به یک نوع عایق گرما و سرما تبدیل شود یعنی وقتی فصل سرما می شود و یا باران به آن برخورد کند رطوبتی که ایجاد شده باعث می شود که نی ها بهم چسبیده شوند و در نهایت از ورود سرما به داخل چادر جلوگیری نماید، هنگامی که فصل گرما فرا می رسد نی ها از هم فاصله می گیرند و باعث عبور هوای خنک به داخل چادر می شود.
گلیم بافی صنایع دستی شهرستان دلفان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: انواع مختلف صنایع دستی روستایی و عشایری در دلفان رواج دارد اما عمده تولید هنری این شهرستان گلیم بافی می باشد. گلیم دست بافته ای ساده است از تار (پنبه یا پشم) و پود (پشم) که معمولا از پشم حیوانات اهلی بر دار افراشته بافته شده که هر منطقه طرح مختص به خود را دارد و عموما به عنوان فرش کاربرد داشته است.
وی افزود: ممکن است بافت گلیم با تغییراتی کاربردهای دیگری غیر از فرش در بین عشایر داشته باشد از جمله نمک دان، جل اسب، نوار چادر. انواع گلیم با توجه به نوع بافت آن و نحوه ی پرداخت به صورت تک رو یا دو رو در مناطق مختلف تولید شده است.
وی ادامه داد: در بافت گلیم ها در گذشته از نخ رنگرزی شده با مواد رنگرزی طبیعی استفاده شده است که این سنت در بافت گلیم های سنتی مرغوب و اصیل تا به امروز هم ادامه دارد.
چرم دست دوز صنایع دستی شهرستان دورود
قاسمی گفت: از رشته های شاخص صنایع دستی در شهرستان دورود می توان به چرم دست دوز اشاره کرد. چرم دوزی و دباغی پوست در ایران سابقه ای بالغ بر هزار سال دارد.
وی افزود: یکی از فعالیت های مهم قبل از چرم دوزی، دباغی به حساب می آید. مراحل چرم سازی یا دباغی پوست در چرم سازی اکثرا از پوست حیوان استفاده می شود. حیوان هایی چون گاو، گوسفند، بز، مار، شتر مرغ و غیره. پس از ذبح حیوان پوست آن کاملا از بدن جدا شده که طی انجام پنج مرحله خیساندن، آهک دهی، لش زدایی، موگیری، آهک گیری و آنزیم زدایی آماده می شود.
وی اظهار داشت: از جمله صنایع دستی چرمی می توان به سراجی سنتی، جلدسازی چرمی، سوخت روی چرم، معرق چرم، نقاشی روی چرم، نقش اندازی ضربی روی چرم و زین سازی اشاره کرد.
ساخت آلات موسیقی صنایع دستی شهرستان ازنا
قاسمی گفت: از رشته های شاخص صنایع دستی در ازنا می توان به ساخت آلات موسیقی سنتی اشاره کرد. کمانچه یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی است و می توان گفت بعد از تار مهمترین ساز موسیقی ایرانی است.
وی افزود: کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه‌ها و شکل یکسان و تثبیت شده نیست. از نظر شکل، کاسه‌ها را به صورت کروی یا مخروط ناقص درست می‌کنند، کاسه‌هایی که به شکل مخروط ناقص هستند اکثرا پشت باز ساخته می‌شوند، استفاده از این کمانچه‌ها در قسمت‌های مرکزی ایران به خصوص در لرستان متداول است.
وی اظهار داشت: در نقاط دیگر دنیا نیز که سازهایی شبیه به کمانچه دارند کاسه‌ها کوچک و غالبا از پوست نارگیل ساخته می‌شود، دسته کمانچه بر خلاف کاسه تقریبا یک شکل ساخته می‌شود. جنس دسته از چوب گردو و شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در شیطانک 37 میلی متر و در محل اتصال به کاسه 31 میلی متر است. طول دسته کمانچه نیز 31 سانتی متر است.
حصیر و کپو بافی صنایع دستی شاخص شهرستان پلدختر
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: از دیرباز رشته های مختلف صنایع دستی همچون گلیم بافی، حصیر و کپو بافی و انواع مختلف صنایع دستی در این شهرستان رواج دارد، از رشته های فعال که سابقه ای دیرینه در این شهر دارد می توان به حصیر بافی اشاره کرد حصیربافی به معنی بافت رشته‌های حاصل از الیاف گیاهی (سلولزی) به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی مانند زیرانداز، سفره حصیری، انواع سبد، انواع ظرف و غیره تولید می‌شود.
وی افزود: حصیربافی خود پخل بافی، بامبوبافی، مرواربافی، ترکه بافی، چم بافی و سبد بافی را نیز شامل می‌شود، چیغ‌بافی نیز در زیرمجموعه حصیربافی قرار می‌گیرد با این تفاوت که در روند بافت علاوه بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقش و طرح‌های سنتی استفاده می‌گردد
گلیم بافی صنایع دستی شهرستان رومشکان
قاسمی افزود: رشته های مختلف صنایع دستی همچون گلیم بافی، چرم و انواع مختلف صنایع دستی روستایی و عشایری از دیرباز در این شهرستان رواج دارد. صنایع دستی عشایری شامل آن دسته از صنایعی است که توسط هنرمندان ایلات و عشایر تولید شده و اغلب جنبه خود مصرفی دارند، بیشتر این صنایع در برگیرنده دست بافته های عشایری با نقوش و طرح و رنگ خاص هر ایل است که نمونه بارزی از نبوغ هنری پدید آورندگان آن می باشند.
وی اظهار داشت: این محصولات در لرستان از تنوع بالایی برخوردارند و مهمترین تولید کنندگان آن زنان هنرمند ایلات و طوایف آن می باشد، برخی از این دست بافته ها عبارتند از نمکدان، جل (روزینی)، هور، هوراسبان، خورجین، گلیم (له)، جاجیم، سیاه چادر، وریس (کشه)، چوغا، پلاس و چیت.
دوخت البسه محلی صنایع دستی شهرستان چگنی
قاسمی عنوان کرد: تقریبا اکثر رشته های صنایع دستی در این شهرستان رواج دارد که از آن جمله می توان به دوخت البسه محلی یا همان لباس لری اشاره کرد. سرون، تره و گلونی، جومه، کلنجه، جلیقه یا جلیزقه، بال کل، شاوال، کلاه نمدی، شال، ستره، گیوه و کپنک از جمله صنایع دستی محسوب می شود مردمان چگنی از آنها استفاده کرده اند.
وی افزود: به عنوان مثال تره و گلونی روسری یا چارقدی است که زنان لرستان در روزهای معمولی و حالت عادی بر سر می بستند، تره را لرها "ساوه" نیز می گویند.
وی اظهار داشت: در روزهای جشن و سرور و مراسم عروسی نوعی سرپوش رنگین و زیبا را بر روی تره با گره ای خاص به دور سر می پیچند و مابقی آن از پشت سر آویزان می ماند؛ به این سربند گلونی گفته می شود. رنگ گلونی با توجه به سن و سال بانوان انتخاب می شود بدین گونه که زنان مسن تر پارچه‌هائی به رنگ تیره و طرح‌های ساده و سربندی سیاه و سفید را ترجیح می‌دادند.
پرداخت پنج میلیارد و 490 میلیون تومان تسهیلات صنایع دستی در لرستان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: در سال گذشته بیش از پنج میلیارد و 490 میلیون تومان تسهیلات به صنعتگران استان پرداخت شد.
سید امین قاسمی افزود: به منظور توسعه و ترویج رشته های صنایع دستی و کمک به رشد و ارتقای جایگاه هنر صنعت پرداخت تسهیلات از برنامه های حوزه صنایع دستی استان است.
وی اظهار داشت: از محل تسهیلات اشتغالزایی روستایی و عشایری (کارا) بیش از 2 میلیارد و 970میلیون تومان به 103 کارگاه و از محل تسهیلات بانک گردشگری 2 میلیارد و500 میلیون تومان به 25 نفر از متقاضیان کارگاههای صنایع دستی استان پرداخت شد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان با بیان اینکه با اعطای این تسهیلات برای یک هزار و 530 نفر شغل ایجاد شده افزود: با توجه به نقش مهم و بی بدیل این هنرصنعت در ایجاد ارتباط بین سنت و فرهنگ مردم، به منظور احیای کارگاههای صنایع دستی و مشاغل کوچک و خانگی و همچنین اشتغالزایی در جامعه هدف، نسبت به پرداخت تسهیلات بانکی به این کارگاه ها اقدام شده است.
برگزاری 29 دوره آموزشی صنایع دستی در لرستان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: سال گذشته 29 دوره آموزشی رشته‌های مختلف صنایع دستی در استان برگزار شد.
سید امین قاسمی گفت: این دوره های آموزشی به صورت چهاردوره سه ماهه در سطح 11 شهرستان و روستاهای استان برگزار شده است.
قاسمی با بیان اینکه یکهزار و 258 هنرآموز و 2 هزار و 389 هنرجو در این دوره ها شرکت کرده اند افزود: شرکت کنندگان در این کلاس ها با فنون گلیم بافی، چرم دست دوز، ماشته بافی، جاجیم بافی، صنایع چوب، پاپیه ماشه (کاغذسازی سنتی)، قلم زنی، خراطی چوب، تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی، سوزن دوزی، چوغا بافی، ورشوسازی، منبت کاری و حصیر و کپو بافی آشنا شدند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در ادامه به برگزاری 6 دوره آموزشی شاغلان صنایع دستی با شرکت 197 نفر اشاره کرد و گفت: در این مدت اعضای خوشه بافت استان نیز دوره های آموزش رنگرزی و ریسندگی سنتی را پشت سر گذاشتند.
قاسمی عنوان کرد: تهیه و تدوین استاندارد آموزشی در رشته های ماشته و گلیم بافی با همکاری آموزش و پرورش لرستان و برگزاری سه تور آموزشی برای اعضای خوشه بافت استان در استان های فارس، قم و ایلام از دیگر اقدامات صورت گرفته در حوزه آموزش صنایع دستی لرستان در سال 98 بوده است.
*س_برچسب‌ها_س*