رشد 35 درصدی اعتبارات فصل آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1402

اعتبارات فصل آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1402 حدود 35 درصد نسبت به قانون بودجه سال 1401 رشد نشان می دهد اما با این وجود چهار حوزه رفاه دانشجویی، پژوهش، عمرانی و فرهنگی با مشکل روبروست.

به گزارش خبرنگار مهر، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در بررسی لایحه بودجه سال 1402 کل کشور به بررسی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری پرداخته است.

اعتبارات فصل آموزش عالی و فصول مرتبط با پژوهش

اعتبارات فصل آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1402 بالغ بر 76 هزار و 908 میلیارد تومان پیش بینی شده است که حدود 35 درصد نسبت به قانون بودجه سال 1401 رشد نشان می دهد.

سهم این اعتبارات از «مصارف بودجه عمومی دولت» و از «مصارف بودجه کل کشور» به ترتیب حدود 3.55 و 1.5 درصد است. همچنین حدود 78 درصد از اعتبارات «فصل آموزش عالی» هزینه ای عمومی (59 هزار و 843 میلیارد تومان)، 15 درصد اختصاصی (11 هزار و 810 میلیارد تومان) و 7 درصد تملک دارایی های سرمایه ای (5 هزار و 240 میلیارد تومان) در نظر گرفته شده است.

علاوه بر آن، مجموع اعتبارات فصول پژوهش (پایه ای، توسعه ای و تحقیق و توسعه) در «امور آموزش و پژوهش» نزدیک به 17 هزار و 628 میلیارد تومان پیش بینی شده که نسبت به همین اعتبارات در قانون بودجه سال 1401 (حدود 13 هزار و 64 میلیارد تومان) حدود 35 درصد رشد نشان می دهد.

همچنین، مجموع اعتبارات فصول پژوهشی در امور 10 گانه (مجموع اعتبارات تحقیق و توسعه در امور 10 گانه و پژوهش های پایه‌ای، توسعه‌ای) بالغ بر 28 هزار و 424 میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به قانون بودجه سال 1401 حدود 20 درصد رشد داشته است.

نگاهی کلی به اعتبارات دستگاه های اصلی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری در لایحه بودجه سال 1402

وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و دانشگاهها و سایر مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی وابسته به آن، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاهها و سایر مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی وابسته به آن، معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری و جهاد دانشگاهی دستگاه های اصلی این حوزه هستند.

در لایحه بودجه سال 1402 مجموع اعتبارات پیش بینی شده برای دستگاه های اصلی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری با احتساب اعتبارات ردیف های متفرقه بالغ بر 90 هزار میلیارد تومان برآورد شده است.

در این لایحه اعتبارات پیش بینی شده برای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به آن با احتساب ردیف های متفرقه بالغ بر 55 هزار و 578 میلیارد تومان که نسبت به همین اعتبارات در قانون بودجه سال 1401 بالغ بر 28 درصد رشد داشته است.

با این حساب به ازای هر دانشجوی وزارت علوم (با احتساب دانشجویان دانشگاه پیام نور و فنی و حرفه‌ای) حدود 43 میلیون تومان اختصاص داده شده است (تعداد دانشجویان 1 میلیون و 290 هزار نفر).

اعتبارات حوزه آموزش و پژوهش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی وابسته آن حدود 29 هزار و 43 میلیارد تومان برآورد شده است. یعنی به ازای هر دانشجوی این وزارتخانه بالغ بر 133 میلیون تومان اختصاص داده شده است (تعداد دانشجویان حدود 217 هزار و 475 نفر).

همچنین، اعتبارات معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری با احتساب ردیف های متفرقه مرتبط (200 میلیارد تومان) حدود 4 هزار و 365 میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به همین اعتبارات در قانون بودجه سال 1401 حدود 26 درصد رشد داشته است. این اعتبارات برای جهاد دانشگاهی 1 هزار و 295 میلیارد تومان برآورد شده است.

تبصره های لایحه بودجه سال 1402 در حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری

در لایحه بودجه سال 1402 در دو تبصره و 7 بند به موضوعات مرتبط با حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری پرداخته شده است:

- تعهد بازپرداخت تسهیلات مالی خارجی مربوط به تجهیزات کارگاهی مراکز فنی و حرفه‌ای و آزمایشگاهی دانشگاهها و پژوهشگاه های دولتی و آزمایشگاه های دولتی مستقر در پارکهای علم و فناوری (بند «ب» تبصره 3).

- اجازه به دانشگاهها، مؤسسات آموزشی و پژوهشی و پارک های علم و فناوری برای اخذ تسهیلات از بانکها جهت تکمیل طرح های تملک دارایی های سرمایه‌ای (بند «الف» تبصره 9).

- اختصاص منابع حاصل از بازپرداخت وام های شهریه دانشجویی به صندوق رفاه دانشجویان برای پرداخت های رفاهی دانشجویی و تأمین مازاد هزینه تحصیلی دانشجویان تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور (بند «ب» تبصره 9).

- اختصاص یک درصد از اعتبارات هزینه‌ای تخصیص یافته به استثنای فصول 1 و 4 و 6 دستگاه های اجرایی به امور پژوهشی (بند «ج» تبصره 9).

- الزام شرکت ها، بانکها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت به مصرف 60 درصد هزینه امور پژوهشی خود از طریق انعقاد توافقنامه با دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی (بند «د» تبصره 9).

- تکلیف دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی شهریه بگیر به ارائه خدمات به مشمولان ماده 66 قانون جامع خدمات رسانی به ایثارگران با وجود عدم پرداخت هزینه شهریه (بند «ی» تبصره 9).

- اصلاح ماده 66 قانون جامع خدمات رسانی به ایثارگران با سه اصلاح شامل محدود کردن پرداخت شهریه به دانشجویان مشمول این ماده تا یک مقطع تحصیلی، حذف شرط جانبازان بالای 25 درصد و مشروط کردن پرداخت شهریه دانشجویانی که صرفاً از طریق آزمون سراسری در دانشگاه پذیرش می شوند (بند «م» تبصره 9).

همه بندهای فوق به غیر از بند «م» تبصره 9 در قانون بودجه سال 1401 آمده است.

بررسی بندهای فوق، حکایت از فقدان سیاست و اراده دولت در توجه به اعتبارات و زیرساخت های پژوهشی از جمله تجهیز آزمایشگاهها و کارگاه های دانشگاهها و مؤسسه های آموزش عالی و پژوهشی دارد.

در تبصره های لایحه بودجه سال 1402 حمایت از پژوهش های تقاضامحور در راستای اجرای بند «ج» ماده 64 قانون برنامه ششم توسعه مغفول مانده است.

همچنین، یکی از مهمترین احکام مندرج در تبصره های لایحه بودجه سال 1402 بند «د» تبصره 9 با موضوع تکلیف «شرکت های دولتی، بانکها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت» به مصرف 60 درصد از اعتبارات امور پژوهشی در راستای حل مسائل و مشکلات خود از طریق توافقنامه با دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی و جهاد دانشگاهی است که می تواند منشأ اثرات مثبت بسیاری نظیر ارتباط دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی با صنعت و بازار، کمک به ایجاد درآمد برای دانشجویان و پژوهشگران و غیره باشد.

رویکرد دولت در لایحه بودجه سال 1402 در حوزه آموزش عالی و تحقیقات

1. بخش اعتبارات فصل آموزش عالی

رشد حدود 35درصدی اعتبارات فصل آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1402 نسبت به قانون بودجه سال 1401 از رشد «مصارف بودجه عمومی دولت» (42.31 درصد) کمتر است. این اعتبارات تنها جبران کننده بخشی از تورم پیش رو است و دانشگاهها و سایر مراکز آموزش عالی و پژوهشی در سال 1402 مانند سال 1401 در چهار حوزه رفاه دانشجویی، پژوهش، عمرانی (بازسازی بناهای فرسوده) و خدمات فرهنگی با مشکل مواجه خواهند شد.

2. رویکرد دولت در آموزش عالی پزشکی و پیراپزشکی و غیر پزشکی

مجموع اعتبارات برآورد شده حوزه آموزش پزشکی و پیراپزشکی (در ردیف های ذیل اعتبارات وزارت بهداشت آمده است) به ازای هر دانشجو حدود 133 میلیون تومان است که مثبت ارزیابی می شود.

اعتبارات وزارت علوم و دانشگاهها و سایر مؤسسات آموزش عالی وابسته به آن به ازای هر دانشجو به طور میانگین حدود 43 میلیون تومان است. این امر نشان می دهد توجه دولت در آموزش عالی کشور به سمت آموزش پزشکی و پیراپزشکی است. بنابراین، انتظار می رود دانشگاه های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی در آموزش و پژوهش از کارآمدی بالایی برخوردار باشد.

همچنین، با توجه به اینکه نقش فرهنگی و اجتماعی دانشگاه برای کشور حیاتی است و اغلب دانشجویان کشور در رشته های غیرپزشکی تحصیل می کنند لازم است تقویت این بخش نیز در اولویت دولت قرار گیرد.

لازم به ذکر است که در شرایط اقتصادی فعلی تولید و اقتصاد دانش بنیان از اصلی ترین مسیرهای ارتقای شرایط اقتصادی کشور است که بدون توجه و تقویت دانشگاه های کشور میسر نیست.

در حوزه رفاه دانشجویان نیز توجه دولت به سمت دانشگاه های علوم پزشکی مطلوب ارزیابی می شود. اعتبارات صندوق رفاه دانشجویان وزارت بهداشت حدود 800 میلیارد تومان برآورد میشود که سهم هر دانشجوی دانشگاه های علوم پزشکی از این اعتبارات حدود 3 میلیون و 500 هزار تومان است.

در دانشگاه های وابسته به وزارت علوم و بخش غیردولتی میزان اعتبارات پیش بینی شده برای خدمات رفاهی و تسهیلات ویژه دانشجویان نامطلوب ارزیابی می شود. توضیح بیشتر اینکه میزان اعتبارات صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم که تقریباً به همه دانشجویان کشور در دو بخش دولتی و غیر دولتی خدمات ارائه میدهد نزدیک به 1200 میلیارد تومان برآورد می شود که سرانه هر دانشجو از این اعتبارات تنها حدود 380 هزار تومان است.

اگر این اعتبارات تنها برای دانشجویان دانشگاه های وابسته به وزارت علوم محاسبه شود، سرانه هر دانشجو حدود 800 هزار تومان برآورد می شود. به نظر میرسد اعتبارات صندوق رفاه کفاف تأمین شهریه و خوابگاه برای بسیاری از دانشجویان نیازمند را ندهد.

همچنین، علیرغم اینکه در ماده 8 قانون جوانی جمعیت مصوب 19 آبان 1400 صندوق های رفاه دانشجویان مکلف شده اند تا حداقل 50 درصد ودیعه مسکن دانشجویان را پرداخت کند، دولت هیچگونه تدبیری برای تحقق حکم فوق در لایحه بودجه نیندیشیده است.

3. رویکرد دولت در لایحه بودجه سال 1402 در حوزه پژوهش

الف) تبصره ها: بررسی تبصره های لایحه بودجه سال 1402 در حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری نشان از فقدان رویکرد تحولی و خلاقیت در این تبصرهها دارد. از دیگر نکات موجود در تبصره ها کم توجهی به پژوهش های تقاضامحور و تکمیل و تجهیز آزمایشگاههای تحقیقاتی است.

هرچند دولت در برخی از این تبصره ها به پژوهش های مبتنی بر مسئله توجه داشته، اما این بی توجهی را می توان به وضوح در عدم ارائه تبصره ای در راستای اجرای بند «ج» ماده 64 قانون برنامه ششم توسعه مبنی بر حمایت از پژوهش های تقاضامحور، مشاهده کرد.

جهت گیری هزینه کرد بخشی از منابع پژوهشی (60 درصد) «بانکها، شرکتها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت» در قالب طرح (پروژه) های کاربردی، عناوین پایان نامه های تحصیلات تکمیلی، طرح (پروژه) های پسادکتری و طرح (پروژه) های تحقیقاتی دانش آموختگان تحصیلات تکمیلی، موضوع بند «د» تبصره 9 از نقاط مثبت تبصره هاست.

اما، سهم هزینه امور پژوهشی این دستگاهها که بالغ بر 1 هزار و 80 میلیارد تومان است، تنها حدود 0.034 درصد از کل بودجه آنها (حدود 3 هزار و 98 همت) است. اما انتظار بر این است که حداقل یک درصد از بودجه آنها یعنی حدود 3000 میلیارد تومان باشد.

این امر نشان دهنده عدم اراده دولت در مشارکت دادن «بانکها، شرکتها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت» در ایفای نقش تأثیرگذار برای بالا بردن سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی (GDP) است که در اسناد بالادستی بر آن تأکید شده است.

ب) فصول پژوهش در امور 10 گانه

بررسی اعتبارات فصول پژوهش («تحقیق و توسعه» پایه‌ای، توسعه‌ای) در امور 10 گانه که حدود 29 هزار میلیارد تومان پیش بینی شده است، حکایت از افزایش حدود 20 درصدی اعتبارات این فصول در لایحه بودجه سال 1402 دارد. چنین رشدی نمی تواند مشکلات مؤسسات پژوهشی کشور مانند کمبود تجهیزات آزمایشگاهی و سایر اقلام مورد نیاز پژوهش را مرتفع کند.

سهم مجموع اعتبارات پژوهش و فناوری از تولید ناخالص داخلی در لایحه بودجه سال 1402 حدود 0.33 درصد برآورد شده است. باید توجه داشت این میزان از سهم پژوهش و فناوری از تولید ناخالص داخلی با اهداف سیاست های کلی علم و فناوری و نقشه جامع علمی کشور بسیار فاصله دارد.

1. بررسی تبصره های ماده واحده لایحه بودجه سال 1402 کل کشور

ماده واحده لایحه بودجه سال 1402 دارای 20 تبصره است که در برخی از آنها به موضوعات مربوط به آموزش عالی و تحقیقات پرداخته شده است. از این رو در این بخش به بررسی این تبصره ها، بندها و جزءهای مرتبط پرداخته شده و پیشنهادهایی نیز درخصوص حذف، اصلاح یا الحاق جزء یا بندهایی ارائه می شود.

یکی از مهمترین مواد قانونی مغفول در تبصره های لایحه بودجه سال 1402 بند «ج» ماده 64 قانون برنامه ششم توسعه با موضوع حمایت از پژوهش های تقاضامحور است. این بند در صورت تحقق می توانست تأثیرات مثبتی در حوزه تحقیقات دانشگاهی داشته باشد که از جمله آنها می توان کمک به ارتباط دانشگاهها با صنعت و بازار و سوق دادن پایان نامه ها و رساله های دانشگاهها و مراکز پژوهشی به سمت حل مسائل کشور را نام برد.

این بند به دلیل عدم پیش بینی آیین نامه اجرایی در قوانین بودجه سال 1397 تا 1401 فاقد عملکرد بوده است. اما احیای این بند و اراده برای تحقق آن توصیه می شود.

تبصره مهم دیگری که در تبصره های لایحه بودجه سال 1402 حذف شده «ممنوعیت کاهش اعتبارات برنامه های پژوهشی توسط دستگاه های اجرایی» است.

مهمترین احکام تبصره های لایحه بودجه سال 1402 در حوزه آموزش عالی و تحقیقات معطوف به پژوهش های مسئله محور (بندهای «د» و «ج» تبصره 9) هزینه تحصیلی دانشجویان ایثارگر و خانواده آنها (بندهای «ی» و «م» تبصره 9) و اجازه به دانشگاهها، مؤسسات آموزشی و پژوهشی برای اخذ تسهیلات بانکی جهت تکمیل طرح های تملک دارایی های سرمایه ای خود با اولویت خوابگاه های دانشجویان متأهلین (بند «الف» تبصره 9) بوده است.

بند «د» تبصره 9 با موضوع تکلیف «شرکت های دولتی، بانکها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت» به مصرف 60 درصد از اعتبارات امور پژوهشی در راستای حل مسائل و مشکلات خود از طریق توافقنامه با دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی و جهاد دانشگاهی در قالب مندرج در همین بند به طور بالقوه می تواند به عنوان یکی از اثربخش ترین تبصره های موجود در قانون بودجه سال 1401 و لایحه بودجه سال 1402 معرفی شود.

دلایل این موضوع کمک این بند به ارتباط دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی با صنعت و بازار، کمک به ایجاد درآمد برای دانشجویان و پژوهشگران، آشنایی دانشگاهها با مسائل صنعت کشور، کمک به بومی شدن صنعت و فناوری و کمک به پویایی تحقیقات در دانشگاههاست که تصویب این بند مورد پیشنهاد است.

بند «م» تبصره 9 درخصوص اصلاح ماده 66 قانون جامع خدمات رسانی به ایثارگران» با موضوع تکلیف «بنیاد شهید و امور ایثارگران» به پرداخت شهریه تحصیلی ایثارگران و خانواده های آنان است. در این بند سه تغییر اساسی در این ماده پیشنهاد شده است:

1. حذف همسر و فرزندان جانبازان از دامنه شمول این حکم ماده 66

2. محدود کردن پرداخت شهریه به یک مقطع تحصیلی

3. شرط ورود به دانشگاه از طریق آزمون سراسری

تغییرات ماده 66 به گونه ای است که با وجود اینکه شرط جانبازی بالای 25 درصد از متن قانون حذف شده و این امر باعث گسترش دامنه شمول قانون شده است، اما از سویی دیگر همسر و فرزندان جانبازان از دامنه شمول این حکم حذف شده اند.

بنابراین، پیشنهاد می شود عبارت «جانبازان و همسر و فرزندان آنها» بعد از عبارت «همسر و فرزندان شهدا» در بند «م» تبصره 9 اضافه شود. علاوه بر این، محدود کردن پرداخت شهریه از طریق آزمون سراسری به نوعی موجب کاهش دامنه شمول قانون به دانشجویان با کیفیت علمی بالاتر خواهد شد که مورد تأیید است.

2. اعتبارات «امور آموزش و پژوهش»

در لوایح و قوانین بودجه سالیانه «امور آموزش و پژوهش» در برگیرنده فصول مهم این حوزه شامل فصل آموزش عالی، آموزش و پرورش عمومی، فصل فنی‌وحرفه‌ای و سه فصل پژوهش های پایه‌ای، توسعه‌ای و تحقیق و توسعه است.

نسبت اعتبارات این امور و فصول ذیل آن به مصارف بودجه عمومی دولت می تواند شاخص مناسبی برای سنجش میزان توجه دولت به این امور و فصول مرتبط باشد. مجموع مصارف بودجه عمومی دولت در لایحه بودجه سال 1402 حدود 2 میلیون و 164 هزار میلیارد تومان پیش بینی شده که نسبت به قانون بودجه سال 1401 (1 میلیون و 527 هزار و 371 میلیارد تومان) از رشد 41.68 درصدی برخوردار شده است.

اعتبارات «امور آموزش و پژوهش» در لایحه بودجه سال 1402 بالغ بر 294 هزار و 729 میلیارد تومان پیش بینی شده است که نسبت به همین اعتبارات در قانون بودجه سال 1401 (حدود 195 هزار و 296 میلیارد تومان)، حدود 50.91 درصد رشد نشان می دهد.

سهم این اعتبارات از «مصارف بودجه عمومی دولت» حدود 13.62 درصد و بالغ بر 5.77 درصد از مصارف بودجه کل کشور در لایحه بودجه سال 1402 را تشکیل می دهد.

بررسی اعتبارات فصل آموزش در «امور آموزش و پژوهش»

اعتبارات فصل آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1402 حدود 77 هزار میلیارد تومان پیش بینی شده است که حدود 35.84 درصد نسبت به قانون بودجه سال 1401 رشد نشان می دهد. سهم فصل آموزش عالی از «امور آموزش و پژوهش» در لایحه بودجه سال 1402 بالغ بر 26 درصد پیش بینی شده است. رشد اعتبارات «امور آموزش و پژوهش» 50.91 درصد بوده است.

از زاویه‌ای دیگر حدود 78 درصد از اعتبارات «فصل آموزش عالی» هزینه عمومی، 15 درصد اختصاصی و 7 درصد تملک دارایی های سرمایه ای در نظر گرفته شده که مانند قانون سال 1401 بوده و تفاوتی نکرده است.

بررسی اعتبارات فصول پژوهش های پایه‌ای، توسعه‌ای و فصل تحقیق و توسعه در «امور آموزش و پژوهش»

مجموع اعتبارات فصول پژوهش (پایه‌ای، توسعه‌ای و تحقیق و توسعه در «امور آموزش و پژوهش») نزدیک به 17 هزار و 628 میلیارد تومان پیش بینی شده است که نسبت به همین اعتبارات در قانون بودجه سال 1401 (حدود 13 هزار و 64 میلیارد تومان) 34.93 درصد رشد نشان می دهد.

همچنین مجموع اعتبارات فصول پژوهشی تنها حدود 6 درصد (5.98 درصد) از اعتبارات «امور آموزش و پژوهش» را شامل می شود. به طور کلی میتوان گفت توجه دولت به پژوهش در مقابل آموزش همچون سالهای گذشته بسیار ناچیز است.

جدول «امور آموزش و پژوهش» و توزیع اعتبارات و سهم فصل آموزش عالی و پژوهش های پایه‌ای و توسعه‌ای از «امور آموزش و پژوهش» (میلیون ریال)

ردیف عنوان قانون بودجه سال 1401 لایحه بودجه سال 1402 درصد رشد سهم از امور آموزش و پژوهش (درصد) سهم از مجموع امور 10 گانه (درصد) سهم از مصارف بودجه عمومی دولت 1 فصل آموزش عالی 566149995 769080023 35.84 26.09 4.94 3.55 2 فصل پژوهش های پایه 47987602 41187117 14.17- 1.40 0.26 0.19 3 فصل پژوهش های توسعه‌ای 81199173 133465366 64.36 4.53 0.86 0.62 4 فصل تحقیق و توسعه در «امور آموزش و پژوهش» 1457382 1628832 11.76 0.06 0.01 0.01 5 مجموع فصول پژوهش (پایه‌ای، توسعه‌ای و تحقیق و توسعه در «امور آموزش و پژوهش») 130644157 176281315 34.93 5.98 1.13 0.81 6 فصول پژوهش در امور 10 گانه (همه فصول تحقیق و توسعه در امور 10 گانه، فصول پژوهش های پایه‌ای، توسعه‌ای در «امور آموزش و پژوهش») 238770882 287424428 20.38 9.75 1.85 1.33 7 «امور آموزش و پژوهش» 1952962630 2947297152 50.91 100.00 18.92 13.62 8 مجموع اعتبارات امور 10 گانه 15,473,731,334 15,576,845,384 0.67 - 100 71.98 9 مصارف بودجه عمومی دولت 15,273,714,613 21،640،000،000 41.68 - 100

3. توزیع کل اعتبارات دستگاه های اصلی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری

در لایحه بودجه سال 1402 اعتبارات دستگاهی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری در ذیل عنوان دستگاه اصلی پیش بینی شده است. مجموع اعتبارات پیش بینی شده برای دستگاه های اصلی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری با احتساب اعتبارات ردیف های متفرقه بالغ بر 90 هزار و 281 میلیارد تومان برآورد شده است.

در این لایحه اعتبارات پیش بینی شده برای وزارت علوم و مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به آن با احتساب ردیف های متفرقه بالغ بر 55 هزار و 578 میلیارد تومان، برای مجموع دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی وابسته به وزارت بهداشت و اعتبارات ستادی این حوزه حدود 29 هزار و 43 میلیارد تومان، معاونت علمی با احتساب ردیف های متفرقه مرتبط (200 میلیارد تومان) حدود 4 هزار و 365 میلیارد تومان و برای جهاد دانشگاهی یک هزار و 295 میلیارد تومان برآورد شده است.

این مهم نشان دهنده این است که اعتبارات جهاد دانشگاهی در بین دستگاه های متولی علم و فناوری کشور از کمترین رشد برخوردار بوده است.

جدول اعتبارات کلان حوزه آموزش، تحقیقات و فناوری و سهم آن از مصارف بودجه عمومی دولت و مصارف بودجه کل کشور با احتساب ردیف های متفرقه

عنوان اعتبارات (میلیارد تومان) رشد (درصد) سهم از مصارف بودجه عمومی دولت در لایحه 1402 (درصد) سهم از مصارف بودجه کل کشور در لایحه 1402 (درصد) قانون 1401 لایحه 1402 وزارت علوم و دانشگاهها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به آن 40،375 55،578 28.81 2.57 1.09 وزارت بهداشت و دانشگاهها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به آن (برنامه های آموزشی، پژوهش، رفاهی، فرهنگی و ورزشی) - 29،043 - 1.34 0.57 * به دلیل عدم ارائه بودجه به تفکیک برنامه ها در قانون بودجه سال 1401 و عدم امکان محاسبه برنامه های آموزشی و پژوهشی امکان محاسبه اعتبارات مرتبط با وزارت بهداشت و مؤسسات وابسته برای قانون 1401 نبوده است. معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری 2،916 4،365 26.71 0.2 0.087 جهاد دانشگاهی 1،194 1،295 1.67 0.06 0.025 مجموع دستگاههای اصلی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری (وزارت علوم، وزارت بهداشت، معاونت علمی، جهاد دانشگاهی) - 90،281 - 4.17 1.77 فصل آموزش عالی 56،614 76،908 35.85 3.55 1.5 مصارف بودجه عمومی دولت 1،527،371 2،164،000 41.68 100 42.35 بودجه کل کشور 3،653،202 5،109،000 39.85 - 100

بررسی مجموع اعتبارات پیش بینی شده دستگاه های اصلی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری (وزارت علوم، وزارت بهداشت، معاونت علمی و جهاد دانشگاهی) نشان می دهد، بالغ بر 67 هزار و 631 میلیارد تومان (حدود 75 درصد) مربوط به اعتبارات هزینه ای، حدود 9 هزار و 337 میلیارد تومان (حدود 10 درصد) مربوط به تملک دارایی های سرمایه ای و بالغ بر 13 هزار و 433 میلیارد تومان (حدود 15 درصد) به عنوان اعتبارات اختصاصی پیشبینی شده است.

مجموع اعتبارات برای دستگاه های اصلی این بخش به تفکیک نوع مصرف در نمودار زیر ارائه شده است.

الف) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

بررسی اعتبارات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نشان می دهد از کل اعتبارات این دستگاه که بالغ بر 55 هزار و 578 میلیارد تومان پیش بینی شده، حدود 41 هزار و 202 میلیارد تومان (حدود 74 درصد) مربوط به اعتبارات هزینه ای، حدود 4 هزار و 345 میلیارد تومان (8 درصد) مربوط به تملک دارایی های سرمایه ای و همچنین بالغ بر 10 هزار و 29 میلیارد تومان (18 درصد) نیز مربوط به اعتبارات اختصاصی این وزارتخانه است.

ب) وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (اعتبارات آموزشی، پژوهشی، رفاهی، فرهنگی و ورزشی)

بررسی اعتبارات پیش بینی شده برای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز نشان می دهد از کل اعتبارات در نظر گرفته شده برای این دستگاه یعنی 273 هزار و 745 میلیارد تومان، اعتباری در حدود 29 هزار و 43 میلیارد تومان برای برنامه های مرتبط با آموزش عالی، تحقیقات و فناوری پیش بینی شده است که حدود 11 درصد از کل اعتبارات این وزارتخانه را شامل می شود.

بررسی اعتبارات آموزشی، پژوهشی و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نشان می دهد کل این اعتبارات بالغ بر 29 هزار و 163 میلیارد تومان پیشبینی شده، حدود 24 هزار و 70 میلیارد تومان (حدود 82 درصد) مربوط به اعتبارات هزینه ای، حدود 1 هزار و 712 میلیارد تومان (6 درصد) مربوط به تملک دارایی های سرمایه ای و همچنین بالغ بر 3 هزار و 380 میلیارد تومان (12 درصد) نیز مربوط به اعتبارات اختصاصی این وزارتخانه است.

سهم اعتبارات پژوهشی و فناوری از تولید ناخالص داخلی (GDP)

برای محاسبه کل اعتبارات پژوهش، توسعه و فناوری دولتی کشور که در لایحه بودجه سال 1402پیش بینی شده است.

داده های به دست آمده نشان می دهند که سهم اعتبارات پژوهش و فناوری از تولید ناخالص داخلی در لایحه بودجه سال 1402 حدود 0.33 درصد است.

باید توجه داشت این میزان از سهم پژوهش و فناوری از تولید ناخالص داخلی با اهداف سیاست های کلی علم و فناوری و نقشه جامع علمی کشور درخصوص افزایش سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی به 4 درصد تا سال 1404 و اهداف مندرج در ماده 66 قانون برنامه ششم توسعه مبنی بر رسیدن سهم پژوهش و فناوری بخش دولتی از تولید ناخالص داخلی به 1.5 درصد تا سال 1402 همچنان فاصله زیادی دارد.

جدول 3. اعتبارات پژوهشی و فناوری در لایحه بودجه 1402 (میلیون ریال)

عنوان قانون 1401 لایحه 1402 درصد رشد امور و فصول و اعتبارات فصول پژوهشی (تحقیق و توسعه و پژوهشهای پایه‌ای) و فناوری دستگاه های اجرایی (ماده واحده - جدول 6) 238،770،882 287،424،428 20.37 ردیف های مندرج در جداول متفرقه ها (ماده واحده - جدول 9) 1.236.828 12.210.000 887 هزینه امور پژوهشی «شرکت های دولتی، بانکها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت» 5.161.815 10.817.454 109.5 یک درصد اعتبارات تخصیص یافته هزینه‌ای به استثنای فصول 1 و 6 دستگاه های اجرایی موضوع بند «ب» ماده 64 قانون برنامه ششم توسعه (ماده واحده - تبصره 9) 37.416.076 44.193.873 18.11 جمع کل 282،585،601 354.645.755 25.50 تولید ناخالص داخلی (GDP) 85.284.000.000* 106.938.720.000** 25.4 سهم اعتبارات پژوهش و فناوری از GDP (درصد) 0.33 0.33 0

همچنین، باید توجه داشت که در این گزارش امکان محاسبه سهم بخش غیردولتی از تحقیق و توسعه فراهم نبوده است، هرچند که گسترش تحقیق و توسعه در بخش خصوصی از اهمیت زیادی در رسیدن به اهداف کلان ملی و جبران کمبود اعتبارات دولتی در این حوزه، برخوردار است.

اعتبارات حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری در لایحه بودجه سال 1402 نسبت به قانون بودجه 1401 و به طور کلی از چند جهت قابل توجه است:

اول: مجموع اعتبارات دستگاه های اصلی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری بالغ بر 90 هزار و 281 میلیارد تومان برآورد شده است.

دوم: در لایحه بودجه سال 1402 اعتبارات فصل آموزش عالی حدود 77 هزار میلیارد تومان پیش بینی شده و رشد اعتبارات این فصل نسبت به قانون بودجه سال 1401 بیش از 49.64 درصد بوده است. همچنین، اعتبار پیش بینی شده «امور آموزش و پژوهش» 294 هزار و 729 میلیارد تومان بوده که نسبت به همین اعتبارات در قانون بودجه سال 1401 حدود 59.43 درصد رشد داشته است.

سوم: مجموع اعتبارات سه فصل پژوهش های پایه، توسعه ای و تحقیق و توسعه در «امور آموزش و پژوهش» حدود 17 هزار و 628 میلیارد تومان پیش بینی شده و میزان رشد آن حدود 35 درصد بوده است.

چهارم: مجموع اعتبارات فصول تحقیق و توسعه در امور 10 گانه (شامل همه فصول تحقیق و توسعه، پژوهش های پایه ای، توسعه ای) 28 هزار و 742 میلیارد تومان پیش بینی شده که حدود 76.38 درصد رشد داشته است.

پنجم: در لایحه بودجه سال 1402 سهم هزینه های عمومی از مجموع اعتبارات دستگاه های اصلی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری 75 درصد برآورد شده است.

ششم: سهم مجموع کل اعتبارات دستگاهی حوزه آموزش عالی، تحقیقات و فناوری از «مصارف بودجه عمومی دولت» 4.17 درصد و از «منابع بودجه کل کشور» 1.77 درصد برآورد شده است.

هفتم: علیرغم اینکه در ماده 8 قانون جوانی جمعیت، صندوق های رفاه دانشجویان مکلف شده اند تا حداقل 50 درصد ودیعه مسکن دانشجویان را پرداخت کند، دولت هیچگونه تدبیری برای تحقق حکم فوق در لایحه بودجه نیندیشیده است.

هشتم: لایحه بودجه سال 1402 از حیث انطباق با احکام قانون برنامه ششم توسعه کشور به شرح زیر است:

الف) رعایت حکم بند «ب» ماده 64 در موضوع اختصاص یک درصد از اعتبارات هزینه ای تخصیص یافته به دستگاه های اجرایی (به استثنای فصول 1 و 4 و 6) به امور پژوهشی و توسعه فناوری در بند «ج» تبصره 9.

ب) عدم رعایت حکم بند «پ» ماده 64 با موضوع هزینه کرد سه درصد از سود قابل تقسیم سال قبل کلیه شرکت های دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی و شرکت های وابسته در امور پژوهش های مسئله محور و تجاری سازی پژوهش.

پ) رعایت بند «ت» ماده 65 با موضوع کمک به صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در بند «ب» تبصره 9.

ت) رعایت حکم بند «پ» ماده 103 قانون برنامه ششم توسعه در موضوع اولویت احداث خوابگاه های متأهلین مندرج در بند «الف» تبصره 9.

ج) عدم رعایت حکم بند «ج» ماده 64 در موضوع حمایت از پژوهش های تقاضامحور. موضوع این ماده که هرساله در قوانین بودجه سنواتی به آن پرداخته میشد، در لایحه بودجه 1402 و 1401 حذف شده است.

چ) بی توجهی به حکم بند «چ» ماده 64 با موضوع تسهیل مشارکت شرکت های دانش بنیان و فناور و فعالان اقتصادی کشور در زنجیره تولید بین المللی توسط دستگاه های اجرایی.

ح) عدم توجه به حکم بند «الف» ماده 65 با موضوع «حمایت از تأسیس شرکت های دانش بنیان در داخل کشور با مشارکت شرکت های خارجی صاحب صلاحیت و دارای دانش برای طراحی، مهندسی، ساخت، نصب تجهیزات و انتقال فناوری در حوزه های انرژی»

خ) عدم تحقق حکم مندرج در جدول 13 ماده 66 قانون برنامه ششم توسعه در موضوع افزایش سهم 1.35 درصدی پژوهش و فناوری بخش دولتی از تولید ناخالص داخلی برای حمایت و تقویت پژوهش و فناوری.

با عنایت به ماده 181 قانون آییننامه داخلی مجلس، اصلاح قانون برنامه ششم در لایحه بودجه نیازمند دوسوم رأی نمایندگان حاضر است.