روایتی از طولانی‌ترین بازار سرپوشیده ایران در زنجان

به گزارش مشرق، در استان زنجان آثار و ابنیه تاریخی هستند که پسوند «ترین‌ها» به آنها افزوده می‌شود که بازار زنجان از جمله این آثار ارزشمند تاریخی است که به عنوان طولانی‌ترین بازار سرپوشیده ایران نامید می‌شود. بازار زنجان که از مجموعه‌ای تاریخی تشکیل شده است، در مرکز بافت قدیمی این شهر که روزگاری مشرف به دروازه قلتوق بود، قرار دارد.

این بازار که بر اساس اسناد تاریخی ساخت آن در سال 1205 قمری و در دوران آقامحمد خان قاجار آغاز شده، در سال 1213 قمری در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار به بهره برداری رسید و بعدها چندین سرا، مسجد، گرمابه و... به مجموعه بازار بالا که مشتمل بر بازار قیصریه، بازار بزازها، حجت الاسلام، امامزاده و عبدالعلی بیک است، افزوده شد.

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به 8 راسته تقسیم می‌شود که عبارتند از: راسته زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، سراج‌ها و.... این بازار دارای راسته‌ها، سراها، میادین، تیمچه‌ها، بازارها، دالان‌ها، مساجد، حمام‌ها، تکیه‌ها است و در خود 1000 باب مغازه جای داده است.

راسته‌های اصلی

راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی، در خیابان اصغریه به پایان می‌رسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد. در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکدیگر شکل می‌گیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می‌گردند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند.

راسته‌های فرعی

تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشکیل راسته‌های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می‌شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می‌یابند. راسته‌های حاج حسن، ترابی، حاج حیدر، انگورانی، صباغ‌ها، رستمخانی و آقا از جمله راسته‌های فرعی بازار زنجان محسوب می‌شوند. مهمترین شاخه فرعی بازار، راسته حجه الاسلام است که به موازات راسته اصلی به وجود آمده و به قیصریه متصل می‌شود.

بازار قیصریه

بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر بها است. در حال حاضر قیصریه زنجان محل فروش اجناس لوکس است. موقعیت قیصریه زنجان که از راسته‌های اصلی منشعب می‌شود و آن را به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می‌کند باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعال‌ترین محورهای بازار است.

سراها

کاروانسراهای بازار زنجان یا به عبارت دیگر سراهای آن از ارزشمندترین عناصر تجاری و معماری این بازار به حساب می‌آیند. سراها غالباً محل استقرار تجارتخانه‌ها بوده‌اند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند. نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر کت در داخل آنهاست.

سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتح الله، حاج جواد، نهالی، شاطرعلی، حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی، حاج شامی، بالاو پایین از جمله سراهاب یک حیاطی بازار زنجان هستند.

میادین

در حوالی دروازه‌های شهر، کاروانسراهایی ساخته می‌شدند که برای اطراق کاروان‌های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدان‌هایی به وجود می‌آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده‌اند وجود این میادین باعث می‌شد تا فروشندگان دوره گرد، روستاییان و بازرگانانی که بین شهرها آمد و شد داشتند بتوانند در این فضاها به خرید و فروش بپردازند.

نزدیکی این میدان‌ها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می‌شد. نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی‌ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار می‌باشد.

تیمچه‌ها

تیمچه‌های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه‌ای که دارند از نقاط عطف حرکت‌های پیاده راسته بازار به شمار می‌روند به عنوان مثال تیمچه‌های چهار دربی در قسمت شرقی بازار، جمع کننده حرکت‌های ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیر راسته اصلی می‌باشد.

ویژگی‌های معماری بازار تاریخی زنجان

گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاروانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر، همچنین وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم بوده است.

هر سمت بازار و هر سرا و رسته‌ای حال و هوای خاص خود را دارد. با توجه به دوره تاریخی بازار زنجان که متعلق به دوره قاجار است شرایط معماری حاکم بر زمان در آن کاملاً نمود دارد. راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوق‌ها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه‌ها به شکل زیبا اجرا شده است.

فنون زیبایی که در شکل‌گیری بازار نقش بی بدیلی بازی می‌کنند کاربرد انواع طاق و قوس‌های هلالی، جناغی و ضربی، و گهواره‌ای

در راسته‌های اصلی و فرعی است که مزین به آجر چینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی خفته، راسته، و حصیری، و بکارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی، و کاشیکاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق نماها، طاق و قوس‌ها و همچنین ستون نماهای گلدانی. اوج این سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نو آوری‌های تزئینی در اجزا و ارکان مساجد تاریخی زنجان مخصوصاً مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است.

مجموعه بازار زنجان 56 راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و با دارا بودن حدود 1000 باب مغازه جایگاه فعالیت 10 نوع شغل است. بازار زنجان نه تنها از لحاظ تجاری بلکه از نظر معماری نیز دارای اهمیت زیادی بوده و کاملاً از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است.

این مجموعه با توجه به ویژگی‌های معماری و هنری آن، پیوسته به عنوان کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدید کنندگان شهر زنجان قرار گرفته است.

کاروانسراهای بازار زنجان یا به‌عبارت دیگر سراهای آن از ارزشمندترین عناصر تجاری و معماری این بازار به حساب می‌آیند. سراها غالباً محل استقرار تجارتخانه‌ها بوده‌اند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند.

نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حرکت در داخل آنهاست. سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتح الله، حاج جواد، نهالی، شاطرعلی، حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی، حاج شامی از جمله سراهای یک حیاطی بازار زنجان هستند.

مجموعه بازار قدیمی زنجان در سال 1374 از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره 1440 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

«حاج داداش» نمادی باشکوه از معماری ایرانی

گرمابه «حاج داداش» از بناهای تاریخی ارزشمند در دل بازار تاریخی زنجان است که امروز صاحبان این بنا با تغییر کاربری آن، فضای مفرح و دلنشینی در قالب سفره خانه سنتی پدید آورده‌اند که آرامش و ذوق هنر ایرانی را نشان می‌دهد.

این بنا نیز که به سفره خانه سنتی تبدیل شده است، در قلب بازار قدیمی زنجان واقع است. این بنا حدود 100 سال پیش به عنوان حمام احداث شد و هم‌اکنون با حفظ بافت قبلی و با انجام اندکی تغییر و تزئینات زیبای سنتی به عنوان سفره‌خانه برای پذیرایی گردشگران و اهالی شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گنبد اصلی حمام حاجی داداش که یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی شهر زنجان و تنها حمام ستون سنگی زنجان است بر روی چهار ستون سنگی قرار گرفته که این ستون‌ها در زمان خود توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است.

زیباترین بخش این حمام سنتی فضای بی نه آن است. در این بخش طاق اصلی بر روی چهار ستون سنگی مزین به سر ستون‌های مکعبی شکل و بدنه مارپیچی (از نوع ستون‌های ترکیبی) قرار دارد. این بنا اکنون به عنوان چایخانه سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این بنا که قدمت آن به طور تقریبی به 150 الی 200 سال پیش می‌رسد توسط معماری که حمام به نام او منسوب است، در وسط بازار زنجان که از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مرکزیت را تاکنون حفظ کرده واقع شده است. این بنا درست مقابل مسجد آیت الله قائمی که یکی از مساجد قدیمی و مهم زنجان است واقع شده است.

از سمت شرق مجاور به سرای ملک بوده که هم اکنون میراث فرهنگی استان مشغول بازسازی و احیا آن است و از سمت شمال به خانه‌های مسکونی محلی محدود می‌شود. از طرف غربی نیز به آزمایشگاه پرفسور حسابی و کوچه سیدلر منتهی می‌شود.

این بنا به مسافتی در حدود 400 مترمربع زیربنا در زمینی بالغ بر 2500 مترمربع واقع شده که از سه نقطه می‌توان به آن رفت و آمد کرد که یکی از آنها از طرف درب اصلی که روبروی مسجد آیت الله قائمی است و دیگری از طرف مغازه‌ای که قبلاً محل سوخت رسانی حمام بوده و هم اکنون به مغازه تبدیل شده و در حدود 25 متر ضلع شرقی درب اصلی واقع شده که این مغازه با حمام مذبور دارای یک سند به پلاک‌های ثبتی 3985 و 3995 است.

از سازنده اصلی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی به گفته بعضی از سالخوردگان فردی به نام حاج داداش بانی بنا است که از همان موقع حمام فوق به نام حاج داداش مشهور می‌شود.

سرای ملک

سرای ملک در بازار پایین زنجان قرار دارد. سرای ملک با داشتن یک حیاط و سه دالان ورودی و یک دالان عمود بر دالان ورودی جنوبی که از سمت شرق دارای یک ورودی دیگر می‌باشد که در یک طبقه بنا شده است.

این بنا از الگوی سراهای رواق دار تبعیت کرده که امروزه رواق‌های آن مسدود شده و به حجره‌ها اضافه گردیده است. حیاط دارای معماری چهار ایوانه با پلان مربع می‌باشد که دور تا دور آن دارای 20 حجره چهار راهروی دسترسی بین حجره‌های شرقی - غربی می‌باشد. به نظر می‌رسد ستون‌های رواق‌ها به صورت مستطیل با نیم ستونی گرد اجرا شده است. ایوان شمالی این سرا از همه مرتفع‌تر است.

این سرا در جبهه شمالی راسته بازار پایین قرار گرفته است در ضلع غربی آن حمام حاجی داداش و در روبروی آن سرای گلشن قرارگرفته است این سرا دارای 5 ورودی می‌باشد که ورودی اصلی آن در راسته بازار پایین قرار دارد و 2 ورودی به کوچه شرقی بنا و 2و رودی دیگر به فضای باز و متروک در سمت غرب بنا (پشت حمام حاجی داداش) باز می‌شود.

حجره‌های اطراف این سرا به دلیل متروک شدن بیش از سایر سراها در معرض تخریب و خطرات جدی قرار دارد فرو ریختن بخش‌هایی در نمای جنوب شرقی سازه‌های طاقی را در معرض عوامل جوی مخرب داده است. در نمای شرقی نیز مورد مشابهی به صورت خفیف‌تر وجود دارد. این سرا امروزه کاربری بازارچه صنایع دستی دارد.