روایت محمود فرهنگ از ضربات مهلکی که بر پیکره تئاتر دینی وارد شد / ریل‌گذاری جدید حداقل 10 سال زمان می‌برد + فیلم
محمود فرهنگ، هنرمند عرصه تئاتر می‌گوید که در سالهای اخیر به واسطه سیاست‌های نادرست برخی دولت‌ها ضربات مهلکی بر پیکره تئاتر دینی وارد آمده است.
به گزارش خبرنگار دین خبرگزاری تسنیم، در عصر امروز که زبان هنر یکی از رایج‌ترین و موثرترین زبان‌ها برای انتقال پیام به مخاطب محسوب می‌شود، برای انتقال پیام دین هم می‌توان از این زبان به خوبی بهره‌برداری کرد. در کشور ما زبان هنر کاربردها و ظرفیت‌های ویژه‌ای را در دل خود جای داده و از ابتدای انقلاب اسلامی و پیش از آن نیز، از این زبان برای انتقال پیام دین بهره‌برداری شده است. به خصوص پس از انقلاب اسلامی به واسطه رایج شدن گفتمان دینی و اسلامی و استقبالی که مردم از اقسام هنر دینی داشتند، شاهد بروز و ظهور بیشتر هنر دینی در کشورمان بوده‌ایم.
اما اینکه وضعیت کنونی ما در زمینه هنر دینی چگونه است، در آینده چه تکالیفی در این عرصه خطیر بر دوش‌مان خواهد بود و چگونه می‌توانیم از زبان رسای هنر برای انتقال پیام دین، به خصوص در میانه هجمه‌ها و حملاتی که این روزها علیه دین صورت می‌پذیرد، از این زبان بهره ببریم و با استفاده از ظرفیت‌های آن، پیام دین را به نحوی شایسته به مخاطبان منتقل کنیم، مسئله اساسی و مهمی به شمار می‌آید که درخور توجه و تأمل است. بر این اساس، لازم است ابتدا وضعیت کنونی خود را در سپهر هنر دینی بشناسیم تا بتوانیم برنامه‌های آتی‌مان را در این مسیر به‌درستی ترسیم کنیم و رو به جلو گام برداریم.
سینمای دینی | قدرت ژانر اکشن برای تبلیغ محتوای دینی کمتر از اجتماعی نیست / مدیران فرهنگی اولین سد راه ساخت فیلم دینیبرای بررسی وضعیت کنونی هنر دینی و ارائه برنامه‌هایی ناظر به آینده به سراغ «محمود فرهنگ»، هنرمند سرشناس عرصه هنرهای نمایشی رفتیم و با او حول وضعیت‌شناسی هنر دینی، به‌ویژه تئاتر دینی و چالش‌هایی که در این عرصه وجود دارد، به گفت‌وگو نشستیم.
تئاتر دینی با همه اقسام هنرهای دینی متفاوت است
محمود فرهنگ در آغاز این گفت‌وگو ضمن اشاره به تمایزات موجود میان تئاتر دینی و سایر هنرهایی که می‌توان وصف دینی را در نسبت آنها به کار برد، گفت: طبیعتا در همه رشته‌ها باید از زبان هنر استفاده کرد اما تئاتر، هنری است که از اجزا و ابعاد مختلفی برخوردار بوده و با هنرهای دیگر بسیار متفاوت است. از همین‌رو نمی‌شود همان‌گونه که درباره نگارگری صحبت می‌کنیم، درباره تئاتر هم صحبت کنیم. سختی کار تولید، عوامل و موقعیت‌هایی که تئاتر نیاز دارد، بسیار سخت‌تر از سایر هنرهاست. به همین جهت، تئاتر، مادر همه هنرها نام‌گذاری شده است.
رویکرد دولت سیزدهم مبتنی بر گسترش تئاتر دینی است
او ادامه داد: اگر بخواهیم از دو سال گذشته تاکنون، موقعیت تئاتر دینی را مورد بررسی قرار دهیم، باید بگویم که در دولت آقای رئیسی همه مسئولین علاقه‌مند هستند که موضوع هنر دینی به ویژه تئاتر دینی را گسترش دهند. البته این امر پیش‌نیازهایی جدی دارد. با توجه به اینکه سالهای متمادی، هنر دینی مورد بی‌مهری قرار گرفته است، شما باید بخشی از انرژی خود را برای رفع موانعی که در گذشته وجود داشته است، مصرف کنید. بی‌تردید در سالهای گذشته اتفاقات عجیب و غریب و ضربات مهلکی بر پیکره تئاتر دینی وارد آمده است.
تئاتر دینی از دوره اصلاحات با چالش‌های جدی مواجه شد
فرهنگ عنوان کرد: ما در دوره‌ای، تئاتر دفاع مقدس داشتیم. آثاری برای جبهه‌ها و جشنواره‌ها تولید می‌شد. در جشنواره تئاتر فجر،80 درصد آثار به موضوعات دفاع مقدس و دیگر محورهای دینی و ارزشی اختصاص داشت. بعد از روی کار آمدن دولت‌های مختلف، به‌ویژه آنهایی که علاقه چندانی به دین نداشتند و صرفا از افراد و آثاری که در مسیر حزب و عقاید خودشان بود، حمایت می‌کردند، تئاتر دینی با چالش‌های جدی روبه‌رو شد. باوجود این، امروز ما به نقطه‌ای رسیده‌ایم که می‌خواهیم ظرف چهار سال، نگاهی جدی به تئاتر دینی داشته باشیم. به نظر من سوانح و موانعی که در همین دو سال اخیر ایجاد شد، فراموش‌شدنی نیست. برای مثال، فراگیری ویروس کرونا در کشور تاثیر بسیار مهمی روی وضعیت تئاتر کشور گذاشت. از سوی دیگر فتنه سنگین سال گذشته را پشت سر گذاشتیم که باعث شد مسیر خیر از شر مشخص شود و بسیاری دچار ریزش شدند. اگرچه ما در طول 44 سال اخیر در مقاطع مختلف شاهد چنین ریزش‌هایی بوده‌ایم، اما ریزش جدی سال گذشته رخ داد. به همین جهت، زمینه‌های تولید آثار دینی برای مسئولین هم سخت‌تر شد؛ چراکه جامعه مثل گذشته ظرفیت پذیرش آن را ندارد.
ریل‌گذاری جدید در تئاتر دشوار است
این هنرمند یادآور شد: مسئولین تلاش می‌کنند که از نظر فرهنگی آرامش و فضای مناسبی حاکم شود تا شرایط عادی شود و پس از آن شاید اگر بودجه‌ای وجود داشت، صرف موضوعاتی چون تئاتر دینی شود. این روزها شاهد برگزاری جشنواره‌های تئاتر منطقه‌ای بودیم و در تمام جلساتی که برای توجیه هیئت‌های انتخاب برگزار می‌شد، موضوع محتوای دینی مطرح بود. باوجود این، هنرمندان تئاتر ما در سراسر کشور بیش از هشت سال با الگوی دیگری به نام گسترش فرهنگ غرب مواجه بودند و مبتنی بر آن کار می‌کردند. حالا اگر بخواهید این ریل‌گذاری جدید را ایجاد کنید و مسیر را به سمت خلق آثار دینی ببرید، کار بسیار دشواری را پیش‌رو خواهید داشت. البته شاید در هنرهای فردی چنین امکانی فراهم‌تر باشد اما در هنرهای جمعی به دلیل صبغه‌ای که هنر تئاتر در گذشته داشته است، کار دشواری را پیش‌رو خواهید داشت. می‌دانید که هنر تئاتر در انقیاد توده ای‌ها بوده و پس از انقلاب اسلامی،َ توده‌ای‌ها و غالب گروه‌های چپ در زمره فعال‌ترین افرادی بودند که علیه دین و نظام جمهوری اسلامی کار می‌کردند. ما هیچ‌وقت نمی‌توانیم تاریخ 44 سالهای را که در آن افراد این‌چنینی به تئاتر کشور ضربه زدند فراموش کنیم. چطور شد که سال 1360، اولین جشنواره تئاتر فجر برگزار می‌شود و تا سال 1373، 80 درصد از آثار این جشنواره دینی است و یا صبغه دفاع مقدسی دارد اما پس از آنکه گروه‌های اصلاح‌طلب لیبرال روی کار می‌آیند، آهسته آهسته شما می‌بینید که دیگر در جشنواره تئاتر فجر، دو، سه درصد بیشتر کارهای دینی و دفاع مقدسی وجود ندارد. حتی در این دوران شاهد کارهای ضددینی هستیم. به همین خاطر همواره بررسی گذشته بسیار مهم است چراکه تاثیر آن در آینده مشهود است.
ذائقه جامعه به سمت تئاترهای سبک کمدی سوق یافته است
او مطرح کرد: حضرت آقا فرمودند که اگر ما در زمینه اقتصادی شکافی داشته باشیم، قابل ترمیم است اما شکاف فرهنگی قابل ترمیم نیست. اهمیت فرهنگ برای رهبر معظم انقلاب بسیار ویژه است. به نظر من اکنون اثرات به جا مانده از مدیریت سیاسی سالهای گذشته به گونه‌ای است که شاید باید دست‌کم 10 سال برای ریل‌گذاری جدید تلاش و کوشش جدی کنیم. البته در دوره‌ای همه تلاش ما بر این بود که بتوانیم با حمایت مدیران، آثار فاخر دینی تولید کنیم. طبیعتا اگر بخواهیم یک اثر 150 نفره را تولید کنیم، باید بودجه متناسب با آن را در اختیار داشته باشیم. اگر بخواهیم از بازیگران معتقد در کار بهره ببریم، نیازمند حمایت مالی هستیم و البته ظرفیت جامعه هم در موفقیت یا عدم موفقیت این اثر، موثر است. امروز جامعه ما به سمت نمایش‌های سبک کمدی سوق پیدا کرده است که بتواند فروش داشته باشد و مردم بخندند. یا اگر شما نظری به تئاتر خصوصی داشته باشید که در دوره اصلاحات بنا گذاشته شد، آن هم نیازمند بودجه است. تئاتر خصوصی فقط پول می‌خواهد و برایش مهم نیست که اجرا، ساختار و محتوایی که قرار است روی صحنه برود چیست.
تئاتر دینی از پشتوانه پژوهشی مهمی برخوردار است
فرهنگ بیان کرد: تقریبا چهارده سال است که من تئاتر صاحبدلان را آغاز کرده‌ام. سال 1389 برای اینکه از زیر بار برخی تهمت‌ها و اتهامات خارج شوم، به اتفاق علی موذنی که یکی از نمایش‌نامه‌نویسان دینی ما به شمار می‌آید، نزد پروفسور ناظرزاده کرمانی رفتیم و با او درباره رویداد تئاتر صاحبدلان به گفت‌وگو نشستیم. اولویت‌های این رویداد نمایشی مضامین، مفاهیم و قصه‌های قرآنی و دینی است. ما در طول چهارده سال اخیر از این رویکردمان کوتاه نیامدیم. شما در همه رویدادهای تئاتر کشور ما می‌بینید که هر دبیری متناسب با سلیقه خود، اولویتی را تعریف می‌کند و مهم نیست که آیا این اولویت، نیاز جامعه است یا خیر؟ آیا به بلوغ فرهنگی منجر می‌شود یا نه؟ آیا در راستای فرهنگ اسلامی ایرانی ما تعریف می‌شود یا خیر؟ پروفسور ناظرزاده زحمت کشیدند و قریب به 8 سال، پژوهش بسیار سترگی را انجام دادند و در آن 70 کشور را بررسی کردند و در نهایت، ما متوجه شدیم در کشورهای دیگر هم تئاتر ایمان‌گرای دینی وجود دارد و فقط ما نیستیم که از آن دم می‌زنیم. اکنون این کتاب اثبات می‌کند که تئاتر دفاع مقدس یکی از گونه های تئاتر دینی در کشور ما محسوب می‌شود. کتابی که مشتمل بر 6 هزار صفحه و 6 جلد است و همه ویژگی‌ها و عناصر تئاتر دینی در آن با ارجاعاتی از قرآن کریم و نهج‌البلاغه مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهشگران ایرانی و جهانی نظرات خود را درباره نمایش‌نامه‌های ایمان‌گرای دینی مطرح کرده‌اند و این یک پشتوانه بسیار جدی برای تئاتر دینی محسوب می‌شود.
تلقی رایج و اشتباهی که نسبت به تئاتر دینی وجود دارد
این هنرمند تئاتر خاطرنشان کرد: وقتی شما از تئاتر دینی صحبت می‌کنید، بدانید که در دنیا هم وجود دارد و از ساختار و اصول معینی برخوردار است. برخلاف بسیاری از نظرات که می‌گویند تئاتر دینی فقط به تاریخ نظر دارد و صرفا رویدادهایی چون عاشورا و تاسوعا را مورد توجه قرار می‌دهد. به این معنا شما می‌توانید آثاری را درباره دروغ، بخل، حسادت، خانواده، پدر، مادر و... بسازید و در عین‌حال کاری دینی ساخته باشید. هزاران موضوع و مفهوم در قرآن کریم وجود دارد که می‌تواند دستمایه ساخت تئاتر دینی قرار گیرد. کما اینکه حضرت آقا هم فرمودند که آثار فاخر دینی صرفا این نیست که در آنها نماز یا آیات قرآن وجود داشته باشد، شما می‌توانید از مفاهیم برجسته قرآن کریم بهره ببرید و اثری دینی خلق کنید اما متاسفانه ما در این سال‌ها خیلی به این مهم کم‌توجه بوده‌ایم.
در ادامه، مشروح گفت‌وگوی ویدیویی تسنیم با محمود فرهنگ را از نظر می‌گذرانید:
