سبدی خالی از سوخت پاک خودرو

به اعتقاد برخی از دست‌اندرکاران، در بازار خودرو از سال97، روند تولید خودروهای دوگانه‌سوز داخلی تقریبا متوقف شده و تنها تعداد اندکی خودروی گازسوز با هزینه تمام‌شده بالا در خطوط تولید باقی مانده‌اند؛ محصولاتی که به‌دلیل تفاوت اندک قیمت گاز و بنزین و همچنین اختلاف قیمت قابل‌توجه با مدل‌های بنزینی، چندان مورد استقبال مصرف‌کنندگان نیز قرار نگرفتند. حالا با حذف سهمیه بنزین در خودروهای نوشماره و کاهش یارانه سوخت بسیاری از مالکان به فکر جایگزینی خودروهای بنزین‌سوز خود افتاده‌اند؛ اما نبود گزینه‌های جذاب در بازار، این مسیر را با بن بست روبه‌رو کرده است. خودروهای هیبرید و برقی که می‌توانستند نقش مهمی در این دوره گذار ایفا کنند، بیش از یک‌سال است که وارد کشور نشده‌اند و برخلاف سیاست‌های تسهیل‌گر دولت سیزدهم، دولت چهاردهم عملا روی خوشی به این فناوری‌ها نشان نداده است. از سوی دیگر، ساختار تعرفه‌ای موجود نیز به جذابیت بازار کمکی نمی‌کند؛ جایی که کف تعرفه واردات خودروهای بنزینی 20درصد و برای خودروهای هیبرید تنها 15درصد تعیین شده، اما با وجود همین تفاوت اندک، نبود سیاست روشن و انسداد مسیر واردات، امکان انتخاب مصرف‌کننده را عملا محدود کرده است.

در بخش تولید داخل نیز شرایط بهتر نیست؛ درحالی‌که دنیا رقابت را به سمت برقی‌سازی و هیبرید برده، بازار ایران در عمل تنها با محصولات بنزین‌سوز مواجه است و گزینه گازسوز مقرون‌به‌صرفه‌ای وجود ندارد. این ناترازی در عرضه و نبود تنوع سوختی، نتیجه سال‌ها غفلت سیاستگذاران از ضرورت اصلاح ساختار سوخت و نادیده گرفتن واقعیت‌های اقتصادی همچون رشد مصرف بنزین، افزایش تعداد خودروها و محدودیت ظرفیت تولید سوخت پاک در کشور است.

با این حال، به نظر می‌رسد پس از سال‌ها تاخیر، نشانه‌هایی از بازنگری در سیاست‌ها دیده می‌شود. در «برنامه جامع تامین و تخصیص حامل‌های انرژی شبکه حمل‌ونقل کشور» که مهرماه امسال به تصویب هیات دولت رسیده، چند مسیر برای برون‌رفت از بحران موجود تعریف شده است؛ از جمله بازگشت دوباره نگاه سیاستگذار به «توسعه سوخت گاز» از مسیر تبدیل کارگاهی خودروهای بنزینی به گازسوز، اصلاح فاصله قیمت گاز و بنزین برای ایجاد انگیزه مصرف و همچنین الزام دوباره خودروسازان به تولید حداقل 15درصد از محصولات خود به صورت گازسوز. هرچند در این مصوبه بر استفاده از خودروهای برقی و هیبرید نیز اشاره‌ای شده، اما بسیار کمرنگ و فاقد سازوکار اجرایی مشخص است؛ موضوعی که نشان می‌دهد سیاستگذار هنوز تصمیم قاطعی درباره گذار به سوخت‌های پاک نگرفته و همچنان میان ضرورت‌های اقتصادی، محدودیت‌های صنعتی و فشار رشد مصرف بنزین سرگردان مانده است. در چنین شرایطی و با وجود محدود بودن سبد سوختی، نبود برنامه منسجم و خطاهای سیاستی مکرر، مصرف‌کنندگان همچنان با کمترین حق انتخاب روبه‌رو هستند؛ وضعیتی که نه تنها به ناترازی بنزین دامن می‌زند، بلکه فاصله ایران با روند جهانی «گذار انرژی» را روزبه‌روز افزایش می‌دهد.

 سهم حامل‌های انرژی در سبد سوخت

همان‌طور که عنوان شد هیات وزیران در 27شهریورماه به استناد جزء یک بند «ب» ماده 46 قانون برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه «برنامه جامع تامین و تخصیص حامل‌های انرژی شبکه حمل‌ونقل کشور» را تصویب کرد که در 13مهرماه به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شد. این برنامه دارای هشت راهبرد اصلی است که تغییر سبد خودروهای تولیدی و وارداتی کشور از جمله یکی از این راهبردهاست.

در جدول شماره2 این برنامه به «سهم هر حامل انرژی در سبد بهینه سوخت بخش حمل‌ونقل کشور» اشاره شده که بر اساس آن، سهم بنزین که در سال جاری 52.34درصد در نظر گرفته شده، در 2سال آینده به ترتیب به 51.83 و 51.21درصد کاهش می‌یابد. هدف‌گذاری برای سهم این حامل انرژی در سال1407 یعنی پایان برنامه هفتم توسعه رقم 50.50درصد ترسیم شده است.

سهم نفت گاز که امسال 31.76درصد است، در سال آینده به 31.23 و در سال1406 به 30.77درصد می‌رسد. سهم این حامل انرژی در سال آخر برنامه هفتم به 30.35درصد کاهش خواهد یافت.

اما جزئیات این جدول نشان می‌دهد که سهم دو حامل انرژی یعنی گاز طبیعی و برق روند افزایشی را طی می‌کند. سهم گاز طبیعی با 13.36درصد در سال جاری، در سال1405 به 14.13 و در سال1406 به 14.94درصد افزایش می‌یابد. در سال1407 هم در نظر گرفته شده است، سهم آن به 15.79درصد برسد.

سهم برق نیز که امسال در سبد سوختی 0.38درصد است، در سال بعد به 0.53 و در سال1406 به 0.67درصد خواهد رسید. این سهم در سال1407 با افزایش به 0.81درصد خواهد رسید.

این کاهش کمتر از 2درصد برای بنزین و کمتر از 1.5درصد برای نفت‌گاز در دوره‌ای چهار ساله، از منظر جهانی بسیار کند است. در بسیاری از کشورها از اتحادیه اروپا تا چین و ترکیه برنامه‌های ده‌ساله طوری تنظیم شده که سهم سوخت‌های فسیلی بین 10 تا 30درصد کاهش یافته و در برخی کشورها هدف، حذف کامل موتورهای درون‌سوز تا سال‌های 2030 تا 2035 است.

همچنین افزایش سهم برق از 0.38درصد به 0.81درصد طی چهار سال، در سطح جهانی تقریبا «نامرئی» تلقی می‌شود. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان در این مصوبه تمرکز اصلی سیاستگذار بر مدیریت مصرف بنزین است، نه گذار انرژی.

الگوی جهانی ترکیب سبد سوخت

آنچه مشخص است ترکیب سبد سوخت حمل‌ونقل در کشورهای مختلف با توجه به مواردی از قبیل الگوی مصرف انرژی، سیاست‌های زیست‌محیطی و سطح توسعه فناوری‌های جایگزین سوخت توسط سیاستگذاران حوزه انرژی طراحی می‌شود. آنچه در سال‌های اخیر بیشتر مشهود بوده، کاهش وابستگی بسیاری از کشورها به سوخت‌های فسیلی و کنترل انتشار گازهای گلخانه‌ای و حرکت به سوی تنوع‌بخشی به منابع سوختی و الکتریکی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل هستند. هرچند سطح این تغییر در مناطق مختلف جهان متفاوت است؛ زیرا عوامل اقتصادی و زیرساختی نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. در اینجا به ترکیب سبد سوختی چند کشور مختلف در آسیا، اروپا و آمریکا اشاره می‌کنیم که نشانگر سوخت غالب در این کشورهاست.

در آمریکا هنوز بنزین سوخت غالب است و حدود 88 درصد از کل سوخت مصرفی خودروها را تشکیل می‌دهد. سهم گاز طبیعی و سوخت‌های زیستی مانند اتانول و بیودیزل در مجموع کمتر از 10 درصد است. سیاست ایالات متحده بر گسترش خودروهای برقی است و هدف‌گذاری فدرال این است که تا سال 2035 بیش از نیمی از خودروهای جدید، تمام برقی باشند. به همین دلیل، رشد سریع سهم برق در سبد سوخت دهه آینده پیش‌بینی می‌شود.

در ژاپن وضعیت متفاوت است؛ این کشور با محدودیت منابع داخلی و تمرکز بر کاهش آلایندگی، توانسته است تنوع بیشتری در سبد سوخت ایجاد کند. سهم بنزین هنوز بالا و حدود 75 درصد است، اما خودروهای هیبریدی حدود 20 درصد ناوگان سواری را تشکیل می‌دهند. سهم خودروهای کاملا برقی نیز در حدود دو تا سه درصد و رو به افزایش است. ژاپن از سوخت‌های گازی مانند CNG یا LPG در مقیاس محدود و عمدتا برای تاکسی‌ها استفاده می‌کند، اما تمرکز آینده‌اش بر سلول‌های سوختی هیدروژنی است.

ترکیه یکی از نمونه‌های موفق در حرکت به سمت سوخت‌های جایگزین است. با توجه به نفوذ بالای LPG در ناوگان خودروهای شخصی، حدود 45 درصد سوخت مصرفی کشور LPG است، درحالی‌که سهم بنزین کمتر از 35 درصد و دیزل حدود 20 درصد است. این ترکیب خاص ناشی از سیاست قیمت‌های پایین‌تر LPG و سرمایه‌گذاری در زیرساخت توزیع گسترده در شهرهاست. هرچند در بلندمدت، ترکیه نیز قصد دارد به تدریج سهم خودروهای برقی را تا 15 درصد تا سال 2030 افزایش دهد، اما LPG همچنان بخش بزرگی از سبد خواهد ماند.

در میان کشورهای اروپایی، آلمان و هلند جهت‌گیری‌های کاملا به اصطلاح سبز دارند. در آلمان، سهم بنزین حدود 45 درصد، دیزل 40 درصد و خودروهای برقی و هیبریدی در مجموع حدود 15 درصد است. سیاست‌های سخت‌گیرانه زیست‌محیطی اتحادیه اروپا و هدف‌گذاری حذف خودروهای بنزینی تا سال 2035، مسیر تغییر را به‌روشنی مشخص کرده است. در هلند وضعیت حتی پیشرفته‌تر است؛ سهم بنزین حدود 30 درصد، دیزل 20 درصد و برق بیش از 45 درصد از ناوگان جدید را تشکیل می‌دهد. زیرساخت شارژ عمومی و مشوق‌های مالیاتی قوی در این تغییر نقش کلیدی ایفا کرده‌اند.

بنابراین مقایسه بین این کشورها نشان می‌دهد که مسیر جهانی به سمت کاهش مصرف بنزین و افزایش نقش برق، سوخت‌های زیستی و گاز طبیعی در حال حرکت است. کشورهایی مانند ترکیه با LPG یا ژاپن با فناوری‌های هیبریدی مسیرهای متفاوتی برگزیده‌اند، اما هدف نهایی آنها کاهش وابستگی به بنزین و حرکت به سمت سوخت‌های پاک‌تر است.

تولید دوگانه‌سوزها افزایش می‌یابد؟

در ادامه این گزارش برای آگاهی از سهم حامل‌های انرژی در سبد سوخت کشور با احسان جان‌محمدی، دبیر انجمن صنفی سی‌ان‌جی گفت‌وگویی داشتیم.

جان‌محمدی با اشاره به اینکه در حال حاضر سهم CNG در سبد سوخت کشور حدود 11 تا 11.5 درصد است و بقیه به بنزین اختصاص دارد، به دنیای اقتصاد گفت: «طبق ماده 46 برنامه هفتم توسعه قرار است سهم CNG تا 15 درصد و خودروهای برقی تا نیم درصد برسد.»

جان‌محمدی در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر زیرساخت توسعه گازسوزها وجود دارد یا خیر؛ گفت: «بله وجود دارد؛ حدود دو هزار و 350 جایگاه CNG و 4.5‌میلیون خودروی دوگانه‌سوز فعال هستند. این ظرفیت می‌تواند روزانه حدود 40‌میلیون مترمکعب CNG معادل 40‌میلیون لیتر بنزین عرضه کند، درحالی‌که فروش فعلی فقط 15.8میلیون مترمکعب در روز است.» وی در این باره ادامه داد: «یعنی با همین زیرساخت می‌توان بیش از دو برابر عرضه فعلی را انجام داد، اما به دلیل سیاست‌های قیمت‌گذاری بنزین و تغییر رفتار مصرف‌کنندگان، استفاده از CNG کاهش یافته و مصرف بنزین بیشتر شده است.»

دبیر انجمن صنفی سی‌ان‌جی در کشور با تاکید بر اینکه خودروسازان تولید خودروهای دوگانه‌سوز را به شدت کم کرده‌اند، درباره دلیل این موضوع توضیح داد: «علت اصلی این کاهش، اختلاف قیمت زیاد بین خودروهای دوگانه‌سوز و تک‌سوز حدود 200‌میلیون تومان و برداشته شدن اجبار دولت برای تولید این نوع خودروهاست.»

وی ادامه داد: «هرچند قطعات و امکان تولید موجود است، ولی چون الزام قانونی برداشته شده، خودروسازان برای راحتی خودشان فقط حدود دو تا سه درصد از تولید را به دوگانه‌سوزها اختصاص داده‌اند؛ سایپا هم این سهم را به صفر رسانده، هرچند امسال گفته تا پنج درصد افزایش می‌دهد.»

جان‌محمدی با اشاره به دهه 80 و اجبار قانونی از سوی دولت، گفت: «در دهه 80، دولت با اجبار قانونی، خودروسازان را موظف کرده بود تا 30 درصد از تولیدشان را به خودروهای CNG اختصاص دهند، و همین موضوع باعث رشد سریع بخش گازسوز شد. اما حالا با حذف این اجبار، تولید خودروهای دوگانه‌سوز روند نزولی دارد.»