شناسایی فرهنگی از عصرمفرغ قدیم جنوب غرب آسیا

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سیامک سرلک با اعلام جزئیات این شناسایی توسط کاوش‌های باستان شناسی، گفت: عملیات خاکبرداری زمستان سال 1398 که توسط اهالی روستای خاوه برای توسعه فعالیت‌های اقتصادی و زراعی صورت گرفت به کشف اتفاقی بقایای یک گورستان باستانی منجر شد. او افزود: محدوده این گورستان در یک پشته طبیعی قرار داشت که به نام مالک خصوصی آن، تحت عنوان تپه یوسف خان موسوم بود. به گفته این باستان شناس، تپه یوسف خان خاوه یک پشته طبیعی به وسعت حدود یک هکتار و بافت آن شنی رسی است که تا پیش از عملیات خاکبرداری توسط ادوات سنگین، هیچ نشانه سطح العرضی دال بر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در این محدوده مشخص نبود. او خاطرنشان کرد: پس از خاک برداری از این تپه، بقایای تخریب شده چندین گور و تعدادی ظروف سفالی نمایان و مراتب بلافاصله توسط مالک خصوصی، دهیاری و شورای روستا به اداره کل میراث فرهنگی استان قم اعلام شد. با حضور کارشناسان میراث فرهنگی استان در محل تپه یوسف خان، ادامه خاک برداری متوقف و مراتب به پژوهشکده باستان شناسی منعکس شدو در عین حال اداره کل استان با استقرار یگان حفاظت 24 ساعته در محل تپه یوسف خان حفاظت محوطه را تامین نمود. وی افزود: در نهایت به همت پژوهشگاه میراث فرهنگی و اداره کل استان، هیئتی متشکل از کارشناسان ستادی و استانی به سرپرستی اینجانب و عمار کاوسی، برای انجام کاوش های اضطراری به محل اعزام شد. سرپرست هیئت باستان شناسی گفت: کاوش های باستان شناسی در گورستان یوسف خان خاوه به شناسایی یکی از توسعه یافته ترین فرهنگ های عصرمفرغ قدیم جنوب غرب آسیا که به فرهنگ کورا _ ارس یا ماورائ قفقاز قدیم موسوم است منجر شد. سرلک تصریح کرد: تا پیش از کاوش های تپه یوسف خان خاوه شواهد اندک و پراکنده ای دال بر ارتباط دوره قلی درویش با فرهنگ کورا - ارس در منطقه قم شناسایی شده بود اما به دلیل آن که هیچ مدرک متقن و مستدلی دال بر وجود بقایای معماری و استقرارهای این فرهنگ از محوطه قلی درویش و دشت قم مورد شناسایی قرار نگرفته بود، تحلیل آثار این دوره را به سمت وجود ارتباط و تعامل با فرهنگ گودین IV سوق داد. وی گفت: یک چنین تحلیلی بر پایه شواهد و مدارک باستان شناسی که به وجود ارتباطات گسترده بین دشت قم و زاگرس مرکزی در طول هزاره سوم و دوم پیش از میلاد (بویژه دوره های گودین V و گودین) تاکید داشت، استوار بود. او تأکید کرد: با این وصف به نظر می رسد تا پیش از شناسایی دیگر محوطه های این فرهنگ در بخش غربی حوضه فلات مرکزی ایران، گورستان یوسف خان خاوه را می توان یکی از جنوبی ترین محوطه های فرهنگ کورا - ارس در فلات ایران به شمار آورد. سرپرست هیئت باستان شناسی گفت: بر اساس نتایج تاریخ گذاری مطلق به روش کربن 14، قدمت بقایای فرهنگی این گورستان از حدود 2800 تا 2400 پیش از میلاد مشخص شد. او اظهار داشت: نمونه هایی از بقایای تدفین ها نیز در قالب تفاهم نامه های فی مابین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و دانشگاه ها و موسسات خارجی، برای انجام مطالعات ژنتیک باستانی و سایر مطالعات مورد نظر به کشورهای دانمارک و ایتالیا ارسال شده که روند مطالعات آن در حال انجام است. این باستان شناس با بیان اینکه کشف گورستان خاوه و نتایج مقدماتی پژوهش های انجام شده در این محوطه چند نکته مبهم در باستان شناسی عصر مفرغ دشت قم را تا حدود زیادی تبیین کرد افزود: نخست اینکه توالی گاهشناختی دشت قم را تکمیل کرد؛ تا پیش از کاوش های گورستان یوسف خان خاوه، بجز در محوطه قلی درویش، در سایر محوطه های دشت قم مدارک مستدلی دال بر عدم وجود گسست در توالی گاهشناختی پایان دوره آغاز عیلامی تا آغاز عصرمفرغ میانی در دست نبود. او اظهار داشت: مورد دوم اینکه مدارک به دست آمده از گورستان یوسف خان خاوه نشان داد حضور مستقیم فرهنگ کورا - ارس در دشت قم غالبا محدود به مناطق کوهستانی جنوب دشت قم و در وضعیت فعلی و تا پیش از تکمیل بررسی های باستان شناسی دشت قم به نظر می رسد شواهد این فرهنگ در مناطق دشت بویژه در دوره IIIA قلی درویش، محصول ارتباط دوسویه و تعامل فرهنگی بین جوامع بومی و جوامع کورا ارسی است. به تعبیر دیگر تا کنون شواهد مستندی از حضور مستقیم این فرهنگ و استقرار های مرتبط با آن در محوطه های دشت قم که در ارتفاع کمتر از 1200 متری از سطح دریا قرار دارند یافت نشده است. وی افزود: بدون تردید یک چنین نتیجه گیری هایی صرفا یک فرض موقت محسوب شده و بر اساس شواهد موجود ارائه شده است و تا تکمیل بررسی های مناطق دشت و کوهستان منطقه قم در حد یک فرض باقی می ماند. در همین رابطه گورستان خاوه که نشانگر حضور مستقیم این فرهنگ است در ارتفاع 2000 متری از سطح دریا در کوهپایه های جنوب دشت قم قرار دارد. این باستان شناس اظهار داشت: نکته سوم اینکه بر اساس شواهد باستان شناختی، حضور این فرهنگ در مناطق کوهستانی دشت قم همراه با شواهدی از همزیستی، تعامل و ارتباط با فرهنگ بومی منطقه است. به گفته سرلک، در تایید این فرض، وجود توامان و همزمان سنت های سفالی شاخص فرهنگ کورا - ارس (سفال های سیاه و قرمز قهوه ای داغدار، ظروف با دسته های موسوم به نخجوانی، کاربرد تزئین نقش کنده و برجسته بر روی ظزوف سفالی دست ساز) و سنت های سفالی فرهنگ بومی (ظروف سفالی نخودی و آجری ساده چرخساز، ظزوف با آبریز ناودانی شکل) در قبور تپه یوسف خان خاوه ملاک قرار گرفته است. او گفت: نکته دیگر اینکه شواهد موجود این احتمال را مطرح می کند که جوامع کورا - ارسی مستقر در دره های مناطق کوهستانی جنوب قم از نظر ساختار اقتصادی و معیشتی، به پرورش دام متکی بوده اند و الگوی استقراری آن ها احتمالا بر پایه کوچ نشینی یا نیمه کوچ نشینی استوار بوده است. او تأکید کرد: بر اساس مدارک به دست آمده از کاوش به نظر می رسد گورستان یوسف خان خاوه معرف جامعه ای است که از نظر اقتصادی در سطح نسبتا بالایی قرار داشته و حجم کمابیش چشمگیر اشیا و ابزار فلزی بویژه از جنس مفرغ و نقره و وفور ظروف سفالی در قبور این فرهنگ این فرض را قوت می بخشد. به گفته وی، به دلیل محدودیت مدارک در وضعیت فعلی نمی توان وفور نسبی اشیای مفرغی و نقره ای در قبور تپه یوسف خان را به پیشرفت های تکنولوژیکی این فرهنگ یا میزان دسترسی آن ها به اشیای فلزی نسبت داد. سرپرست هیئت باستان شناسی از دیگر ویژگی های فرهنگ تدفینی گورستان یوسف خان خاوه را تنوع معماری قبور دانست و گفت: قبور به شکل چاله تدفینی با پوشش قطعات لاشه سنگ و سنگ های تخت ورقه ای نیمه تراش، قبور دورچین سنگی بدون کاربرد پوشش سنگی و قبور چاله تدفینی ساده از انواع معماری قبور شناخته شده این فرهنگ در گورستان یوسف خان خاوه است. او در پایان تصریح کرد: نتایج کاوش های تپه یوسف خان خاوه بویژه در روشن تر نمودن وضعیت توالی گاهشناختی دشت قم و نحوه و میزان ارتباطات فرهنگ های مستقر در این منطقه با سایر مناطق و حوزه های فرهنگی فلات ایران از اهمیت زیادی برخوردار است و کشف اتفاقی این گورستان، به تکمیل آگاهی ما در روند انجام «پروژه پژوهش های باستان - شناسی پیش از تاریخ دشت قم» انجامید.

• ریاست سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری
• وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی
• ایرانگردی
• ریاست پژوهشکده باستان شناسی
• باستان شناسی