صنعتی‌سازی مسکن در ایران جذابیت ندارد
از جمله این معضلات می‌توان به طولانی شدن زمان ساخت، افزایش هزینه‌ها، پایین بودن کیفیت ساخت‌وسازها، افزایش قیمت تمام‌شده و اتلاف منابع اشاره کرد. تمامی این مشکلات نتیجه استفاده از روش‌های سنتی در کشور هستند که مانع توسعه پایدار و بهینه‌سازی این بخش شده است.
حدود 15 سال قبل با حضور علی نیکزاد وزیر وقت مسکن، قرار بود با کلنگ‌زنی با استفاده از بیل مکانیکی در پرند، این شهر به پایتخت صنعتی‌سازی مسکن ایران تبدیل و روش‌های نوین جایگزین شیوه‌های قدیمی ساخت‌وساز شود. اما در طول این یک دهه و نیم، کمتر از 5 درصد از پروژه‌های مسکونی کشور به شیوه صنعتی و با فناوری‌های جدید اجرا شده است.
در این بین تلاش‌هایی مانند اعطای تسهیلات بانکی برای تشویق سازندگان نیز نتوانسته تأثیر زیادی در افزایش ساخت‌وسازهای صنعتی داشته باشد. در این میان، انتقاداتی به ارگان‌های دولتی وارد شده که چرا صنعتی‌سازی مسکن در کشور پیشرفت چندانی نداشته است.
آذرماه سال 1400 وزیر وقت راه و شهرسازی در همایشی که در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی برگزار شد، با تأکید بر ضرورت حرکت به سمت سیستم‌های نوین در بخش حمل‌ونقل و مسکن، اعلام کرد کیفیت ساخت‌وساز مسکن در کشور در حال حاضر مطلوب نیست.
مرحوم رستم قاسمی افزود: عمر مفید ساختمان‌ها در کشور بین 15 تا 20 سال است و ما هنوز نتوانسته‌ایم در مسیر صنعتی‌سازی مسکن پیشرفت مناسبی داشته باشیم؛ در حالی که کشورهای دیگر از مراحل پیشرفته‌تری در این زمینه عبور کرده‌اند.
وی به تجربیات خود در دوران مسئولیت در وزارت نفت اشاره کرد و گفت: در این مدت به کشورهای مختلف از شرق و غرب دنیا سفر کرده‌ام و متوجه شده‌ام که در زمینه بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در حوزه مسکن، به طور قابل‌توجهی از دیگر کشورها عقب هستیم.
وزیر اسبق راه و شهرسازی با اشاره به زمان طولانی ساخت مسکن در کشور، گفت: در ایران حداقل دو سال زمان برای ساخت یک خانه نیاز است، در حالی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته می‌توان ساختمان‌های 12 طبقه را در مدت شش ماه ساخت. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی، 27 هکتار زمین در بهترین منطقه تهران را در اختیار دارد و امکانات پژوهشی مناسبی نیز در این مرکز وجود دارد، اما کیفیت ساخت‌وساز در کشور همچنان پایین است.
حدود سه سال از این اظهارنظر می‌گذرد و به‌تازگی فرزانه صادق وزیر راه و شهرسازی، غزال راهب را به‌عنوان سرپرست مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی منصوب کرده است.
وی در رابطه با صنعتی‌سازی و جایگاه مرکز در فرآیند توسعه روش‌ها و فناوری‌های نوین ساخت و ساز می‌گوید: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تاییدکننده فناوری‌های نوین است و دخالتی در مباحث مربوط به توسعه آنرا در ساخت‌و سازهای بخش مسکن و ساختمان ندارد.
وی با برشمردن اهداف کلی مرکز تحقیقات از 25 بخش تخصصی برای فعالیت در حوزه‌های ساختمان، معماری و شهرسازی، حمل‌ونقل و اقتصادی خبر داد و راهکار رفع مشکلات اجرایی کشور را پژوهش‌های راهبردی و کاربردی برای تصمیم‌سازی و بهینه‌سازی فرآیندها اعلام کرد. مشروح گفت‌وگو با سرپرست مرکز تحقیقات، مسکن و شهرسازی در ادامه می‌آید؛
با توجه به این‌که مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی یکی از سرمایه‌های ملی مهم کشور در حوزه توسعه کالبدی سرزمینی است، اهداف کلی مرکز را توضیح دهید.
راهب: مرکز تحقیقات یکی از ارکان اصلی در حوزه‌های مختلف راه، مسکن، شهرسازی و حمل و نقل است. اگر بخواهم اهداف کلی مرکز را بیان کنم، می‌توانم شش هدف اصلی را ذکر کنم که تمام فعالیت‌های تحقیقاتی مرکز بر اساس این اهداف سامان‌دهی شده است. این اهداف عبارتند از:
ارتقا کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های شهری و روستایی: ما به دنبال ارتقای کیفیت زندگی افراد در تمامی مناطق کشور، چه شهری و چه روستایی هستیم.
توسعه عدالت در سه حوزه سکونت، زیست، حمل‌ونقل و ارتباطات، و یکپارچگی بین این حوزه‌ها: تلاش داریم تا عدالت اجتماعی را در بخش‌های مختلف از جمله مسکن، حمل و نقل و زیست‌محیطی گسترش دهیم و این حوزه‌ها را به‌طور یکپارچه هماهنگ کنیم.
حفظ محیط زیست و توسعه پایدار در فعالیت‌های عمرانی در شهرها و روستاها: مرکز تحقیقات در جهت حفظ منابع طبیعی و کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی در پروژه‌های عمرانی تلاش می‌کند.
ارتقا ایمنی و افزایش تاب‌آوری در مقیاس‌های کلان مانند منطقه، شهر و ساختمان: ایمنی، به‌ویژه در برابر بحران‌های طبیعی مانند زلزله، از اولویت‌های مرکز است و تلاش داریم که تاب‌آوری سازه‌ها و زیرساخت‌ها را تقویت کنیم.
افزایش بهره‌وری و دوام ابنیه و زیرساخت‌ها به منظور حفاظت از سرمایه‌های کشور: در صدد آن هستیم که منابع کشور را به بهترین نحو مدیریت کرده و از خرابی و فرسودگی زیرساخت‌ها جلوگیری کنیم.
توسعه فناوری‌ها و دانش‌های نوین در حوزه‌های مختلف راه، ساخت و ساز، معماری، مسکن و شهرسازی: فناوری‌های نوین برای بهبود کیفیت ساخت و ساز و کاهش هزینه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
این اهداف 6 گانه که ذکر کردید، به‌طور دقیق چگونه در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی پیاده‌سازی می‌شوند؟
راهب: مرکز در واقع در 25 بخش تخصصی در 4 حوزه اصلی شامل ساختمان، معماری و شهرسازی، حمل و نقل و اقتصادی فعالیت می‌کند. هر یک از این بخش‌ها در راستای اهدافی که ذکر کردم، فعالیت‌های خود را انجام می‌دهند. یکی از حوزه‌های فعالیت مرکز، مطالعات و پژوهش‌های راهبردی است. این پژوهش‌ها می‌توانند پارادایم‌سازی کنند و به تصمیم‌سازی و پیش‌بینی آینده کمک کنند. به این ترتیب، ما می‌توانیم آسیب‌شناسی وضعیت موجود را انجام داده و در تصمیم‌گیری‌های آینده‌نگر کمک کنیم. مورد دیگر، پژوهش‌های کاربردی است که به حل مسائل اجرایی وزارت راه و شهرسازی و بهینه‌سازی فرآیندهای مختلف کمک می‌کند. این پژوهش‌ها بیشتر در جهت رفع مشکلات و چالش‌های موجود در پروژه‌های اجرایی انجام می‌شود. همچنین، مرکز در زمینه تهیه مقررات، ضوابط، دستورالعمل‌ها و استانداردها برای سه حوزه اصلی یعنی ساختمان، مسکن، حمل و نقل و شهرسازی فعال است. در کنار این فعالیت‌ها، مرکز تلاش دارد که دستاوردهای علمی خود را از طریق آموزش به جامعه فنی و مهندسی انتقال دهد تا تخصص‌ها و تکنیک‌های نوین در سطح کشور گسترش یابد.
مرکز تحقیقات در برخی از فعالیت‌های حاکمیتی نیز نقش دارد. مانند شبکه شتاب‌نگاری ملی. می‌توانید توضیح بیشتری بدهید؟
راهب: بله، یکی از فعالیت‌های حاکمیتی مرکز، کنترل، نگهداری و توسعه شبکه ملی شتاب‌نگاری است. این شبکه در حال حاضر بیش از 1500 دستگاه شتاب‌نگار در سطح کشور دارد که مسئولیت نگهداری و توسعه آن بر عهده مرکز است. این شبکه اطلاعات حیاتی درباره وضعیت لرزه‌ای کشور فراهم می‌کند و می‌تواند به پیش‌بینی و کاهش خطرات ناشی از زمین‌لرزه‌ها کمک کند. دیگر فعالیت حاکمیتی مرکز، صدور تاییدیه‌ها فنی برای محصولات و فناوری‌های ساختمانی است. ما این تاییدیه‌ها را برای فناوری‌های نوینی که می‌توانند در صنعت ساختمان کشور مفید واقع شوند صادر می‌کنیم. همچنین، مرکز به شناسایی و پالایش فناوری‌های نوین کمک می‌کند و فرآیندهای صنعتی‌سازی را بهینه می‌سازد.
در راستای اهداف‌تان، چه برنامه‌ای برای هم‌افزایی و هماهنگی میان بخش‌های مختلف مرکز و همچنین بخش‌های خصوصی و انجمن‌های علمی دارید؟
راهب: در دوره فعلی ما، تلاش داریم تا فعالیت‌ها و پژوهش‌های مختلف مرکز به‌طور هماهنگ و هم‌افزا با یکدیگر پیش بروند. هدف این است که تمام بخش‌های مختلف مرکز، هم در سطح پژوهش‌های نظری و هم در سطح اجرایی، در یک راستا حرکت کنند. علاوه بر این، ما به دنبال همسویی با بخش خصوصی، انجمن‌های علمی و جامعه صنعتی کشور هستیم تا بتوانیم از پتانسیل‌های این بخش‌ها استفاده بهینه کنیم. به‌طور خاص، در برنامه‌ریزی‌ها، ما سعی کرده‌ایم که این هم‌افزایی را در موضوعاتی مانند انرژی، تأسیسات و توسعه پایدار تقویت کنیم تا همه این موضوعات در راستای اهداف توسعه پایدار به‌طور یکپارچه دنبال شوند.
در حوزه فناوری‌های نوین در ساخت و ساز، آیا مشکلاتی در پذیرش این فناوری‌ها در کشور وجود دارد؟
راهب: مرکز تحقیقات وظیفه دارد که فناوری‌های نوین مناسب برای کشور را شناسایی و تایید کند. اما عملیاتی‌سازی این فناوری‌ها در صنعت ساختمان کشور نیازمند یک سازوکار خاص خارج از مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی است. یکی از مشکلات اصلی، عدم جذابیت صنعتی‌سازی به دلیل بالا بودن هزینه‌هاست. به‌علاوه، بسیاری از موانع موجود در پذیرش فناوری‌های نوین، مربوط به فرآیندهای اجرایی، موانع اداری و حتی مشکلات در تصویب پروژه‌ها هستند. در حال حاضر، برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی کرده است که حدود 15 درصد از ساخت‌وسازهای کشور باید صنعتی‌سازی شوند. در حال حاضر، این میزان هنوز کمتر از پیش‌بینی‌ها است و باید برای رفع موانع اقداماتی صورت گیرد.
در مورد فرونشست زمین، چه اقداماتی در راستای کاهش اثرات آن در برنامه‌هایتان وجود دارد؟
راهب: فرونشست زمین یکی از اولویت‌های مهم کشور است و مرکز تحقیقات نیز به‌طور جدی در این حوزه وارد شده است. فرونشست نه تنها یک موضوع علمی، بلکه یک مشکل اجتماعی و اقتصادی نیز هست که باید به‌طور هماهنگ توسط تمام دستگاه‌های مسئول پیگیری شود. در این زمینه، مرکز با استفاده از بخش‌های تخصصی خود از جمله ژئوتکنیک، زلزله‌شناسی و شتاب‌نگاری، در کنار سایر سازمان‌های دیگر به دنبال یافتن راهکارهای مؤثر برای کاهش خطرات ناشی از فرونشست است. کمیته‌ای در این زمینه تشکیل شده و توسعه آن ادامه خواهد داشت.
با توجه به تمام چالش‌ها و برنامه‌هایی که ذکر کردید، امیدوارم شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در این حوزه‌ها باشیم. از شما برای وقت و توضیحات ارزشمندتان سپاسگزارم.
راهب: ممنون از شما. امیدوارم که با همکاری‌های بیشتر و هم‌افزایی رسانه‌ها، شاهد پیشرفت‌های چشمگیر در حل چالش‌های مسکن، شهرسازی و حمل و نقل در کشور باشیم.