عاملان اصلی جابجایی طبقاتی
![عاملان اصلی جابجایی طبقاتی](https://snn.ir/files/fa/news/1401/3/31/1718087_998.jpg)
به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، با تشدید تورم در سالهای اخیر، بخشی از مردم در دیالوگهای روزانه خود بسیار این جمله را به کار میبرند که «طی چند سال اخیر فقیر، فقیرتر و ثروتمند، ثروتمندتر شده است.» در این گزارش برای بررسی صحتسنجی این ادعا با استفاده از دادههای مرکز آمار ایران که اخیرا منتشر شده، به بررسی تغییرات درآمدی و تغییرات هزینهای دهکهای مختلف جامعه طی سالهای 1397...
به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، با تشدید تورم در سالهای اخیر، بخشی از مردم در دیالوگهای روزانه خود بسیار این جمله را به کار میبرند که «طی چند سال اخیر فقیر، فقیرتر و ثروتمند، ثروتمندتر شده است.» در این گزارش برای بررسی صحتسنجی این ادعا با استفاده از دادههای مرکز آمار ایران که اخیرا منتشر شده، به بررسی تغییرات درآمدی و تغییرات هزینهای دهکهای مختلف جامعه طی سالهای 1397 تا 1399 پرداختهایم. دادههای مرکز آمار ایران نشان میدهد این ادعا مستند و دقیق نبوده و در این بازه زمانی برخی افراد دهکهای مختلف در همان دهک ثابت ماندهاند، برخی به دهکهای پایینتر و برخی نیز به دهکهای بالاتر رفتهاند. اما بهطور کلی میتوان گفت طی این سالها بهواسطه شرایط اقتصادی موجود دهکهای جامعه دچار تغییرات اساسی شده است، طبق دادههای مرکز آمار، طی سه سال اخیر جابهجایی افراد در دهکهای درآمد نسبتا قابلتوجه بوده و گرچه پردرآمدهایی بودهاند که پردرآمدتر شدهاند، اما بین آنها نیز افرادی بودهاند که بنا به شرایطی به دهکهای پایینتر سقوط کردهاند. همچنین بین دهکهای کمدرآمد یکم تا سوم نیز خانوارهایی هستند که وضعیتشان بحرانیتر شده و خانوارهایی نیز طی این مدت بهلحاظ درآمد وضعیت بهتری پیدا کردهاند. دادههای مرکز آمار نشان میدهد عوامل تاثیرگذار بر انتقال افراد به دهکهای بالاتر و پایینتر نیز عمدتا عوامل شغلی (داشتن شاغل در خانواده، تعداد شاغل خانوار و نوع شغل سرپرست خانوار)، وضعیت ملکی خانوار (مالک یا مستاجر بودن)، وضعیت تحصیلی خانوار و... بوده است.
آیا کمدرآمدها، کمدرآمدتر شدهاند؟
براساس دادههای مرکز آمار ایران، بهلحاظ درآمدی، در دهک یک شهری، از کل خانوارهای این دهک در سال 1397 تا سال 1399 حدود 66 درصد در همین دهک باقی ماندهاند. 14 درصد به دهک دوم صعود کرده، پنج درصد به دهک سه، هفت درصد به دهک چهارم، سه درصد به دهکهای پنج و شش و دو و حدود یکدرصد به دهکهای هفت و هشت صعود کردهاند. در دهک دوم، همچنان 29 درصد از ساکنان سال 1397 این دهک، در سال 1399 نیز همان دهک دومی هستند. اما 20 درصد از افراد این دهک تا سال 1399 به دهک یک سقوط کردهاند. 25 درصد به دهک سوم منتقل شده، 11 درصد به دهک چهارم، سه درصد به دهک پنجم، پنج درصد به دهک ششم، سه درصد به دهک هفتم و چهار درصد دیگر به دهکهای بالا صعود کردهاند.
از ساکنان دهک سوم نیز، طی سال 1397 تا 1399 حدود 20 درصد همچنان میهمان این دهک هستند. 27 درصد به دهک دوم و شش درصد نیز به دهک یک سقوط کردهاند. از ساکنان این دهک درآمدی، 15 درصد به دهک چهارم رفتهاند، 10 درصد به هرکدام از دهکهای پنج و شش و حدود پنج درصد به هرکدام از دهکهای هفت و هشت و سه درصد نیز به دهک هشتم راه یافتهاند.
ثروتمندان ثروتمندتر شدهاند؟
براساس آمارهای مرکز آمار ایران، آنهایی که سال 1397 در دهک دهم قرار داشتهاند، همچنان 62 درصد از آنها میهمان دهک دهم هستند. 14 درصد به دهک نهم سقوط کرده، 13 درصد به دهک هشت، چهار درصد به دهک هفت، دو درصد به دهک ششم، یک درصد نیز به هرکدام از دهکهای پنج، سه و یک سقوط کردهاند. در دهک 9 نیز آنهایی که سال 1397 در این دهک بودهاند، 25 درصد همچنان میهمان دهک نهم و 16 درصد به دهک دهم صعود کردهاند. 24 درصد به دهک هشتم، 10 درصد به دهک هفت، حدود هفت درصد به هرکدام از دهکهای شش و پنج، حدود پنج درصد به چهار و سه و یک درصد نیز به دهکهای دوم و سوم سقوط کردهاند.
وضعیت طبقه متوسط شهری
با توجه به بررسی درآمد دهکهای شهری جامعه در سالهای 1397 تا 1399 و مقایسه تغییرات این دهکها مشخص شد در پی شرایط اقتصادی این سالها بخشی از افراد در دهکهای خود ثابت مانده، برخی نیز وارد دهکهای بالایی و پایینی شدهاند. بهعنوان مثال 48 درصد از خانوارهایی که در دهکهای میانی درآمدی شهری (ششم، پنجم و چهارم) سال 1397 قرار داشتند، درسال 1399 نیز در همان دهکها قرار داشته و 27 درصد در دهکهای پایینتر و 25 درصد دیگر در دهکهای بالاتر از این دهکها واقع شدهاند.
در دهک ششم 26 درصد از خانوارهای این دهک شهری سال 1397، در همان دهک و 42 درصد به دهکهای پایینتر و 32 درصد به دهکهای بالاتر در سال 1398 انتقال یافتند. در این دهک، خانوارهایی که توانستند خود را در همان دهک ششم، در سال بعد، یعنی سال 1398، حفظ کنند به طور متوسط درآمدشان از رشد 27 درصدی برخوردار شده است و 42 درصد که نتوانستند درآمدشان را 27 درصد رشد دهند به دهکهای درآمدی پایینتر و 32 درصد خانوارها که درآمدشان بیش از 27 درصد رشد یافت به دهکهای بالاتر انتقال یافتند. 15 درصد از خانوارهایی که در سال 1397 در دهک ششم قرار داشتند، در سال 1399 نیز در همان دهک و 51 درصد به دهکهای پایینتر و 34 درصد به دهکهای بالاتر انتقال یافتند. خانوارها برای اینکه بتوانند جایگاه خود را در همان دهک ششم سال 1397، در سال 1399، نیز حفظ کنند به متوسط رشد درآمد 74 درصدی احتیاج داشتند و خانوارهایی که در آمدشان بیش از 74 درصد نسبت به دهک ششم سال 1397 رشد یافته بود به دهکهای بالاتر و کمتر از این رشد درآمد، به دهکهای پایینتر از سال 1397، در سال 1399 انتقال یافتند.
در دهک پنجم 21 درصد از خانوارهایی که درآمدشان در سال 1397 در دهک پنجم قرار داشت، در سال 1398 نیز در همان دهک واقع شده و 42 درصد در دهک پایینتر و 37 درصد به دهکهای بالاتر انتقال یافته بودند. در این دهک، خانوارهایی که به طور متوسط رشد درآمدشان در سال 1398 نسبت به 1397، 29 درصد بوده است، در همان دهک پنجم و خانوارهایی که درآمدشان کمتر از این رشد بوده در دهکهای کمتر از پنجم و درآمدهایی که بیش از 29 درصد بوده در دهکهای بالاتر قرار گرفتهاند. 16 درصد از خانوارهای دهک پنجم درآمدی شهری سال 1397، در سال 1399 نیز در همان دهک قرار داشته و 43 درصد به دهکهای پایینتر و 41 درصد به دهکهای بالاتر انتقال یافتهاند. خانوارهای دهک پنجم سال 1399، نسبت به دهک پنجم درآمدی سال 1397، بهطور متوسط دارای رشد درآمدی 74 درصدی بودند و خانوارهایی که درآمدشان دارای چنین رشدی نبود به دهکهای پایینتر و خانوارها با رشد بالاتر از 74 درصد، به دهکهای درآمدی بالاتر از دهک پنجم سال 1397، انتقال یافتهاند.
در دهک چهارم 26 درصد از خانوارهای شهری که در سال 1397 در دهک چهارم درآمدی بودند، در سال 1398 نیز در همان دهک و 35 درصد در دهکهای پایینتر و 39 درصد در دهکهای بالاتر قرار داشتهاند. در این دهک، خانوارهایی که به طور متوسط رشد درآمدی 27 درصدی نسبت به متوسط درآمد دهک چهارم سال 1397 داشتهاند، در سال 1398 نیز توانستند در همان دهک و پیش از رشد 27 درصد، به دهکهای بالاتر و کمتر از چنین رشد درآمدی، به دهکهای پایینتر انتقال یابند. در این دهک حدود 24 درصد از خانوارهای درآمدی سال 1397، در سال 1399 نیز در همان دهک قرار داشته و 34 درصد در دهکهای پایینتر و 42 درصد در دهکهای بالاتر واقع شده بودند. خانوارهای دهک چهارم درآمدی 1397، که در سال 1399 نیز دهک چهارم را حفظ کردند، به طور متوسط درآمدشان 74 درصد رشد و پیش از این رشد به دهکهای درآمدی بالاتر و کمتر از آن به دهکهای پایینتر از سال 1397، در سال 1389 انتقال یافتند.
تجمیع دهکهای ششم، پنجم و چهارم: براساس دادههای مرکز آمار ایران؛ 56 درصد از خانوارهایی که در دهکهای ششم، پنجم و چهارم درآمدی شهری سال 1397 قرار داشتند، در سال 1398 نیز در همان دهکها قرار داشته و 22 درصد در دهکهای پایینتر و 22 درصد دیگر در دهکهای بالاتر از این دهکها واقع شدهاند. همچنین 48 درصد از خانوارهای دهکهای درآمدی ششم، پنجم و چهارم سال 1397، در همان دهکها در سال 1399 و 27 درصد به دهکهای پایینتر و 25 درصد به دهکهای بالاتر انتقال یافتند.
وضعیت طبقه متوسط روستایی
در دهک ششم روستایی، 23 درصد از خانوارهای روستایی در دهک ششم درآمدی 1397، در سال 1398 نیز در دهک ششم قرار داشته و 43 درصد به دهکهای درآمدی پایینتر و 35 درصد به دهکهای درآمدی بالاتر در سال 1398 انتقال یافتهاند. در این دهک 17 درصد از خانوارهایی که در سال 1397، در دهک درآمد ششم قرار داشتند در سال 1399، در همان دهک ششم و 50 درصد به دهکهای درآمدی پایینتر و 34 درصد به دهکهای درآمدی بالاتر انتقال یافتند. در دهک پنجم روستایی، 20 درصد از خانوارهایی روستایی که در سال 1397، در دهک پنجم بودند، در سال 1368 نیز در دهک پنجم قرار داشتهاند و 34 درصد به دهکهای پایینتر و 46 درصد به دهکهای بالاتر انتقال یافتهاند. حدود 16 درصد از خانوارهایی که در سال 1397، در دهک پنجم درآمدی قرار داشتند در سال 1399، نیز در همان جایگاه قرار داشته و 40 درصد از این خانوارها به دهکهای درآمدی پایینتر و 44 درصد به دهکهای درآمدی بالاتر انتقال یافته بودند.
در دهک چهارم، 25 درصد از خانوارهای دهک چهارم درآمدی سال 1397، در سال 1398، نیز در دهک چهارم قرار داشته و 32 درصد به دهکهای پایینتر و 43 درصد به دهکهای بالاتر از دهک چهارم انتقال یافتند. 18 درصد از خانوارهای دهک چهارم در سال 1397، در همان دهک در سال 1399 قرار داشتند و 33 درصد به دهک درآمدی پایینتر و 48 درصد به دهک درآمد بالاتر انتقال یافتند.
تجمیع دهکهای ششم، پنجم و چهارم: درمجموع 53 درصد از خانوارهای دهکهای ششم، پنجم و چهارم در همان دهکها، در سال 1398، بوده و 22 درصد به دهکهای پایینتر و 25 درصد به دهکهای درآمدی بالاتر انتقال یافتند. 49 درصد از خانوارهایی که در دهکهای درآمدی ششم، پنجم، و چهارم در سال 1397 قرار داشتند، در سال 1399 نیز در این دهکها بوده و 24 درصد به دهکهای پایینتر و 27 درصد به دهکهای بالاتر انتقال یافتند.
مسکن و مشاغل غیررسمی در صدر عاملان فقر
عوامل تاثیرگذار بر انتقال افراد به دهکهای بالاتر و پایینتر نیز عمدتا عوامل از جنس وضعیت شغلی خانوار (اشتغال، نوع شغل و تعداد شاغلان خانوار)، وضعیت ملکی خانوار، وضعیت تحصیلی خانوار و... بوده است. با بررسیهای به عمل آمده خانوارهایی که در سال 1399 نسبت به سال 1397 به دهکهای پایینتر انتقال یافتهاند، دارای سرپرستان شاغل کمتر، تعداد اعضای با درآمد کمتر، تعداد کارکن کمتر، سرپرستانی با سواد کمتر و تحصیلاتی پایینتر و درصد سرپرستان با درآمد بدون کار (بازنشسته و...) و خانهدار و با سن بالاتر بودهاند. همچنین دارای سرپرستان زن و بیهمسر براثر فوت و طلاق بیشتر، تعداد اعضای محصل بیشتر و نحوه تصرف مسکن اجارهای بیشتر نسبت به خانوارهایی که به دهکهای بالاتر از سال 1397 انتقال یافتند، بودهاند. همچنین مشاغل سرپرستان آنها با درصد بیشتری مربوط به کارگران ساده ساختمانی و حملونقل مسافر بوده است.
در ادامه ویژگیهای خانوارهای شهری را که به دهکهای پایینتر یا بالاتر انتقال یافتهاند بررسی کردهایم. وضع فعالیت: سرپرستان خانوارهای شهری که در سال1397 در دهکهای ششم، پنجم و چهارم قرار داشتند و در سال1399 به دهکهای بالاتر (هفتم، هشتم، نهم و دهم) انتقال یافتهاند، 71درصد آنها شاغل و سرپرست بیکاری نداشته و 28درصد سرپرستان آنها دارای درآمد بدون کار بودند. اما خانوارهایی که به دهکهای پایینتر (سوم، دوم و یکم) در سال1399 انتقال یافتهاند، 52درصدشان شاغل، 5درصد بیکار و 37درصدشان دارای درآمد بدون کار بودهاند. در سال1397 حدود 68درصد سرپرستان خانوارهای دهک ششم، پنجم و چهارم شاغل، یکدرصد بیکار و 29درصد دارای درآمد بدون کار بودهاند و از این خانوارها که در سال1399 به دهکهای سوم، چهارم و اول انتقال یافتند، سرپرستان شاغل آنها به 52درصد کاهش و بیکاران به 5درصد و سرپرستان با درآمد بدون کار (بازنشسته و...) به 37درصد افزایش یافته است.
محل فعالیت اصلی و نوع شغل سرپرستان خانوارها: بیشترین درصد مشاغل و محل فعالیت سرپرستان مزد و حقوقبگیری که در سال 1399 به دهکهای پایینتر (سوم، دوم و اول) نسبت به سال1397 انتقال یافتند، در شغل کارگران ساده (19درصد) و کارکنان فروشگاهها (8درصد) و محل فعالیت آنها بخش ساختمان با 18درصد و در غیر مزد و حقوقبگیری (مشاغل آزاد)، در رانندگی خودروهای سواری، تاکسی و وانت (41درصد)، با محل فعالیت در بخش حملونقل مسافر (29درصد) بوده است.
نحوه تصرف خانوارها: نحوه تصرف مسکن 73درصد خانوارهایی که در سال1399 نسبت به سال1397 به دهکهای بالاتر (از ششم، پنجم و چهارم) انتقال یافتند، ملکی و 21درصد اجاری، اما 26 درصد از خانوارهایی که از دهکهای ششم، پنجم و چهارم، سال1397 به دهکهای سوم و دوم و اول در سال1399 انتقال یافتند، نحوه تصرف مسکن آنها ملکی و 74 درصد اجاری بوده است. بهعبارتی، هزینههای مسکن و مشاغل غیررسمی سرپرست خانوار ازجمله عاملان سقوط اقتصادی برخی خانوار و برعکس آن، داشتن مسکن و مشاغل رسمی ازجمله عوامل موثر در تغییر طبقه اقتصادی خانوارها طی سالهای 1397 تا 1399 بوده است.
ارتقای رفاهی صاحبان مشاغل آزاد
دادههای مرکز آمار ایران نشان میدهد وضع فعالیت سرپرستان خانوارهایی که نسبت به سال1397 به دهکهای بالاتر در سال1399 قرار گرفتند، در مزد و حقوقبگیری بیشترین درصد محل فعالیت آنها در ساخت بنا (12درصد) و سازمانها و ادارههای مرتبط با انتظام بنگاههای اقتصادی (10درصد) و فعالیتهای دفاعی (8درصد) بوده است. نوع شغل این سرپرستان در مزد و حقوقبگیری امور عمومی، دفتری و اداری (14درصد) و بیشترین درصد در غیر مزد و حقوقبگیری (مشاغل آزاد) مغازهداران و سرپرستان فروشگاهها با 32درصد بوده است.
تعداد کارکن در خانوارها: خانوارهای شهری که در سال1399 نسبت به سال1397 در دهکهای بالاتر (ششم، پنجم و چهارم) قرار گرفتند، 24درصد دارای بیش از یک نفر کارکن و در خانوارهایی که به دهکهای پایینتر انتقال یافتند، فقط 7درصد آنها بیش از یک نفر کارکن داشتند. درصورتی که در سال1397 حدود 11درصد از اعضای خانوارهای این دهکها بیش از یک نفر کارکن بوده است.
همچنین در سال1397 حدود 42درصد از خانوارهای دهکهای ششم، پنجم و چهارم بدون عضو کارکن بودهاند که در سال1390، با انتقال به دهکهای سوم، دوم و اول تعداد عضو بدون کارکن آنها به 43درصد افزایش یافته و خانوارهایی که در سال1389 به دهکهای بالاتر انتقال یافتند، تعداد بدون عضو کارکن آنها به 17درصد کاهش یافته بود.
تعداد افراد با درآمد در خانوارها: در خانوارهایی که در سال1399 نسبت به سال1397 در دهکهای بالاتر قرار گرفتهاند، بهطور متوسط دارای 2فرد با درآمد و خانوارهایی که به دهکهای پایینتر انتقال یافتند، 1.7 فرد دارای درآمد داشتهاند.
جنس سرپرستان خانوار: براساس گزارش مرکز آمار ایران، درصد سرپرستان زن خانوار شهری در دهکهای ششم، پنجم و چهارم سال1397 حدود 7 درصد بوده است که در سال1399 خانوارهایی که به دهکهای پایینتر انتقال یافتند به 13درصد افزایش و در خانوارهایی که به دهکهای بالاتر انتقال یافته به 5درصد کاهش یافته بود.
سواد و تحصیلات سرپرستان
9درصد از سرپرستان خانوارهای شهری که در سال 1399 به دهکهای بالاتر (ششم، پنجم و چهارم) نسبت به سال1397 انتقال یافتند و 17درصد از سرپرستان خانوارهایی که به دهکهای پایینتر انتقال یافتند، از سواد برخوردار نبودهاند. حدود 20درصد تحصیلات سرپرستانی که به دهکهای بالاتر (ششم، پنجم و چهارم) در سال1399 انتقال یافتند، دیپلم بهبالا و 71درصد دیپلم و پایینتر از دیپلم بوده و سرپرستانی که به دهکهای پایینتر انتقال یافتند، 80درصد دیپلم و پایینتر از دیپلم و 4درصد بالاتر از دیپلم بوده است.
متوسط سن سرپرستان: متوسط سن سرپرستان خانوارهایی که در سال 1399 به دهکهای بالاتر (ششم، پنجم و چهارم) نسبت به سال1397 انتقال یافتهاند، 52سال و خانوارهایی که به دهکهای پایینتر انتقال یافتهاند 54سال بوده است.
وضع زناشویی سرپرستان: حدود 94درصد سرپرستان خانوارهایی که نسبت به دهکهای (ششم، پنجم و چهارم) سال1397 به دهکهای بالاتر در سال1399 انتقال یافتند، دارای همسر و 6درصد بیهمسر بر اثر فوت و بیهمسر بر اثر طلاقی وجود نداشته است و در سرپرستان خانوارهایی که به دهکهای پایینتر (سوم، دوم و اول) انتقال یافتند 84درصد آنها دارای همسر، 14درصد بیهمسر بر اثر فوت و 2درصد بیهمسر بر اثر طلاق بودند. خانوارهایی که در سال1397 در دهکهای ششم، پنجم و چهارم درآمدی قرار داشتند و در سال1399 به دهکهای پایینتر (سوم، دوم و اول) انتقال یافتند، سرپرستان بیهمسر بر اثر فوت آنها از 6درصد به 14درصد و سرپرستان بیهمسر بر اثر طلاق آنها از یک درصد به 2درصد افزایش یافته بود.
عاملان اصلی جابجایی طبقاتی
بر اساس بررسیهای این تحقیق، در دهکهای درآمدی و هزینهای خانوارهای شهری و روستایی، خانوارهایی که در سال1397 در دهکهای میانی (ششم، پنجم و چهارم) قرار داشتند هم به دهکهای درآمدی و هزینهای پایینتر و هم بالاتر و هم در همان دهکهای سال1397، در سالهای 1398 و 1399 قرار گرفتند و بهعبارت محاورهای، تعدادی از این خانوارها در سطح درآمدی نامناسبتر (کمدرآمدتر)، تعدادی در سطح درآمدی مناسبتر (درآمد بیشتر) و تعدادی نیز در همان موقعیت قبلی (سال1397) قرار داشتهاند و حتی 34درصد از خانوارهای دهک درآمدی یکم (کمترین درآمدها) به دهک درآمدی بالاتر و 38درصد از خانوارهای دهک دهم درآمدی بیشترین درآمد سال1397، در سال1399 به دهکهای پایینتر از دهک دهم انتقال یافتند، لذا نمیتوان اثبات کرد که همه کمدرآمدها، سطح و موقعیت اقتصادیشان نسبت به قبل از منظر دهکهای درآمد یا هزینه، نامناسبتر شده است.
همچنین خانوارهای شهری که در سال1399 نسبت به سال1397 به دهکهای بالاتر (سطح درآمدی بالاتر) انتقال یافتند، دارای سرپرستان شاغل، تعداد افراد با درآمد و درصد تعداد افراد کارکن بیشتر و خانوارهای انتقالیافته به دهکهای پایینتر (سطح درآمدی پایینتر)، از این ویژگیها کمتر برخوردار بودهاند. بهعبارت دیگر، خانوارهایی به دهکهای پایینتر انتقال یافتند که شاغلان و تعداد اعضای کارکن و دارای افراد با درآمد، کمتر داشتهاند.
خانوارهای شهری که در سال 1399 در دهکهای پایینتر درآمد کمتر نسبت به سال1397 قرار داشتند، از زنان سرپرست خانوار بیشتر، دارای سن سرپرست بالاتر، بیهمسر بر اثر فوت و طلاق و تعداد محصلان بیشتر و میزان باسوادی کمتر و تحصیلات سرپرستان دیپلم و دیپلم به پایین و درصد تصرف مسکن اجارهای بیشتر و از امکانات رفاهی کمتری برخوردار بودهاند. بهعبارت دیگر؛ خانوارهایی به دهکهای پایینتر انتقال یافتند که از زنان سرپرست خانوار بیشتر، سطح تحصیلی پایینتر و مسکن اجارهای و بازنشستگی و سرپرستان با سنین بالاتر برخوردار بودند و درصد بیشتر سرپرستان آنها در مشاغل کارگران ساده بخش ساختمان و در غیر مزد و حقوقبگیری در مشاغل رانندگی سواری، وانت و تاکسی بودهاند.
منبع: روزنامه فرهیختگان