علاج واقعه قبل از وقوع
کارشناسان می‌گویند کشور ایران به‌عنوان سومین کشور بلاخیز در جهان شناخته شده است؛ به‌طوری که همواره در معرض بلایای طبیعی و انسانی نظیر سیل، زلزله، جنگ و آشوب است و مورد تهدید قرار دارد.
حوادث جدا از تاثیرات آنی که بر زندگی افراد آسیب‌دیده می‌گذارند، آثار و تبعات مختلفی هم بر بخش‌های مختلف جامعه دارند. از جمله این تاثیرات، آثاری است که روی اقتصاد کشور می‌گذارند. معدن هم به‌واسطه ذات خود که هم در ارتباط تنگاتنگ با طبیعت است و هم نقش مهمی در اقتصاد کشور دارد، از حوادث به‌شدت متاثر میشود، از آنجایی که نمی‌توان حوادث از جمله زلزله را پیش‌بینی کرد، کارشناسان می‌گویند بهترین راهکار تعریف ضریب ایمنی برای فعالیت در این حوزه است تا بتوان در هنگام بروز حادثه آسیب‌ها را بهحداقل رساند.
صفحه معدن صمت امروز نگاهی از نزدیک به وضعیت ایمنی معادن دارد و به این منظور با عباس کاربخش، دبیر اجرایی خانه کارگر کرمان به گفت‌وگو نشسته است.
مهمترین و ضروریترین نیاز معدنچیان در کشور ما چیست؟
در پاسخ به این سوال باید گفت مهمترین نیاز معدنچی، ایمنی محیط کار و دریافت آموزش‌های لازم در زمینه ایمنی است.
به‌عنوان مثال، در کرمان بالای 400 معدن متفاوت داریم؛ از معدن شن، ماسه و سنگ گرفته تا معادن طلا، مس، کرومیت، زغال و بسیاری از معادن دیگر. بسیاری از این معادن روباز هستند یا عمق بسیار کمی دارند.
این نوع معادن نیاز به تجهیزات ایمنی خاص و آموزش‌های ویژه منطبق با شرایط کاری خود دارند، اما در معادن زیرزمینی، معدنچیان در اعماق زمین که گاه تا 700 متر هم می‌رسد، کار میکنند و شرایط برای فعالیت بسیار خطرناک‌تر است.
نخستین و ضروریترین پیش‌نیاز ایمنی در معادن زیرزمینی، تامین اکسیژن است، بنابراین باید تهویه هوا به‌خوبی انجام گیرد تا اکسیژن کافی برای معدنچی تامین شود.
در معدن زغال‌سنگ، بابدیزو چاه‌هایی وجود دارد که قطر دهانه آن 15 متر است و چند آسانسور بسیار بزرگ وارد این چاه میشود تا زغال‌سنگ استخراج‌شده را حمل کند.
چاه‌ها عمق‌های متفاوتی دارند و از عمق 100 تا 700 متر در دل زمین پیش رفته‌اند. هر چاهی در نهایت به تونلی منتهی میشود که طول آن 2، 3 کیلومتر یا حتی بیشتر است.
زغال را از این تونل‌ها استخراج میکنند، به‌وسیله ترن به محل چاه می‌آورند، با آسانسورها به سطح زمین منتقل میکنند و در نهایت، کف این آسانسورها با سیستم خاصی باز میشود و زغال را روی زمین تخلیه می‌کند.
شرایط و ساختار این آسانسورها بسیار ترسناک است و علاوه بر این، خیلی خیلی قدیمی هستند.
به‌طورکلی در همه معادن همچنان از امکانات بسیار قدیمی و ماشین‌آلات فرسوده استفاده میشود.
بنابراین هم معدنچی و هم معدندار، باید موارد و نکات ایمنی را جدی بگیرند و برای افزایش سطح امنیت محیط کار، دقت لازم را به خرج دهند و این جزو حقوق و ضروریات اولیه کار است، بنابراین ضروری است که کارگران پیش از آغاز کار آموزش‌های لازم را ببینند و بنابراین به‌طورحتم باید دوره‌های آموزشی از سوی کارفرمایان برگزار شود تا مهارت کافی را برای مراقبت از خود و همکاران‌شان در شرایط خطر به‌دست بیاورند. علاوه بر این، تجهیزات استاندارد به‌اندازه کافی در اختیار آنها قرار گیرد.
کارگرانی که هنگام وقوع زلزله در معادن زیرزمینی هستند، باید چه اقداماتی برای نجات خود انجام دهند؟
کارفرمایان باید تمهیدات لازم را بیندیشند و از قبل برای چنین حوادثی آمادگی داشته باشند، اما متاسفانه تا به حال توجه چندانی به این موضوع نشده است و به‌ندرت معادنی یافت میشود، که به این مسائل توجه و اصول ایمنی را رعایت کرده باشد؛ این در حالی است که در قانون بر این موضوع تاکید شده است.
براساس ماده 85 قانون کار، برای صیانت از نیروی انسانی و منابع مادی کشور، رعایت دستورالعمل‌هایی که از طریق شورای‌عالی حفاظت فنی (در راستای تامین حفاظت فنی) و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (برای جلوگیری از بیماری‌های حرفه‌ای و تامین بهداشت کار و کارگر و محیط کار) تدوین میشود، برای همه کارگاه‌ها، کارفرمایان، کارگران و کارآموزان الزامی است.
اما متاسفانه شاهد آن هستیم که حتی امکانات ایمنی عادی در معادن به‌ویژه معادن زیرزمینی موردتوجه قرار نمی‌گیرد، چه رسد به اینکه کارفرمایی بخواهد به فکر حوادث غیرمترقبه یا بلایا و سوانح طبیعی باشد.
کارفرما باید چه تمهیداتی در نظر بگیرد و چه امکاناتی فراهم کند تا صدمات و خسارتها در صورت بروز حوادث طبیعی بهحداقل برسد؟
حفاظت از معدنچیان در برابر خطرات و بلایای طبیعی بسیار دشوار است، به ویژه آنهایی که در اعماق زمین فعالیت میکنند.
برای مثال زغال در عمق‌های مختلف از زمین استخراج میشود و کارگران از 150 تا 700 متر زیر زمین می‌روند؛ بنابراین مهمترین موضوع در معادن زیرزمینی، تامین برق است، زیرا در صورت بروز حادثه و قطعی برق، دستگاه‌های تهویه از کار می‌افتد و تامین اکسیژن دچار اختلال میشود.
علاوه بر این، امکان انتقال کارگران به سطح زمین هم مختل میشود، بنابراین باید ژنراتور یا باتری‌هایی وجود داشته باشد تا بتوان هم اکسیژن‌رسانی را ادامه داد، هم روشنایی را تامین کرد و هم کارگران را به‌سرعت از تونل‌ها خارج کرد و به سطح زمین انتقال داد.
علاوه بر این، تونل‌هایی افقی، که در امتداد چاه‌ها احداث میشود تا معدنچی بتواند به مواد معدنی در لایه‌های مختلف و فواصل دور استخراج کند، باید به‌شکلی احداث شود که در هنگام زلزله و ریزش، کامل مسدود نشود.
آیا راه فراری در نظر گرفته میشود که بتوان در مواقع بحرانی از آن استفاده کرد؟
به‌ندرت چنین امکانی در نظر گرفته میشود. ساختار کارگاه‌های زیرزمینی به‌طورمعمول به این شکل است که از یک چاه عمودی، که گاه تا 700 کیلومتر عمق دارد، تشکیل شده است که در فواصل حدود 50 متری به تعدادی تونل افقی راه دارد و این تونل‌ها هم گاهی تا 3 کیلومتر در زمین پیشروی کرده‌اند.
گاهی اوقات برای اکتشاف، کارگاه‌های وسیعی با اندازه‌ای حدود 50 تا 100 مترمربع، در کنار تونل‌ها احداث میشود که در صورت مسدود شدن تونل، معدنچی می‌تواند برای مدت کوتاهی از این کارگاه‌ها استفاده کند تا گروه امداد برای نجات محبوس‌شدگان اقدام کند، اما در این حال هم باز وجود تهویه مناسب ضروری است.
کارگرانی که در معادن زیرزمینی فعالیت میکنند، باید چه تجهیزاتی همراه داشته باشند؟
برای مقابله با موقعیت‌های غیرمترقبه، هم آموزش‌های دقیق و اصولی و هم دسترسی به امکانات موردنیاز که باید در اختیار کارگران قرار بگیرد، لازم است، پس کارگران معدن، در قدم اول باید آموزش‌های لازم را دیده باشند تا در شرایط بحرانی مانند وقوع زلزله یا قطع برق و... بتوانند بهترین تصمیمات را برای نجات خود و همکاران‌شان اتخاذ کنند.
برای مثال، زمین‌لرزه یا پس‌لرزه‌هایی که اتفاق می‌افتند، بسیار خطرناک هستند و ممکن است باعث فرو ریختن استحکامات سقف «سرلاح» یا ریزش دیواره شوند و کارگران باید آمادگی داشته باشند تا بتوانند راه نجات را برای خود و همکاران‌شان فراهم کنند.
تجهیزات ایمنی فردی عبارت است از کفش، کلاه، دستکش، عینک، ماسک، لباس مناسب، علائم هشداردهنده و... است که بسیار مهم تلقی میشود. مورد بعدی، تجهیزات گروهی است که عبارتند از: نوارها و آژیرهای خطر، بلندگو، پرچم، طنابچه‌ها و امثال آن.
این قبیل تجهیزات به 2 دسته شبانه و روزانه تقسیم می‌شوند که کاربری آنها از نام‌شان پیدا است. از تجهیزات گروهی شبانه می‌توان به چراغ‌های چشمک‌زن، نورهای ال‌ای‌دی، انواع نورافکن و همچنین شبرنگ‌ها اشاره کرد.
امکاناتی هم باید در خود معدن وجود داشته باشد تا جلوی خطرات ناشی و ریزش را بگیرد. علاوه بر این، باید کپسول اکسیژن اضطراری همراه افراد باشد تا بتوانند در صورت وقوع حادثه بلافاصله از آن استفاده کنند.
آیا همه کارگرانی که در معادن زیرزمینی فعالیت میکنند، باید کپسول اکسیژن همراه داشته باشند؟
تامین اکسیژن از ضروریترین پیش‌نیازها در معدنکاری زیرزمینی است و به‌طورقطع باید همراه معدنکار باشد تا در مواقع ضروری بتواند از آن استفاده کند.
در چند فیلمی که به‌تازگی از کارگاه‌های استخراج زغال‌سنگ دیده‌ام، نه نوری جز روشنایی کلاه کارگران وجود داشت و نه خبری از کپسول اکسیژن بود.
متاسفانه چنین مواردی وجود دارد و کسی هم آن را پیگیری نمی‌کند و در پی مواخذه و مجازات خاطیانی نیست که بدون توجه به مسئولیت سنگینی که برعهده دارند، نسبت به تامین شرایط ایمن کار بی‌توجه هستند.
مسئولان ایمنی لازم است، دقت کنند که نکات ایمنی به‌طورحتم مورد توجه قرار گیرد و تجهیزات ایمنی انفرادی و جمعی کافی در اختیار کارگران قرار گیرد.
آیا این آموزشها ارائه داده میشود؟
متاسفانه آموزشها، بسیار سطحی و مقطعی است، در حالی که باتوجه به اهمیت موضوع این آموزشها باید به‌روز و مداوم باشند، به‌ویژه کارگران ساده و نیمه‌ماهر نیاز بیشتری به آشنایی با اصول ایمنی و روش‌های مراقبت از خود دارند و باید قبل از ورود به کارگاه و آغاز کار در شرایط واقعی کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی مناسب بگذرانند، زیرا کار معدن همواره با خطرات زیادی رو به رو است و حتی در شرایط عادی هم، کار در معدن با خطرات بسیاری همراه است و بنابراین یکی از ضروریات کار در معدن باید آموزش مدام مسائل ایمنی باشد تا بتوان در شرایط خاص انتظار داشت، معدنچی‌ها در مواجهه با خطرات واکنش مناسبی داشته باشند و خسارت‌های جانی و مالی را بهحداقل برسانند.
معدنکاری خود باعث زلزله میشود؟
بله، انفجارهایی که برای معدنکاری انجام می‌گیرد، باعث لرزش زمین میشود. علاوه بر این انفجارهایی که کنترل شده است، گاهی در معادن زیرزمینی، حفره‌هایی وجود دارد که پر از گازهای انفجاری از جمله اتان و متان است و ورود به چنین معادنی ممنوع میشود، چون به‌محض آنکه در مجاورت اکسیژن یا جرقه قرار گیرند، انفجار اتفاق می‌افتد.
نمونه چنین حوادثی، تاکنون چندین بار رخ داده است. برای مثال در سال 84 و 88، انفجاراتی در معادن اتفاق افتاد که عامل آن بی‌احتیاطی و توجه نکردن به حفره‌های انفجاری بود.
وقتی کارگری با دریل یا کلنگ مشغول برداشت ماده معدنی است، ممکن است با این حفره‌ها برخورد کند که منجر به انفجارهای بسیار خطرناک و پیش‌بینی‌نشده میشود، بنابراین باید مسئولان ایمنی قبل از آنکه استخراج آغاز بشود، شرایط را بررسی کنند و میزان خطر و گاز موجود در این حفره‌ها را اندازه‌گیری کنند و در صورتی که ریسک خطر زیاد باشد، نباید اجازه کار در آن محدوده صادر شود.
علاوه بر انفجارها، وقتی مواد معدنی مانند زغال یا کرومیت را برداشت میکنند، یا حفره‌هایی در درون زمین ایجاد میشود یا دیواره‌های اطراف چاه‌ها و فضاهای خالی تخریب میشود و خطر رانش یا لرزش افزایش پیدا می‌کند.
به این ترتیب ذات معدنکاری به‌ویژه معدنکاری زیر زمینی به‌گونه‌ای است که کارگر معدن را بیشتر با خطر زلزله، رانش زمین و ریزش کوه رو به رو می‌کند.
مسئولیت نظارت بر ایمنی معادن با کجا است؟
در مرحله اول، بخش ایمنی وزارت صنعت، معدن و تجارت مسئول نظارت بر رعایت استانداردهای ایمنی در معدن هستند و گروه‌های ایمنی آنها باید اقدامات و تمهیدات لازم را هم برای ارزیابی و هم بازرسی فراهم کنند، به‌ویژه در معادنی که ریسک خطر بیشتری در برابر بلایای طبیعی یا شرایط خاص دارند.
در مرحله بعد، مسئول توجه به نکات ایمنی، رعایت استانداردهای لازم و فراهم آوردن تجهیزات و امکانات کارفرمای معدن است، چه این کارفرما دولتی باشد و چه پیمانکارهای خصوصی که بهره‌برداری از معادن را برعهده می‌گیرند.
ماه دی مصادف با حادثه دلخراش زلزله بم، در تقویم رسمی کشور بهنام «روز ملی ایمنی در برابر زلزله و کاهش بلایای طبیعی» نامگذاری شده است. خاطرهای از این روز به یاد دارید؟
فاصله معادن کرمان تا مرکز زلزله، بیش از 70 کیلومتر بود. به‌خاطر دارم که ما در مسجد نماز می‌خواندیم و به‌محض اینکه لرزش را احساس کردیم، نماز را شکستیم و از مسجد بیرون آمدیم.
طبیعی است، اگر در این شرایط کارگری در معدن حضور داشت، با خطر زیادی رو به رو می‌شد، اما چون زمین‌لرزه صبح زود اتفاق افتاد، خوشبختانه کارگران معدنکار آسیب ندیدند.
در سالگرد زلزله بم باید به کارفرماهای معدن چه توصیهای داشت؟
یادآوری این رویداد، فرصتی است تا از کارفرماهای معدنی بخواهیم به موضوع تامین تجهیزات ایمنی انفرادی و گروهی برای محافظت از نیروی انسانی خود توجه بیشتری داشته باشند.
علاوه بر این، مسئله آموزش کارگران را جدی بگیرند و خطرات ناشی از بی‌توجهی به نکات ایمنی را مدام به آنها گوشزد کنند.