فرونشست زمین؛ غده‌ای در حال گسترده شدن

در این میان دشت‌های چهارمحال و بختیاری نیز از این امر مستثنی نبوده و بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، نشست زمین در تعدادی از آن‌ها از جمله دشت شهرکرد و خانمیرزا به دلیل آبرفتی بودن مشاهده شده است، این پدیده اکنون رو به گسترش است، لذا باید توجه جدی صورت گیرد تا از تبعات ناگوار آن جلوگیری شود.

لزوم نصب سیستم رفتارسنجی بر روی دشت‌های استان

سید نعیم امامی_ رییس بخش تحقیقات حفاظت از خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری اظهار کرد: از دیدگاه زمین شناسی، چهارمحال و بختیاری در سه زون ساختاری قرار دارد که شامل زون ساختاری سنندج_ سیرجان که بخش‌های شرقی استان از جمله شهرستان‌های شهرکرد، سامان، بن و بروجن را شامل می‌شود، بخش زاگرس مرتفع که عمدتا بخش‌های غرب و شمال غرب استان از جمله شهرستان‌های فارسان و کوهرنگ و اردل را در بر می‌گیرد و زاگرس چین خورده شامل بخش‌های جنوبی عمدتا شهرستان لردگان، بخش از کیار و خانمیرزا است.

دانشیار زمین شناسی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال وبختیاری با اشاره به اینکه عمده مباحث مربوط به فرونشست به بخش‌های شرقی استان معطوف می‌شود یعنی مکان‌هایی که از نظر توپوگرافی شیب ملایم تری داشته و دشت‌ها در آن مناطق گسترده شده‌اند، افزود: به طور کلی 10 دشت در استان وجود دارد، به جز دشت مرکزی فارسان و جونقان که به لحاظ وضعیت نسبتا مناسب بارش بسیار درگیر فرونشست نشده‌اند و عمده فرونشست زمین مربوط به بخش‌های شرق و جنوب استان است.

امامی گفت: عمده بحث فرونشست مربوط به مناطقی از جمله دشت شهرکرد، سفیددشت و خانمیرزا است که آبرفت‌های نسبتا ضخیمی دارند، البته تا چهار دهه گذشته به دلیل جمعیت کم، مصارف کمتر آبی و بارش‌های مناسب سطوح آب زیرزمینی در این دشت‌ها بالا بوده، مثلا طی 50 سال گذشته اگر چاهی در جنوب شهرکرد حوالی فرودگاه حفاری می‌شد حداکثر دسترسی به منابع آب 10 متر بود، اما امروزه با حفاری بیش از 50 متر به سختی می‌توان به سطح آب زیرزمینی دسترسی پیدا کرد که دلیل این امر افزایش جمعیت، افزایش مصارف آب و تغییرات اقلیمی باتوجه به تغییر نوع بارش‌ها از برف به باران است.

رییس بخش تحقیقات حفاظت از خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات چهارمحال و بختیاری بیان کرد: از نظر مکانیزم علمی، معمولا آب زیرزمینی در دشت‌ها لابه‌لای ذرات شن و ماسه‌ای قرار دارد که آبرفت را تشکیل می‌دهند، وقتی سطح آب‌ها پایین می‌رود و برای چندین سال این اتفاق می‌افتد، آرام آرام فضای خالی که در گذشته با آب پر شده بود اکنون با هوا پر شده به ذرات ریز و درشت فشار وارد می‌کند، کم کم آن فضای خالی توسط ذرات ریز پر می‌شود و شاهد این هستیم که دشت دچار فرونشست می‌شود، یعنی کم کم سطح دشت پایین می‌رود و دچار افتادگی می‌شود که این افتادگی به دلیل این است که ذرات ریز خرد و میان ذرات درشت جای می‌گیرند.

وی اضافه کرد: اگر افت آب زیرزمینی سال‌های طولانی ادامه یابد و هیچ گاه به وضعیت قبل خود برنگردد، هر ساله شاهد پر شدن فضاهای بیشتری در آبرفت به وسیله ذرات ریز رسوبی هستیم و نتیجه آن نشست بیش‌تر دشت و فرو افتادن دشت‌ها خواهد شد.

دانشیار زمین شناسی مرکز تحقیقات چهارمحال وبختیاری تاکید کرد: طبق بررسی‌های صورت گرفته نقشه خطرات طبیعی با استفاده از هوش مصنوعی، نتایج نشان می‌دهد 14 درصد دشت‌های چهارمحال و بختیاری حداقل در معرض فرونشست شدید زمین قرار دارند، یعنی نرخ فرونشست از 10 سانتی‌متر در سال بیش‌تر می‌شود، البته اگر بخواهیم فرونشست‌های بسیار کم را به این موارد اضافه کنیم بیش از 25 درصد دشت‌های استان در حال فرونشست زمین هستند.

امامی با تاکید بر اینکه فرونشست زمین موجب شکاف خوردن زمین و ایجاد شیارهای عمیق می‌شود که بخشی از خاک نشست کرده را از حیز انتفاع خارج می‌کند، تصریح کرد: کم کم امکان کشت و کار کشاورزی از بین خواهد رفت، بنابراین عامل اصلی فرونشست زمین افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی بوده که دلیل این امر ناشی از برداشت‌های بی رویه و افزایش مصارف است.

وی گفت: در برخی مناطق برای اینکه جلوی فرونشست بیش‌تر گرفته شود که البته کاری بسیار دشوار است، پروژه‌های پخش سیلاب انجام می‌شود، یعنی آب‌های حاصل از بارش از طریق کانال‌هایی که به شکل تپه بوده از بالادست به دشت‌هایی که دچار فرونشست هستند منتقل و آب بر سطح دشت پخش می‌شود که با این اقدام حداقل می‌توان جلوی فرونشست زمین را گرفت.

رییس بخش تحقیقات حفاظت از خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه اولین اقدام کنترل فرونشست در حد موجود است، بیان کرد: باید تا حد ممکن مصارف کنترل شده باشد، یعنی از آب‌های زیرزمینی کمتر استفاده کنیم و تمرکز بر آب‌های سطحی باشد و بتوان با انجام پروژه‌های پخش سیلاب و آبخوانداری، آبخوان‌ها یا سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه تا سطح آب زیرزمینی در هر حدی که امکان دارد افزایش یابد.

وی تاکید کرد: اکنون در دشت شهرکرد و خانمیرزا آثار فرونشست زمین مشاهده می‌شود که ممکن است کم کم دامنه منطقه شهری را گرفتار کند، بنابراین لازم است هر چه سریع‌تر با نگاه علمی دقیق این کار پیگیری شود.

امامی خاطرنشان کرد: مقدمه کار، نصب یک سیستم رفتارسنجی یا مانیتورینگ دقیق بر روی دشت‌هاست، متاسفانه اطلاعات کمی در زمینه نرخ دقیق فرونشست زمین و مناطق درگیر در استان در دسترس نیست که دلیل این امر این است که کار علمی دقیق روی دشت‌ها انجام نمی‌شود و بهترین کار این است که سیستم رفتارسنجی و پایش در آن مناطق مستقر شود.

233233