مجازات احتکار چه زمانی اعدام است؟/ احتکار از تخلف صنفی تا افساد‌فی‌الارض
یک حقوقدان و وکیل دادگستری گفت: اگر احتکار کالا سبب اخلال در نظام اقتصادی یا توزیع کالا شود قابلیت تعقیب کیفری دارد و چنانچه این عمل به قصد ضربه زدن به نظام یا به قصد مقابله با آن باشد، افساد فی‌الارض محسوب و مرتکب به اعدام محکوم می‌شود.
به گزارش خبرنگار قضایی خبرگزاری تسنیم، ویروس کرونا یا همان کووید 19 بیش از سه هفته‌ای است که مردم و به تبع آن دولت ایران را درگیر خود کرده است به طوری که بنا بر آخرین آمار اعلام شده از سوی وزارت بهداشت، 6 هزار و 566 نفر به این ویروس مبتلا شدند که از این تعداد 2 هزار و 134 نفر بهبود یافته و متاسفانه 194 نفر از هموطنان‌مان جان خود را از دست دادند.
با ورود ویروس کرونا به ایران و بنابر اعلام متخصصان پزشکی و امور بهداشتی مبنی بر استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده، ماسک و دستکش و سایر اقلام بهداشتی و دارویی مرتباط با این ویروس، به یکباره این اقلام در بازار نایاب یا کم‌یاب شدند.
متاسفانه در این مدت باز هم سودجویان که تجربه‌های گذشته نشان داده از حالت اضطرار مردم برای رسیدن به سودشان سوء استفاده می‌کنند، به جای عرضه اقلام بهداشتی و دارویی مرتبط با ویروس کرونا در بازار، اقدام به احتکار این کالاها به قصد گرانفروشی و حتی فروش آن به خارج از کشور به رغم نیاز مردم ایران کردند.
در این مدت با ورود دادستان‌ها و گشت‌های تعزیرات حکومتی چندین انبار احتکار اقلام بهداشتی و دارویی با چند 10 میلیون ماسک، دستکش و مواد ضدعفونی کننده کشف شدند و محتکران بازداشت و برای آنها پرونده تشکیل شد به طوری که روز گذشته (شنبه) 17 اسفند آن طور که غلامحسین اسماعیلی سخنگوی قوه قضائیه پیشتر اعلام کرده بود، 10 نفر از متهمان یک پرونده احتکار اقلام بهداشتی و دارویی کرونا محاکمه شدند.
در همین ارتباط و به منظور بررسی حقوقی عنوان مجرمانه «احتکار»، جایگاه آن در شریعت اسلام و مبانی فقهی این موضوع، نحوه پرداختن قوانین جزایی و صنفی جمهوری اسلامی ایران به بحث احتکار و مجازات محتکران و دستور اخیر رئیس قوه قضائیه به دادستان‌های سراسر کشور مبنی بر اینکه به محتکران رحم نکنند، با ابوذر نصراللهی وکیل دادگستری و کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی به گفتوگو نشستیم. مشروح این گفتوگو به شرح ذیل است.
تسنیم: با توجه به اینکه در روزهای اخیر متاسفانه شاهد اقدام برخی افراد در احتکار کالاها و مایحتاج ضروری مردم در ارتباط با اقلام بهداشتی و دارویی هستیم. به نظر شما با این پدیده چگونه باید برخورد کرد؟
نصراللهی: بر پایه یک نظریه قدیمی در علم اقتصاد قیمت یک کالا بسته به میزان عرضه و تقاضا در بازار است. به عبارتی اگر عرضه یک کالا نسبت به تقاضای بازار مصرف، بیشتر باشد قیمت کالا کاهش می‌یابد و چنانچه عرضه کالا کمتر از تقاضا باشد نتیجه آن می‌شود که قیمت کالا افزایش می‌یابد.
یک نظام اقتصادی عدالت محور همواره در تلاش است با حفظ تعادل در عرضه و تقاضا، قیمت کالا نه آنچنان کاهش یابد که کمتر از قیمت تمام شده و سود معقول تولید کننده باشد و نه آنچنان افزایش یابد که فراتر از قدرت خرید شهروندان به ویژه در مورد کالاهای ضروری و مایحتاج عمومی به فروش برسد.
در طول تاریخ، بازرگانی و انبارداری از جمله راهکارهای مردم برای تعادل در بهای کالاها بوده است. بدین صورت که بازرگانان مازاد کالاهای تولید شده در یک شهر را به شهر دیگر که به این کالا نیاز بود می‌بردند و آنها را می فروختند یا این که با کالاهایی که در شهر یا موطن خویش بدان نیاز داشتند معاوضه می‌کردند و با از این طریق هم در بازار تعادل به وجود می‌آمد و هم سودی مشروع نصیبشان می‌شد.
همچنین برخی محصولات توسط مردم یا حکومت‌ها در زمان وفور انبار می‌شدند و در زمان کمبود مورد مصرف قرار می‌گرفتند. به عنوان نمونه در زمان برداشت محصول گندم، هر خانوار به قدر مصرف سالانه گندم مورد نیاز خود را ذخیره می‌کرد یا برخی کسبه وتولیدکنندگان، بخشی از تولید خود را انبار می‌کردند تا در زمستان به فروش برسانند.
در این رهگذر برخی افراد با سوءاستفاده از قانون عرضه و تقاضا مبادرت به ذخیره و انبار کالاهای مورد نیاز جامعه می‌کردند سپس در زمان نیاز از عرضه آن خودداری و پس از بالا رفتن تقاضا این کالا را به فروش می‌رساندند. در شریعت اسلام از این عمل به زشتی یاد شده و فردی که مبادرت به چنین عملی می‌کند محتکر نامیده می‌شود. نظر به این که احتکار در واقع نوعی کاهش یا متوقف کردن جریان توزیع کالا توسط افراد سودجو با توجه به نیاز بازار و تقاضای تحریک شده خریداران به منظور بالابردن قیمت است و سبب به هم خوردن موازنه در عرضه و تقاضای کالا می‌شود؛ از مصادیق تضییع حقوق و بی‌عدالتی در جامعه بوده و حاکم اسلامی مکلف است به حکم الهی برای جلوگیری از اجحاف و ستم به افراد جامعه با آن مقابله جدی کند.
البته در یک نظریه فقهی سنتی بر پایه احادیث وارده حکم احتکار شامل حبس گندم، جو، خرما، کشمش، روغن حیوانی و روغن زیتون می‌شود اما بر پایه نظریات جدید فقهی، عنوان محتکر به هر فردی که کالاهای ضروری و اساسی جامعه را به قصد گران شدن حبس کند، صدق می‌کند. چنانکه مقام معظم رهبری در پاسخ سؤال 1468رساله اجوبه‌الاستفتائات می‌فرمایند: «حرمت احتکار بر اساس آنچه در روایات آمده و نظر مشهور هم همان است، فقط در غلات چهارگانه و در روغن حیوانی و روغن نباتی است که طبقات مختلف جامعه به آن نیاز دارند ولی حکومت اسلامی هنگامی که مصلحت عمومی اقتضا کند، حق دارد از احتکار سایر احتیاجات مردم هم جلوگیری کند و اجرای تعزیر مالی بر محتکر در صورتی که حاکم صلاح بداند، اشکال ندارد.»
بنابراین فقها با پذیرش حکم ثانویه از نظریه سنتی عبور کرده و انبار کردن و عدم عرضه کالای اساسی که تعیین مصادیق آن بر عهده حکومت اسلامی است را مشمول حکم احتکار دانسته اند. جالب این که حضرت امیرالمومنین علی (ع) نیز در نامه مشهور خویش به مالک اشتر می‌فرمایند:«ا این همه بدان که بسیاری از ایشان را روشی ناشایسته است و حریص‌اند و بخیل. احتکار می‌کنند و به میل خود برای کالای خود بها می‌گذارند، با این کار به مردم زیان می‌رسانند و برای والیان هم مایه ننگ و عیب هستند. پس، از احتکار منع کن که رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) از آن منع کرده است و باید خرید و فروش به آسانی صورت گیرد و بر موازین عدل، به گونه‌ای که در بها، نه فروشنده زیان بیند و نه بر خریدار اجحاف شود. پس از آنکه احتکار را ممنوع داشتی، اگر کسی باز هم دست به احتکار کالا زد، کیفرش ده و عقوبتش کن تا سبب عبرت دیگران گردد ولی کار به اسراف نکشد.»
بنابراین حضرت علی (ع) نیز بنا به ضرورت و مصالح جامعه و با وجودی که در مقام بیان بوده‌اند شیء خاصی را به عنوان موضوع جرم معرفی نکرده‌اند و به صورت کلی احتکار را در خور عقوبت می‌دانند.
مجازات احتکار در قانون نظام صنفی؛ از جریمه نقدی تا نصب پارچه در محل کسب
تسنیم: در شریعت اسلام و در حقوق ایران که برگفته از مبانی فقهی است، چه کیفر و عقوبتی برای محتکر و فعل احتکار در نظر گرفته شده است؟
نصراللهی: با توجه به آنچه از احادیث و روایات و فتاوا بیان شد، عقوبت احتکار در احکام اسلامی به صورت های سه گانه 1- اجبار به فروش کالای احتکار شده، 2- تسعیر یا قیمت‌گذاری کالا و 3- تعزیر و عقوبت متخلف تبلور پیدا می‌کند. در حقوق ایران قانون نظام صنفی (مصوب 1382) فعل احتکار را از جمله تخلفات صنفی ذیل فصل هشتم قانون دانسته است. بر اساس ماده 60 این قانون احتکار عبارت است از نگهداری کالا به صورت عمده با تشخیص مراجع ذی‌صلاح و امتناع از عرضه آن به قصد گرانفروشی یا اضرار به جامعه پس از اعلام ضرورت عرضه از طرف وزارت بازرگانی یا سایر مراجع قانونی ذی‌ربط.
همچنین این قانون برای این عمل مجازات های صنفی زیر را در نظر گرفته است: الف - مرتبه اول - الزام محتکر به عرضه و فروش کل کالاهای احتکار شده و‌جریمه نقدی معادل پنجاه درصد (50%) قیمت روز کالاهای احتکار شده. ب - مرتبه دوم - الزام محتکر به عرضه و فروش کل کالاهای احتکار شده و جریمه‌نقدی معادل دوبرابر قیمت روز کالاهای احتکار شده و نصب پارچه یا تابلو بر سردر محل‌کسب به عنوان متخلف صنفی به مدت یک ماه. ج - مرتبه سوم - الزام محتکر به عرضه و فروش کل کالاهای احتکار شده و جریمه‌نقدی معادل پنج برابر قیمت روز کالاهای احتکار شده و نصب پارچه یا تابلو بر سردر محل کسب به عنوان متخلف صنفی و تعطیل محل کسب به مدت یک ماه.
همچنین به موجب ماده 72 همین قانون، هیئت‌های بدوی نظام صنفی صلاحیت رسیدگی به این موضوع را دارند که آرای این هیئت قابل تجدیدنظر در هیئت‌های تجدیدنظر است.
اعدام محتکر در صورت ضربه به نظام با قصد و آگاهی
تسنیم: آیا در قوانین ایران، علاوه بر تخلف صنفی، شأن جزایی نیز برای احتکار وجود دارد؟
بر اساس آنچه بیان شد، در بادی امر احتکار یک تخلف صنفی است که البته این تخلف می‌تواند مانند سایر تخلفات صنفی یا اداری که در مراجع غیر کیفری رسیدگی می‌شود واجد عنوان مجرمانه شده و قابل تعقیب در دادسراها یا دادگاه های کیفری باشد.
بر اساس بند ب ماده یک قانون مجازات اخلالگران در نظام اقتصادی مصوب 1369 اخلال در امر توزیع مایحتاج عمومی از طریق گرانفروشی کلان ارزاق یا سایر نیازمندیهای عمومی و احتکار عمده ارزاق یا نیازمندیهای مزبور و پیش‌خرید فراوان تولیدات کشاورزی و سایر تولیدات مورد نیاز عامه و امثال آنها به منظور ایجاد انحصار یا کمبود در عرضه آنها، جرم‌انگاری شده است.
تسنیم: در چه مواردی احتکار یک تخلف صنفی است و در چه مواردی از جرم مشمول قانون مجازات اخلالگران محسوب می‌شود؟ در اخبار شنیدیم که برخی از محتکران اخیر تحت عنوان افساد فی‌الارض محاکمه و احتمالا به مجازات اعدام محکوم می‌شوند. آیا در قانون چنین امری پیش‌بینی شده است؟
در مقام مقایسه ماده 60 قانون نظام صنفی و ماده یک قانون مجازات اخلالگران در نظام اقتصادی در می‌یابیم که اگر احتکار کالا سبب اخلال در نظام اقتصادی یا توزیع کالا شود قابلیت تعقیب کیفری را نیز دارد. بر اساس ماده 2 قانون مجازات اخلال گران در نظام اقتصادی چنانچه این عمل به قصد ضربه زدن به نظام جمهوری اسلامی ایران و یا به قصد مقابله با آن و یا با علم به‌مؤثر بودن اقدام در مقابله با نظام مزبور چنانچه در حد فساد فی‌الارض باشد مرتکب به اعدام و در غیر این صورت به حبس از پنج سال تا بیست سال‌محکوم می‌شود و در هر دو صورت دادگاه به عنوان جزای مالی به ضبط کلیه اموالی که از طریق خلاف قانون به دست آمده باشد حکم خواهد داد.
همچنین دادگاه می‌تواند علاوه بر جریمه مالی و حبس، مرتکب را به 20 تا 74 ضربه شلاق در انظار عمومی محکوم کند. همچنین بر اساس تبصره یک این ماده در مواردی که اخلال حسب مورد عمده یا کلان و یا فراوان نباشد مرتکب به‌دو سال تا پنج سال حبس و ضبط کلیه اموالی که از طریق تخلف قانونی به دست آمده باشد به عنوان جزای نقدی محکوم می‌شود.
دستور اخیر رئیس قوه قضائیه دلگرم‌کننده بود
تسنیم: رئیس قوه قضائیه در جلسه اخیر شورای عالی قضایی خطاب به دادستان‌های سراسر کشور دستور داد که نسبت به محتکران اقلام بهداشتی و دارویی رحم نشود. آیا چنین دستوری جایگاه حقوقی دارد؟
گاهی احتکار در شرایط خاصی رخ می‌دهد و زشتی آن غیر قابل اغماض است. در شرایطی جامعه با کمبود کالاهای مورد نیاز به نحو ملموسی مواجه می‌شود که کمبود این کالا بر زندگی یکایک شهروندان تآثیر قابل توجه دارد.
به عنوان نمونه در شرایط فعلی که ویروس کرونا بخش قابل توجهی از کشور را درگیر کرده شهروندان به اقلام بهداشتی نظیر مواد شوینده و ضدعفونی‌کننده و ماسک و سایر اقلام طبی مرتبط احتیاج دارند و این تقاضای ناگهانی شهروندان سبب کمبود کالا در بازار شده است. در این شرایط برخی افراد سودجو پای بر اصول اولیه انسانیت نهاده با احتکار این کالاها موجب شده‌اند تا قیمت این اقلام دهها برابر افزایش یابد که با تلاش‌های دستگاه‌های امنیتی برخی از این افراد شناسایی و مورد تعقیب کیفری قرار گرفته‌اند.
رئیس قوه قضائیه اخیرا طی دستوری از دادستان‌های سراسر کشور خواسته تا به محتکران رحم نشود. این دستور رئیس قوه‌قضائیه به اندازه دستور سابقشان مبنی بر برخورد توأم با رأفت اسلامی با بازداشت‌شدگان تجمعات اخیر دلگرم کننده است.
دستگاه قضاوت اسلامی دو روی دارد؛ یک روی عطوفت و مهربانی است چنانکه خداوند متعال در آیه 187 سوره بقره می فرماید: «فمن عفی له من اخیه شیء فاتباع بالمعروف» و روی دیگر این نظام، روی قهر است چنانکه در آیه 33 سوره مائده می فرماید: «ذلک لهم خزی فی الدنیا ولهم فی الاخر عذاب عظیم» بنابر این هرچند مکتب ما مکتب عطوفت و مهربانی است لکن در برخورد با فساد و مفسدین راهی جز قهر و برخورد قاطعانه وجود ندارد. در مقطع کنونی چه فساد و ستمی را می‌توان بالاتر از محروم کردن شهروندان از کالاهایی دانست که حفظ جانشان بدان وابسته است.
متهم خارجی احتکار اقلام بهداشتی و دارویی کرونا: از مردم و حکومت ایران معذرت می‌خواهم یک پزشک عمومی متهم ردیف‌اول پرونده احتکار اقلام بهداشتی / قاضی: سرگردانی مردم را ندیدید؟انتهای پیام /