مجلس چهاردهم؛ از سقوط دیکتاتوری «رضاخان» تا طرح «مصدق» برای رد هر گونه امتیاز به خارجی‌ها
مجلس چهاردهم اولین انتخابات مردم ایران بعد از سقوط دیکتاتوری رضاخان بود. در این دوره با به وجود آمدن فضای باز سیاسی همه می‌توانستند در انتخابات شرکت نمایند و آزادانه به تبلیغات بپردازند. این مجلس زمانی آغاز به کار کرد که دو سال و نیم از جنگ جهانی دوم گذشته بود و کشور هم چنان تحت اشغال قوای متفقین بود.
به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری میزان، بیش از 110 سال است که از پایه ریزی حاکمیت قانون در ایران می‌گذرد. دوران قانون و قانون گذاری در ایران فراز و نشیب‌هایی داشته است و در اعصاری نظیر دوران حاکمیت عناصر قاجار و پهلوی عملا ترتیبات قانونی منبعث از اراده مردم تحت امیال و خواسته‌های شاهان فاسد و وابسته به بیگانه قاجار و پهلوی در می‌آمد. تحریریه سیاسی خبرگزاری میزان در همین زمینه 16 برش از کتاب «آشنایی با تاریخ مجالس قانونگذاری در ایران» که به همت «مرکز پژوهش‌های مجلس» گردآوری شده است را منتشر می‌کند.
(دوره چهارم - 16 اسفند ماه 1322 تا 21 اسفندماه 1324 ش)
مقدمه
مجلس چهاردهم اولین انتخابات مردم ایران بعد از سقوط دیکتاتوری رضاخان بود. در این دوره با به وجود آمدن فضای باز سیاسی همه می‌توانستند در انتخابات شرکت نمایند و آزادانه به تبلیغات بپردازند و با وجود هیئت نظارت بر انتخابات اعمال نفوذ دولت، تقلب‌های انتخاباتی نیز وجود داشت، مجلس زمانی آغاز به کار کرد که دو سال و نیم از جنگ جهانی دوم گذشته بود و کشور هم چنان تحت اشغال قوای متفقین بود. استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، گیلان، مازندران، خراسان، سمنان در اشغال شوروی، جنوب و غرب کشور در اشغال انگلیس بود، اکثر نمایندگان که از ادوار قبلی سابقه حضور در مجلس را داشتند در این دوره نیز زمام امور را در دست داشتند و به جای توجه به حال مردم سرگرم تسویه حساب‌های گذشته، بند و بست برای آوردن و بردن دولت‌ها بودند، هرج و مرج، ارتشا، اختلاس، کلاهبرداری، همراه با بی نظمی و بی ثباتی در همه امور مملکت حاکم گردید، فقر، قحطی و گرانی در این زمان بیداد می‌کرد، یکی از خصوصیات عمده این دوره برای اولین بار حضور هشت تن از اعضای حزب توده در مجلس شورای ملی بود، از طرفی دکتر مصدق نماینده اول تهران و سید ضیاالدین طباطبایی دو نماینده‌ای که مدت‌های زیادی از سیاست دور بودند شدیدا با یکدیگر برخورد کردند و سعی در رد اعتبارنامه یکدیگر داشتند و این نشان می‌داد که صف‌های سیاسی در مجلس مشخص است و دولت با فراکسیون‌های مختلفی سر و کار دارد، از طرفی آیت الله کاشانی هم در حالی که در زندان متفقین بود از تهران رای آورد، اما متفقین مانع حضور او در مجلس شدند و نامش از لیست نمایندگان حذف شد.
در این دوره دکتر مصدق سیاست موازنه منفی و رد هر گونه امتیاز به خارجی‌ها را مطرح کرد و این طرح را به تصویب مجلس رساند، دولت‌ها متزلزل و بی ثبات بودند، به طوری که در طی این دو سال 7 نخست وزیر از مجلس رای اعتماد گرفتند و 9 مرتبه کابینه‌ها عوض شد که به طور میانگین هر نخست وزیر کمتر از چهار ماه بر سر کار بود. با وجود اختلاف عقیده‌ها و سلیقه‌های مختلف و تحریکات دولت‌های خارجی در مجلس، ولی نمایندگان توانستند تا حدی قدم‌های موثری بردارند. از ویژگی‌های دیگر این دوره اوبستراکسیون بر ضد دولت صدرالاشراف، اعتراض نمایندگان به اقامت غیر قانونی نیرو‌های بیگانه در ایران، لغو اختیارات دکتر میلسپو، تحریم انتخابات تا خروج نیرو‌های اشغالگر از کشور و شروع دوره فترت به مدت 16 ماه که کشور فاقد پارلمان بود و در نهایت بحران آذربایجان و کردستان که به فرار پیشه وری و اعدام قاضی محمد پایان یافت.
به اعتقاد برخی انتخابات مجلس چهاردهم بسیار طولانی و رقابتی و با معناتر از همه انتخابات ایران معاصر بود و کشور شاهد انتخاباتی پرشور، اما سخت و دشوار بین کاندیدا‌های رقیب شد که نظارت متضاد و علایق متفاوت داشتند و به نیرو‌های اجتماعی متخاصم رو می‌کردند.
از ویژگی‌های این دوره مجلس که نگرانی‌های دربار را به وجود آورده بود ورود تعداد زیادی از چهره‌های جدید به مجلس بود فراکسیون دربار که در مجلس سیزدهم به نام اتحاد ملی فعالیت داشت حدود 60 نماینده بودند در حالی که اکثریت 60 نفره در مجلس چهاردهم به کمتر از 30 نماینده کاهش پیدا کرد.
تحصیلات نمایندگان
15 درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد مدرسی بودند.
22 درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد سطح بودند.
9 درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید دارای دکترا بودند.
17 درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید دارای لیسانس، فوق لیسانس و مهندسی بودند.
13 درصد نمایندگان دارای تحصیلات دیپلم و فوق دیپلم بودند.
24 درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید در حد متعارف و ابتدایی بودند.
احزاب و فراکسیون‌ها
مدیر شانه چی معتقد است:
«دوره دوم شکل گیری احزاب سیاسی از ابتدای دهه 20 تا سال 1332 شاهد پیدایش بیشترین احزاب و جمعیت‌های سیاسی بود به گونه‌ای که کثرت و تنوع احزاب این دوره نه پیش و نه پس از آن دیده نشده».
در این قسمت احزابی که در این دوران تاسیس شده بودند به اختصار بیان می‌گردد.
1. حزب اراده ملی
در تابستان 1323 یک سال پس از تشکیل حزب وطن توسط سید ضیاءالدین طباطبایی به وجود آمد حزب اراده ملی و قبل از آن حزب وطن در واقع محافل قدرت گرایی بودند که در وجود سید ضیاء خلاصه می‌شدند و به جز طرح برخی شعار‌های کلی، ملی و مذهبی گرایش ایدئولوژیک و سمت گیری سیاستی خاص نداشتند.
2. حزب اتحاد مردم
همزمان دوره چهاردهم مجلس به رهبری سید محمد صادق طباطبایی و سهام السلطان بیات تشکیل شد این حزب در حقیقت شعبه‌ای از فراکسیون اتحاد ملی در مجلس شورای ملی بود.
3. نهضت خداپرستان سوسیالیست
این نهضت به رهبری محمد نخشب که درسال‌های 1323 و 1324 به صورت مخفی فعالیت داشت بخش عمده این نهضت به رهبری نخشب با در پیش گرفتن مبارزه علنی و سیاسی به حزب ایران پیوست و جناح سوسیال مذهبی این حزب را تشکیل داد.
4. حزب وطن
این حزب در تابستان 1323 به وسیله سید ضیاءالدین طباطبایی به وجود آمده بود وروزنامه ناشر افکار این حزب صدای وطن نام داشت.
5. حزب میهن
از ائتلاف احزاب آزادی خواهان، استقلال، پیکار و مهین پرستان در 30 خرداد 1323 تشکیل شد.
6. جمعیت فدائیان اسلام
این جمعیت در اوایل سال 1324 از سوی سید مجتبی میر لوحی (نواب صفوی) و برادران واحدی تاسیس شد، این گروه از فعالان پرشور مسلمان برای ایجاد حکومت اسلامی مبارزه می‌کردند و خواهان وحدت ملی اسلام بودند، فدائیان اسلام ابتدا کسروی، هژیر و رزم آرا را به قتل رساندند و با قتل رزم آرا در سال 1329 راه برای ملی شدن صنعت نفت هموار گردید، این گروه در نهضت ملی از سیاست ملی شدن نفت حمایت می‌کردند.
اولین کنگره حزب توده
تاسیس حزب توده در سال 1320 بوده است و، اما اولین کنگره حزب توده از تاریخ دهم تا بیستم مرداد 1323 در دوره چهاردهم تشکیل گردید در این گردهمایی 168 نفر از فعالان حزب به نمایندگی از سوی 25000 عضو رسمی در 80 کمیته محلی و 12 کمیته منطقه‌ای شرکت داشتند.
فراکسیون‌ها
مجلس چهاردهم در همان آغاز با تشکیل چند فراکسیون وایجاد اقلیت و اکثریت کار خود را آغاز کرد، فراکسیون‌های ایجاد شده در مجلس به اقتضای منافع شخصی تشکیل می‌شد و به همین دلیل هم افراد آن کم و زیاد می‌شدند. با وجود این فراکسیون‌ها نمایندگان بین خودشان وحدت نظر نداشتند و مواضع آن‌ها دقیق و شفاف نبود. در نتیجه کشمکش‌های سختی بین مجلسیان با یکدیگر و بین دولت‌ها و مجلس به وجود آمد.
مجلس چهاردهم دارای 128 نماینده بود که در هفت فراکسیون پخش شدند اسامی فراکسیون‌ها به همراه رهبر و تعداد اعضای آن به شرح زیر می‌باشد:
1- فراکسیون اتحاد ملی به رهبری سید محمد صادق طباطبایی (رئیس مجلس) 33 نفر
2- فراکسیون آزادی به رهبری محمد، ولی میرزا فرمانفرمائیان 11 نفر
3- فراکسیون مستقل به رهبری علی دشتی 15 نفر
4- فراکسیون میهن به رهبری دکتر هادی طاهری 24 نفر
5- فراکسیون توده به رهبری دکتر فریدون کشاورز 6 نفر
6- فراکسیون دموکرات به رهبری سید مهدی فرخ 8 نفر
7- فراکسیون منفردین به رهبری دکتر محمد مصدق 30 نفر
بیشتر بخوانید: