مدرنیسم هویت فرهنگی معماری ایران را به حاشیه برده است / تصویب سند جامع معماری؛ گامی برای تقویت هویت اسلامی ایرانی

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو، برنامه رادیویی در مسیر اندیشه با موضوع مروری بر ابعاد ملی معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی با حضور پژوهشگران و کارشناسان این حوزه در خانه اندیشه ورزان برگزار شد.

در این برنامه عباس جهانبخش مدیرعامل اندیشکده مطالعات راهبردی زیست شهر اسلامی، محمدصالح شکوهی دکترای شهرسازی و عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران، رامین خورسند معاون و پژوهشگر ارشد اندیشکده شهر اسلامی ایرانی و محسن اکبرزاده، معاون پژوهشی پژوهشکده نوین‌شهر معنوی ثامن به عنوان پژوهشگران و کارشناسان به ارائه سخنرانی پرداختند.

شکوری: مدرنیسم هویت فرهنگی معماری ایران را به حاشیه برده است

محمد صالح شکوری، پژوهشگر معماری و اسلامی در ابتدای این برنامه با اشاره به تاریخ معماری در ایران گفت: ایران مهد نخستین یکجانشینی بشر و آغازگر معماری در تاریخ بوده است.

وی با اشاره به کشف‌های باستان‌شناسی در دشت چغاقلان (استان ایلام)، گفت: این منطقه جایی است که بشر برای اولین بار زندگی یکجانشینی را آغاز نمود. از این منظر، تاریخ معماری باید از ایران آغاز شود.

شکوری همچنین با مرور دستاوردهای معماری ایران در دوران اسلامی، به‌ویژه بین سده‌های اول تا پنجم هجری، گفت: این دوره نقطه اوج معماری ایران بود که با آثار فاخر دوره صفویه ادامه یافت و مفاخری برای ایران و بشریت خلق شد.

وی با اشاره به تأثیر مدرنیسم در صد سال اخیر بیان کرد: معماری ایران تحت تأثیر مدرنیسم وارد مرحله‌ای شد که در آن، هم در آموزش دانشگاهی و هم در مدیریت شهری و حتی سلیقه عمومی، تقلید از معماری غربی رواج یافت. اما این تقلید، اغلب نه از دستاوردهای نوین بلکه از الگوهای کهنه و کنار گذاشته‌شده غرب صورت گرفت. در این فرایند، بسیاری از ارزش‌ها و هویت‌های تاریخی و فرهنگی ایرانی فراموش شدند.

شکوری در ادامه، با بررسی تأثیرات تاریخی دوران قاجار و پهلوی بر معماری ایران، اظهار داشت: «در دوران قاجار، گرایش به غرب آغاز شد، اما همچنان ارزش‌های بومی در معماری حفظ می‌شد. نمونه‌هایی چون عمارت سعدالسلطنه در قزوین و آثار تاریخی تهران گواه این ادعاست. در دوران پهلوی، این گرایش شدت گرفت و با ترویج منشور آتن، اصول مدرنیسم به‌صورت سازمان‌یافته وارد معماری ایران شد.» وی یادآور شد که منشور آتن، به‌عنوان سندی تدوین‌شده توسط معماران مدرن، مسیر شهرسازی در بسیاری از کشورها از جمله ایران را تعیین کرد و بر نظام آموزش و سیاست‌گذاری‌های معماری تأثیر گذاشت.

این پژوهشگر تأکید کرد که امروز باید به سمت تدوین اسنادی بومی حرکت کرد که بر اساس ارزش‌های فرهنگی و دینی جامعه ایران باشد. شکوری گفت: الگوی مناسب برای معماری معاصر ایران، الگویی است که ضمن استفاده از دستاوردهای مفید غرب، هویت تاریخی و آموزه‌های اسلامی را بازآفرینی کند. این فرصت، به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی و با شکل‌گیری حکومت اسلامی، برای بازتعریف ارزش‌ها و ایجاد چشم‌اندازی روشن در معماری و شهرسازی فراهم شده است.

شکوری گفت: داشتن خانه‌های وسیع حق مردم است و در دین اسلام نیز به این موضوع تأکید شده است و این سند با ارائه شاخص‌هایی در این حوزه، رویکرد تازه‌ای برای بهبود کیفیت زندگی و سکونت شهروندان ارائه داده است.

این پژوهشگر در ادامه بیان کرد: بخش زیادی از درآمد شهرداری‌ها در حال حاضر از منابع ناپایدار مانند عوارض ساخت‌وساز، تراکم‌فروشی و تخلفات ساختمانی تأمین می‌شود که شهرداری‌ها را از برنامه‌ریزی اصولی منحرف کرده است.

شکوری تأکید کرد: بر اساس این سند، اگر درآمد ناپایدار شهرداری‌ها افزایش یابد، آن مبلغ اضافه‌شده باید به خزانه دولت بازگردد. این سازوکار انگیزه شهرداری‌ها برای تراکم‌فروشی و چشم‌پوشی از تخلفات را کاهش می‌دهد و درآمدهای پایدار مانند عوارض محلی و مالیات‌ها را تقویت می‌کند.

شکوری خاطرنشان کرد: این سند زمانی به تمدن نوین اسلامی - ایرانی منجر می‌شود که از مرحله تدوین به عمل برسد. برای این منظور، نیازمند عزمی جدی و همکاری همگانی هستیم.

خرسند: تصویب سند جامع معماری، گامی برای تقویت هویت اسلامی ایرانی است

در ادامه این برنامه رامین خرسند، معاون و پژوهشگر ارشد اندیشکده شهر اسلامی ایرانی، با اشاره به دغدغه‌های موجود در حوزه شهرسازی و معماری کشور، اظهار داشت: اندیشکده شهر اسلامی ایرانی با هدف بررسی علمی و پژوهشی مسائل شهرسازی و معماری کشور که موجب فاصله گرفتن از ارزش‌ها و بارزه‌های فرهنگی شده‌اند، حدود هفت سال پیش فعالیت خود را آغاز کرد. در این مدت، تلاش شده است تا راه‌حل‌هایی برای بازگشت به ارزش‌های فرهنگی و دینی و ایجاد محیطی مناسب برای زیست فرد ایرانی مسلمان ارائه شود.

وی افزود: این اندیشکده با تمرکز بر پژوهش‌های اولویت‌دار در حوزه معماری و شهرسازی، سعی داشته است در زمینه حکمرانی و سیاست‌گذاری این حوزه نیز اثرگذار باشد. از جمله دستاوردهای مهم آن می‌توان به تدوین سند ملی معماری اشاره کرد. از آغاز فعالیت اندیشکده، این موضوع به‌عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی مطرح بود و به همین دلیل از همان ابتدا جمعی از نخبگان این حوزه گرد هم آمدند و جلسات متعدد اندیشه‌ورزی برگزار شد تا مسائل اصلی شناسایی و راهکارهای مناسب برای آنها ارائه شود. خوشبختانه، این تلاش‌ها در همکاری با شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب سند معماری منجر شد.

خرسند در ادامه با بیان اهمیت سند معماری و دلایل تصویب آن، گفت: همان‌طور که دکتر شکوهی نیز اشاره کردند، معماری و شهرسازی مظهر عینی فرهنگ و تمدن هر جامعه است. بسیاری از شناخت‌های ما از تمدن‌های گذشته از طریق آثار معماری و شهرسازی آنان به دست آمده است. این حوزه‌ها که برآمده از فرهنگ و ارزش‌ها هستند، می‌توانند در جهت‌دهی به رفتارها و ارزش‌های جامعه نیز تأثیرگذار باشند. امروز، اگر در شهرها با مشکلات فرهنگی و اجتماعی مواجه هستیم، یکی از راهکارها اصلاح معماری و شهرسازی برای تقویت اخوت، مهربانی، حریم و عفاف در جامعه است.

رامین خرسند در توضیح اهمیت تدوین سند جامع معماری و شهرسازی اسلامی ایرانی گفت: از سال 1393 و با تصویب سند نقشه مهندسی فرهنگی کشور، تکلیف قانونی تهیه و تصویب سند جامع الگوی اسلامی ایرانی شهرسازی و مسکن تعیین شد. همچنین در سیاست‌های کلان کشور، در حوزه‌های شهرسازی، مسکن و خانواده، بر لزوم همخوانی سیاست‌گذاری‌ها و اجرا با ارزش‌های فرهنگی و اسلامی تأکید شده است. بر همین اساس، در سال 1395 نسخه اولیه این سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید؛ اما این سند به‌دلیل جامع نبودن و محدودیت در مسئله‌شناسی مورد نقد جامعه نخبگانی قرار گرفت و به همین دلیل ابلاغ نشد.

خرسند تأکید کرد: تدوین سندی جامع بدون ایجاد گفتمان و فرهنگ عمومی مؤثر، نمی‌تواند اهداف مدنظر را محقق سازد. حتی اگر بهترین محتواها و پژوهش‌ها تهیه شود، در صورتی که جامعه نسبت به آن اقناع و توجیه نشود یا گفتمان غالبی در این زمینه شکل نگیرد، تحقق اهداف دشوار خواهد بود. به همین دلیل، یکی از محورهای مهم سند جدید، اشاعه ارزش‌های ایرانی اسلامی در معماری و شهرسازی از طریق فرهنگ‌سازی عمومی است. این موضوع به‌طور ویژه بر عهده نهادهایی همچون رسانه ملی قرار گرفته است.

اکبرزاده: سند معماری و شهرسازی جدید، جامع و واقع‌نگر تدوین شده است

محسن اکبرزاده، معاون پژوهشی نوین شهر معنوی ثامن با تمجید از سند جدید معماری و شهرسازی، آن را نمونه‌ای جامع و جزئی‌نگر توصیف کرد و اظهار داشت: حدود دو ماه پیش نسخه‌ای از این سند به دستم رسید و نظام طبقه‌بندی و دبیری مؤثر آن در تدوین، تحسین‌برانگیز بود.

اکبرزاده با اشاره به تجربه‌های قبلی در زمینه اسناد مرتبط با معماری و شهرسازی گفت: بسیاری از اسنادی که در سال‌های گذشته دیده‌ایم، به لحاظ نظری و مبنایی دچار اغتشاش بودند و گاه شامل ادعاهای غیرواقع‌بینانه یا تحقق‌ناپذیر می‌شدند.

معاون پژوهشی نوین شهر معنوی ثامن تأکید کرد: خوشبختانه در این سند ادعاهای غیرمنطقی یا مبهم به چشم نمی‌خورد و تمام بخش‌های آن بر اساس واقعیت‌ها و نیازهای موجود تدوین شده است.» او افزود که این ویژگی باعث افزایش اعتماد و کارآمدی این سند در عمل می‌شود.

اکبرزاده در پایان گفت: جامعیت و نظام‌مندی سند جدید، آن را به ابزاری کارآمد برای هدایت معماری و شهرسازی کشور تبدیل کرده است و خدا را شکر می‌کنم که این سند از عوارضی که در اسناد گذشته دیده‌ایم، مصون مانده و امیدوارم بتواند گام مهمی در تحقق اهداف تمدن‌سازی اسلامی - ایرانی ایفا کند

اکبرزاده در پایان به مسئله ناهماهنگی میان وظایف و منابع مالی شهرداری‌ها اشاره کرد و گفت: شهرداری‌ها به دلیل عدم تناسب بین وظایف و منابع درآمدی، مجبور به فروش تراکم هستند. این در حالی است که وزارت راه و شهرسازی، به عنوان نهاد درآمدزا، با مشکلات کمتری مواجه است. سند جامع معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی می‌تواند با ایجاد هماهنگی میان نهادها، بستری برای رفع این مشکلات فراهم کند، اما نیازمند توجه به چالش‌های اجرایی و واقعیت‌های موجود در کشور است.

جهانبخش: باید الگوهای رایج شهرسازی را بازنگری کنیم تا هویت ایرانی - اسلامی احیا شود

در ادامه این برنامه عباس جهانبخش، مدیرعامل اندیشکده مطالعات راهبردی زیست شهر اسلامی به اهمیت استفاده از ظرفیت ساختمان‌های عمومی برای ارتقای کیفیت معماری و شهرسازی کشور اشاره کرد و گفت: در حال حاضر، ساختمان‌های عمومی زیادی در کشور ساخته می‌شوند، اما از ظرفیت‌های آن‌ها به‌خوبی استفاده نمی‌شود. اگر طراحی این ساختمان‌ها به مسابقه گذاشته شود، نه‌تنها کیفیت طرح‌ها ارتقا می‌یابد، بلکه از دیدگاه‌ها و تخصص معماران و شهرسازان در سراسر کشور نیز بهره‌مند خواهیم شد. این فرآیند می‌تواند موجب افزایش آگاهی عمومی و تخصصی در حوزه معماری و شهرسازی شود و جامعه را نسبت به آسیب‌ها و الگوهای موجود حساس‌تر کند.

وی افزود: یکی از چالش‌های اصلی، پذیرش برخی مسائل به‌عنوان بدیهیات است، مانند اینکه امکان فرار از زندگی آپارتمانی وجود ندارد یا خانه‌های وسیع دیگر امکان‌پذیر نیستند. در حالی‌که پژوهش‌ها و تجربه‌های جهانی خلاف این تصورات را نشان می‌دهند. با معرفی الگوهای موفق و نمایش نتایج عملی آن‌ها می‌توان این تفکرات نادرست را تغییر داد. ارتقای آگاهی عمومی در این زمینه یکی از وظایف مهم نهادهای مختلف، از حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها گرفته تا صداوسیما و سازمان تبلیغات است.

جهانبخش با بررسی دو الگوی مختلف آمایش سرزمینی، توضیح داد: الگوی غالب در جهان مدرن، بر مبنای تفکیک کاربری‌ها شکل گرفته است؛ مثلاً تمرکز شرکت‌های صنعتی در یک منطقه یا تبدیل شهرها به سکونتگاه‌های خوابگاهی با مجتمع‌های بزرگ خدماتی و تفریحی. اما این روش، که با شعار افزایش بهره‌وری گسترش یافت، پیامدهای منفی بسیاری بر فرهنگ و روح انسان‌ها داشته است. در مقابل، الگوی دیگری وجود دارد که بر ادغام کاربری‌ها تأکید دارد؛ به‌عنوان نمونه، سکونت، زراعت، و کارگاه‌های کوچک خانگی را در کنار هم قرار می‌دهد. این روش نه‌تنها بهره‌وری اقتصادی بالاتری دارد، بلکه موجب تقویت پیوندهای اجتماعی و فرهنگی نیز می‌شود.

وی در پایان با اشاره به آثار این الگو بر زندگی انسان‌ها گفت: بازگشت نظام‌های اجتماعی به خانواده، می‌تواند به تقویت ساختار خانواده و کاهش پیامدهای منفی شهرنشینی متمرکز کمک کند. تجربه‌های تاریخی و پژوهش‌های معاصر نشان داده‌اند که بهره‌وری در واحدهای کوچک، چه در کشاورزی و چه در صنعت، می‌تواند از واحدهای بزرگ نیز بیشتر باشد. این یافته‌ها بر ضرورت بازنگری در الگوهای رایج تأکید دارند و راه را برای ایجاد شهرهایی با هویت ایرانی - اسلامی هموارتر می‌کنند.