مستند احداث راه‌آهن ایران در زمان رضاشاه

فیلم روایت تصویرگونه دلنشینی از ساخت راه‌آهن سراسری در ایران است که در زمان رضاشاه (1317-1306) صورت گرفته است. مستند بالاخص نقش ارزنده و تلاش‌های ایتالیایی‌ها را در احداث راه‌آهن ایران نشان می‌دهد. نقشه‌های اولیه، قبور ایتالیایی‌هایی که در جریان کار دچار سانحه و کشته شده‌اند، مشکلات فنی، سختی‌های راه، دقت، مهارت و بالاخره تعهد حرفه‌ای اروپایی‌ها بالاخص ایتالیایی‌ها در احداث خط آهن را، فیلم به‌گونه جذابی به نمایش گذارده است.

در عین حال این مستند آب سردی بر روی همه تئوری‌های توطئه پیرامون نقش رضاشاه به‌عنوان عامل انگلیسی‌ها در انتخاب مسیر شمالی - جنوبی به‌جای مسیر شرقی - غربی که خواست انگلیسی‌ها می‌بوده می‌ریزد. می‌دانیم که حسب روایت رسمی، یکی از «اتهامات»، یا درست‌تر گفته باشیم دلایل «خیانت» رضاشاه، کشیدن راه‌آهن در مسیر شمال به جنوب ایران است. درحالی‌که مخالفین رضاشاه معتقدند که از نظر اقتصادی راه‌آهن می‌بایستی شرق کشور را به غرب آن متصل می‌کرد. علت انتخاب مسیر شمال به جنوب هم مشخص است. راه آهن ایران عملا پل پیروزی برای متفقین یعنی روسیه، انگلستان و آمریکا در جنگ جهانی دوم می‌شود. بگذریم که اگر به‌جای مسیر شمال - جنوب، مسیر شرق - غرب هم انتخاب شده بود، مخالفین رضاشاه این بار می‌گفتند که انگلستان برای متصل کردن مستعمراتش در غرب ایران یعنی عراق و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به مستعمراتش در شرق ایران یعنی هندوستان، پاکستان فعلی و افغانستان از رضاشاه می‌خواهد که راه‌آهن را شرقی - غربی احداث نماید.

این نظریه که انگلیسی‌ها از رضاشاه می‌خواهند که راه‌آهن را در مسیر شمال به جنوب احداث کند تا آن‌ها بتوانند از آن بهره‌برداری نمایند، به معنای آن است که آنان سال‌ها قبل می‌دانستند که چند سال دیگر جنگ جهانی دوم شعله‌ور می‌شود و آن‌ها نیاز به راه‌آهن ایران پیدا می‌کنند تا تسلیحات، سوخت و مواد غذایی را از خلیج‌فارس به روسیه برسانند. لایحه احداث راهآهن در سال 1304 که رضاخان رئیس‌الوزرا است و هنوز پادشاه نشده توسط دولت وی به مجلس تقدیم می‌شود. پیگیری احداث راه‌آهن یکی از نخستین اقدامات وی بعد از به سلطنت رسیدنش است. سال 1306 عملیات احداث راه‌آهن آغاز می‌شود در حالی‌که جنگ جهانی دوم، اشغال ایران و نیاز به راه‌آهن، چهارده سال بعد اتفاق می‌افتد. البته مورخین حکومتی به نطق معروف محروم دکتر مصدق هم اشاره می‌کنند. دکتر مصدق در یکی از سخنرانی‌هایش در مجلس چهاردهم در سال1322، انتخاب مسیر شمال - جنوب را یکی از خیانت‌های بزرگ رضاشاه اعلام می‌کند. ایشان ادامه می‌دهند که احداث خط‌آهن شمال به جنوب از سوی رضاشاه حجتی بر وابستگی وی به انگلیسی‌ها است. با احترام به مرحوم دکتر مصدق می‌بایستی گفت که این اظهار نظر ایشان بیش از آن‌که مبتنی بر یک ارزیابی کارشناسی باشد، ناشی از نفرت و کدورت آن مرحوم از رفتارهای سیاسی دیکتاتور مآبانه و قلدر منشانه رضاشاه بالاخص در حق دکتر مصدق بوده است.

مستند «رم - شهبازان» نشان می‌دهد که اتفاقا در پروژه عظیم و طولانی احداث راه‌آهن به مدت یازده سال (1317- 1306)، نه پای انگلیسی‌ها در میان بوده است، نه روس‌ها و نه آمریکایی‌ها. احداث راه‌آهن در حقیقت یکی از آرزوها و رویاهای ایرانیان وطن‌پرست و ترقی‌خواه از زمان میرزا تقی‌خان امیرکبیر می‌بوده است. یکی از مواد مهمی که میرزا حسین خان سپهسالار، صدر اعظم اصلاح‌طلب ناصرالدین‌شاه در امتیاز رویتر (1880) وارد می‌کند، احداث راهآهن بوده است. مشروطه‌خواهان هم به جد به دنبال کشیدن خط آهن بودند که به‌واسطه مجموع‌هایی از مشکلات و نابسامانی‌ها موفق نمی‌شوند. احداث راه‌آهن توسط رضاشاه در حقیقت تحقق یک آرزوی یک‌صد ساله ایرانیان بود. خط‌آهنی که احداث می‌شود، انصافا یک شاهکار بود با توجه به این‌که دولت رضاشاه برای احداث آن خط‌آهن طولانی، نه یک ریال از کشورهای خارجی وام می‌گیرد و نه از درآمدهای نفتی برخوردار بود. همه هزینه‌های احداث راه‌آهن از محل درآمدهای مالیاتی دولت تامین می‌شود. جدای از نشان دادن سازه‌های شگفت‌انگیز مهندسی که با توجه تکنولوژی آن زمان انصافا بی‌نظیر می‌بوده است، مستند راه‌آهن همچنین مناظر بکر، طبیعت زیبا و شگفت‌انگیز مسیر راه‌آهن سراسری را هم به تصویر کشانده است.»

5757