مصرف آب بخش کشاورزی در افق 5 ساله 18 درصد کاهش می یابد

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم هادی اسدی رحمانی، رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب کشور اظهار داشت: خاک و آب از منابع اساسی پایه در کشور محسوب می شود. امنیت غذایی و پایداری سرزمین در گرو خاک و آب بوده و در طول تاریخ نیز تمدنهای بشری وابستگی کامل به خاک و آب داشته اند.

وی افزود: از وسعت حدود 165 میلیون هکتاری سرزمین ایران، خاک‌های با قابلیت کشاورزی حدود 25 میلیون هکتار تخمین زده می‌شود با این حال تنها 5/18 میلیون هکتار در چرخه کشاورزی قرار دارد. سطح کشت سالیانه حدود 14 میلیون هکتار و مابقی بصورت آیش است.

رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب کشور ادامه داد: منابع آب ایران به دو قسمت منابع آب سطحی و زیرزمینی تقسیم می‌شود. میانگین بارندگی در ایران 215 میلیمتر هستند که سالیانه حجمی از آب برابر 354 میلیارد متر مکعب را ایجاد می نماید.

وی تصریح کرد: از این مقدا 246 میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر از دسترس خارج میشود و 108 میلیارد متر مکعب بصورت رواناب سطحی جاری میشود. با اینحال فقط 81 میلیارد متر از این جریان سطحی آب در کشور قابل بهره برداری است که 75 میلیارد متر مکعب آن در کشاورزی مصرف میشود.

رحمانی اظهار داشت: کل ذخایر آب زیرزمینی کشور 500 میلیارد متر مکعب تخمین زده میشود که از این مقدار بر اساس برآوردهای جدید حدود 135 میلیارد متر مکعب مصرف شده است. به بیان دیگر بیش از 25 درصد از ذخایر آب زیرزمینی کشور در دهه های اخیر برداشت شده است.

وی گفت: سازمان ملل متحد در سال 2015 اهداف توسعه پایدار جهانی را در 17 بند به عنوان توافقات بین المللی بر شمرد، بررسی‌های بعدی نشان داد دستکم 11 مورد از اهداف توسعه پایدار بهطور مستقیم یا غیرمستقیم به خاک وابسته بوده و تحقق آنها مستلزم درک ویژگیها و فرایندهای خاک است.

رحمانی گفت: به طور مشخص از سال 2012 توجه مراجع بین المللی مانند سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل متحد به جایگاه و اهمیت خاک در امنیت و رفاه کشورها و به تبع آن صلح و پایداری جهان جلب گردید.

وی تصریح کرد: در همین سال، FAO برنامهای تحت عنوان برنامه مشارکت جهانی خاک (Global Soil Partnership) را با هدف آشنایی بیشتر سیاستمداران و مدیران و نیز آحاد جامعه در کشورهای در حال توسعه و فقیر به ارزش و جایگاه منابع خاک در امنیت غذائی و امنیت اجتماعی راه اندازی نمود، که همچنان فعالانه دنبال می شود. سازمان ملل بر همین مبنا فاصله سالهای 2014 تا 2024 را دهه خاک نامگذاری نمود.

 چالش های اصلی خاک و آب کشور

وی اظهار داشت: هم اکنون چالش های متعددی منابع آب و خاک کشور را تهدید می نماید. تغییرات اقلیمی و کاهش بارش ها در کشور سبب ایجاد دوره های خشکسالی شده به نحوی که توسعه کشاورزی در کشور در دهه های اخیر و افزایش برداشت از منابع زیرزمینی سبب تراز منفی قابل توجه در این خصوص شده است. علاوه بر کاهش کمیت منابع آبی در کشور، شوری منابع آب‌های زیرزمینی نیز افزایش یافته و کیفیت آن را تحت تاثیر قرار داده است.

رحمانی با بیان اینکه خاک های کشور نیز با چالش های متعددی مواجه است گفت: فرسایش قابل توجه (میانگین فرسایش در کشور 5/16 تن در هکتار در سال تخمین زده شده است) تهدیدی جدی برای خاکهای کشور به ویژه در اراضی تحت کشت دیم محسوب می‌شود.

وی افزود: برداشت عناصر غذایی خاک توسط محصولات کشاورزی از یک‌سو و عدم تامین کودهای مورد نیاز کشور (بویژه انواع فسفری و پتاسیمی) موجب تخلیه بنیه عناصر غذایی خاک شده است.

وی تصریح کرد: بر اساس داده های مستخرج از طرح پایش خاک حدود 70 درصد از خاکهای کشور دچار کمبود فسفر، 35 درصد دچار کمبود پتاسیم و 50 درصد دارای کمبود آهن و روی هستند که این امر بشدت باروری خاک، تولید محصولات کشاورزی و امنیت غذایی را دچار مخاطره می‌سازد.

وی اظهار داشت: قرار گرفتن ایران در منطقه خشک و نیمه خشک، کمبود نزولات آسمانی و عدم توسعه کشاورزی حفاظتی سبب فقر ماده آلی خاک شده است. داده های موجود نشان می‌دهد 80 درصد از خاکهای کشور دارای کربن آلی زیر یک درصد است.

رحمانی با بیان اینکه شوری خاک نیز از چالش هایی است که خاکهای کشور با آن مواجه است گفت: تخمین زده میشود حدود 7 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی دچار درجات مختلفی از شوری است.

وی اظهار داشت: یکی از جدی ترین تهدیدهایی که در دهه های اخیر موجودیت اراضی کشاورزی با آن مواجه است تغییر کاربری اراضی است؛ البته آمار و ارقام متفاوتی در این رابطه ارائه شده است. یک مطالعه انجام شده در موسسه تحقیقات خاک و آب نشان داد در طی 45 سال (1380-1345) حدود 200 هزار هکتار از اراضی اطراف شش کلانشهر کشور تغییر کاربری یافته است.

وی گفت: جمع بندی نتایج مطالعات انجام گرفته در رابطه با تغییر کاربری اراضی نشان می دهد در خوشبینانه ترین تخمین، با گذشت هر یک ساعت 2/1 هکتار (هرسال بیش از 10000 هکتار) از اراضی مرغوب و با کاربری کشاورزی از چرخه تولید خارج می شود.

رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب کشور ادامه داد: به منظور توسعه، اصلاح و ساماندهی امور آبیاری در کشور بنگاه مستقل آبیاری در سال 1324 آغاز به فعالیت نمود. مطالعه احداث چندین سد بزرگ در کشور در آن دوره و لزوم بررسی و تعیین خصوصیات خاک مناطق پایین دست وزارت کشاورزی وقت را بر آن داشت تا با همکاری متخصصین اعزامی فائو نسبت به ایجاد اکیپ های خاکشناسی اقدام نماید.

وی اظهار داشت: یکی از کاستی های نظام قانونگذاری در حوزه حفاظت از منابع تولید کشور، نبود قانون در حوزه خاک بود. اهمیت فوق العاده خاک در امنیت غذایی کشور موجب شد تا از ابتدای دهه 1380 تهیه لایحه قانون جامع خاک در دستور کار قرار گیرد.

رحمانی افزود: در سال 1388 قانون جامع خاک تهیه و به مجلس شورای اسلامی ارسال گردید. این لایحه در سال 1394 با انجام اصلاحاتی مجددا به مجلس شورای اسلامی تقدیم و پس از بحث و تبادل نظر در کمیسیون های مربوطه در سال 1397 مورد تصویب قرار گرفت و نهایتا پس از انجام اصلاحات مدنظر شورای نگهبان تصویب و در 1398 توسط ریاست جمهوری اسلامی ایران ابلاغ گردید.

وی افزود: این قانون مشتمل بر 26 ماده و 14 تبصره بوده و بستری قانونی برای حفاطت از منابع خاک کشور را فراهم ساخته است. در این قانون به تهیه خط و مشی های مدیریت، حفاظت و بهره برداری خاک کشور، محاسبه ارزش اقتصادی خاک، تهیه نقشه های خاک کشور، پایش کمی و کیفی خاک های کشور، تهیه استاندارد انواع کودها، سموم و آفت کش ها، ساماندهی نظام کود کشور و شناسایی تخریب کنندگان خاک و برخورد قانونمند با آنها و مسائل مربوط به تولید محتواهای آموزشی پرداخته شده است.

رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب کشور ادامه داد: فعالیت های موسسه تحقیقات خاک و آب در مسیر شناسایی و مدیریت منابع خاک و آب کشور بر پایه دانش بنیانی و بهره وری استوار است. استفاده از آخرین تجربیات داخلی و خارجی به منظور مدیریت تغذیه گیاهان زراعی و باغی در پایلوت های مدیریت تلفیقی تغذیه گیاه نشان داده است افزایش 20 درصد عملکرد محصولات براحتی قابل دستیابی است.

وی گفت: موسسه تحقیقات خاک و آب نقش فعالی در طرح جهش تولید دیمزارهای کشور داشته است. جمع بندی نتایج حاصل از این طرح نشان داده است بذرمال گندم در کشت های دیم با کودهای با فرمولاسیون مناسب توانسته است عملکرد گندم دیم را تا 150 کیلوگرم در هکتار افزایش دهد.

وی افزود: طراحی فرمولاسیون، ثبت و کنترل کیفی کودهای مناسب برای این طرح در ستاد موسسه تحقیقات خاک و آب انجام و سپس با همکاری محققان استانی پیاده سازی و اجرا شده است. تولید تمامی کودها برای انجام این طرح توسط شرکت های دانش بنیان بخش خصوصی انجام شده است. نتایج این طرح نوید بخش افزایش 400 تا 500 هزار تنی تولید گندم کشور در دیمزارها خواهد بود.

رحمانی گفت: پایلوت‌های مدیریت تغذیه در سایر محصولات زراعی مانند گندم آبی، کلزا و زیتون نشان داده است افزایش عملکرد تا 20 درصد نوید بخش افزایش بهره وری در بخش کشاورزی و تولید غذا در کشور است که یکی از اصول دستیابی به امنیت غذایی است.

وی افزود: از دیگر سو تدوین و پیاده سازی الگوی کشت می تواند بهره وری آب و خاک را در کشور افزایش دهد. در این راستا کشور نیازمند تصمیمات سخت در حوزه اجرای الگوی کشت و مدیریت مصرف منابع آب و خاک است.

افزایش 15 درصدی کل تولیدات زراعی و باغی و 18 درصد کاهش در مصرف آب کشاورزی با برنامه الگوی کشت در افق 5 ساله

رحمانی گفت: موسسه تحقیقات خاک و آب کشور در سال اخیر با تهیه و در اختیار قرار دادن سامانه ملی تناسب اراضی و سامانه نیاز آبی دو لایه مهم الگوی کشت را در اختیار سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی قرار داده است. اجرای برنامه الگوی کشت در افق 5 ساله می‌تواند منجر به افزایش 15 درصدی در کل تولیدات زراعی و باغی و 18 درصد کاهش در مصرف آب کشاورزی (سالی 3 میلیارد متر مکعب) خواهد شد.

غلظت آلاینده‌ها در محصولات کشاورزی اساسی ایران مطلوب است

ئیس موسسه تحقیقات خاک و آب کشور ادامه داد: سلامت غذا یکی از مؤلفه های اصلی در امنیت غذایی است و بخش کشاورزی بعنوان متولی اصلی تولید غدا خود را موظف به دستیابی به توانمندی لازم در برقراری امنیت غذایی می‌داند. موسسه تحقیقات خاک و آب کشور در چند سال اخیر برای ارائه تصویری روشن از وضعیت فلزات سنگین و نیترات در محصولات کشاورزی مهم و استراتژیک (گندم، برنج، سیب زمینی و...) و آدرس دهی صحیح و رفع مشکلات احتمالی اقدام به پایش سلامت این محصولات نموده است.

وی افزود: بررسی های این موسسه نشان می دهد غلظت این آلاینده ها در مقایسه با سایر کشورها حتی کشورهای توسعه یافته در سطح مطلوب تری قرار داشته و آلودگی محصولات کشاورزی به هیچ وجه در سطح وسیع مطرح نیستند.

10 برنامه های آینده موسسه تحقیقات خاک و آب

وی گفت: موسسه تحقیقات خاک و آب از زمان تاسیس خود مسیری تکاملی را در برنامه محوری فعالیت ها طی کرده است. از دهه 30 شمسی با ایجاد گروه های خاکشناسی و نیز گروه های تغذیه گیاهی، تهیه نقشه های خاک استانها و نیز پاسخ گیاهان زراعی و باغی به انواع کودها مطالعه شده است. در نگاه کلی موسسه تحقیقات خاک و آب کشور در طی 7 دهه فعالیت خود چهار دوره از راهبردها را در دستور کار خود داشته است.

دوره زمانی

مسایل و چالش ها

رویکرد - راهبرد

بروندادهای شاخص

1340-1331

بالا آمدن آبهای زیر زمینی

باتلاقی شدن اراضی و شوری خاک پس از احداث سدها، نامشخص بودن بنیه حاصلخیزی خاکها

شناسایی خاکهای کشور و تهیه نقشه های خاک با مقیاس اجمالی

آغاز آزمایشات کودی در کشور، شروع آزمایشات مربوط به آبیاری قطره ای

تهیه نقشه خاک کشور

1360-1341

خرده مالکی، فرسایش، زهکشی، نیاز به معرفی ارقام پرمحصول، محدودیت منابع آب

شناسایی منابع خاک کشور با مقیاس نیمه تفصیلی، شناساسی توان حاصلخیزی خاک، ارزیابی اراضی و فرسایش و حفاظت خاک

انتشار اولین کتاب خاک های ایران، اولین راهنمای توصیه کودی در کشور، توسعه و ترویج روشهای آبیاری قطره ای

1380-1360

شناخت ناکافی از توان منابع اراضی برای تولید، لزوم تعیین مولفه های مدیریت آبیاری، نیاز به مطالعات زیستی خاک، چالش های مربوط به خودکفایی، شور شدن اراضی

مطالعات آب، خاک و تناسب اراضی؛ انجام مطالعات شورورزی، شروع مطالعات بیولوژی خاک

تهیه اولین نقشه منابع و قابلیت اراضی کشور، تهیه اولین کتاب نیاز آبی محصولات، تولید اولین کودهای زیستی در کشور

1380- تاکنون

مخاطرات زیست محیطی، توجه به پایداری تولید، مصرف بهینه انواع کود، آلودگی خاک و آب و محصول، الگوی کشت

توجه به مصرف بهینه کود، پایش منابع آب و خاک، سلامت محصول، تهیه لایه های مختلف الگوی کشت

تهیه نقشه یک میلیونیوم منابع خاک، انتشار دومین کتاب خاکهای ایران، تدوین برنامه جامع حاصلخیزی خاک، رونمایی از سامانه ملی تناسب اراضی، رونمایی از سامانه نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی، انتشار نتایج پایش خاکها

رحمانی گفت: اولین فاز برنامه های راهبردی موسسه تحقیقات خاک و آب کشور در سال 1395 تهیه و برای اجرا در 9 محور در دستور کار قرار گرفت. این فاز در سال 1401 خاتمه یافت و پس از حصول دستاوردهای قابل توجه و با عنایت به نقاط ضعف و قوت برنامه در فاز دوم در 8 محور تهیه و برای اجرا از سال 1402 تا 1405 در دستور کار خواهد بود. عناوین برنامه های فاز دوم برنامه راهبردی موسسه تحقیقات خاک و آب کشور عبارتند از:

- شناخت منابع خاک و استعداد اراضی

- پایش کمی و کیفی خاک و آب کشاورزی

- مدیریت تقاضا محور آب در مزرعه و ارتقاء بهره وری آب کشاورزی

- شناخت و مدیریت خاک و آب در شرایط شور

- شناخت و مدیریت حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه

- شناخت و مدیریت کربن آلی خاک

- شناخت و مدیریت آلودگی خاک و آب و گیاه در کشاورزی

- شناخت و مدیریت اثرات متقابل تغییر اقلیم، خاک و آب و تولید محصولات کشاورزی