مقابله با شبهات فکری؛ کارنامه درخشان امام حسن عسکری (ع)

خبرگزاری تسنیم علی‌رضا مکتب‌دار؛ امام حسن عسکری (علیه‌السلام)، یازدهمین امام از اهل‌بیت پیامبر اکرم (ص)، در سال 232 هجری قمری در مدینه متولد شد و در سال 260 هجری در سامرا به شهادت رسید. عمر کوتاه اما پربرکت ایشان، که تنها 29 سال به طول انجامید، و شش سال دوران امامت، یکی از حساس‌ترین و بحرانی‌ترین مقاطع تاریخ اسلام بود. در این دوران، از یک‌سو حکومت عباسی به نهایت ضعف سیاسی و اخلاقی رسیده بود و از سوی دیگر، جامعه اسلامی با سیل شبهات فکری، جریان‌های انحرافی و فشارهای سیاسی امنیتی مواجه بود. در چنین شرایطی، امام عسکری (ع) با تدبیر الهی و حکمت ویژه، نقش تبیینی و هدایتگری خویش را ایفا کرد؛ نقشی که نه تنها به حفظ اسلام اصیل در آن مقطع انجامید، بلکه امت را برای ورود به عصر غیبت و تداوم خط امامت آماده ساخت. در این یادداشت، تلاش می‌شود با نگاهی تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع معتبر ابعاد مختلف نقش تبیینی امام حسن عسکری (ع) بررسی شود.

1. بستر تاریخی و ضرورت نقش تبیینی

دوران امام عسکری (ع) مصادف با خلافت سه تن از خلفای عباسی بود: معتز، مهتدی و معتمد. همه آنان نسبت به اهل‌بیت (ع) کینه‌ای عمیق داشتند، زیرا می‌دانستند طبق روایات متواتر پیامبر (ص)، مهدی موعود (عج) از نسل امام حسین (ع) و فرزند امام عسکری (ع) خواهد بود. همین امر موجب شد دستگاه خلافت، امام را تحت شدیدترین کنترل‌ها، حبس‌ها و مراقبت‌ها قرار دهد.

از سوی دیگر، در فضای فکری و فرهنگی جامعه، جریان ترجمه متون یونانی، هندی و ایرانی به عربی رونق گرفت. این جریان هرچند موجب گسترش علم شد، اما در عین حال بستری برای ورود افکار الحادی، شبهات اعتقادی و مکاتب انحرافی نیز گردید. فرقه‌های مختلف، از ثنویه تا صوفیه، هر یک با انگیزه‌های سیاسی یا فکری، به طرح دیدگاه‌هایی می‌پرداختند که می‌توانست بنیان اعتقادی جامعه اسلامی را سست کند.

در چنین شرایطی، وظیفه امام عسکری (ع) نه صرفاً هدایت فردی، بلکه تبیین نظام‌مند معارف اسلامی، پاسخ به شبهات و ایجاد شبکه‌ای از آگاهی و بصیرت بود که بتواند جامعه مؤمنان را از انحراف و سردرگمی حفظ کند.

2. تبیین عقیدتی و علمی

یکی از مهم‌ترین عرصه‌های نقش تبیینی امام عسکری (ع) مقابله با شبهات فکری بود. نمونه شاخص این امر، ماجرای فیلسوف معروف، ابوالحسن الکندی، است. او قصد داشت کتابی با عنوان «تناقضات قرآن» تدوین کند و آیاتی را گردآورد که به ظاهر متناقض می‌نمود. امام عسکری (ع) از طریق یکی از شاگردان او، استدلالی ژرف ارائه داد: هر متنی می‌تواند معانی متعددی داشته باشد؛ چه بسا معنایی که خداوند از آیه اراده کرده غیر از آن چیزی باشد که تو پنداشته‌ای. این استدلال ساده و عمیق، کِندی را به تأمل واداشت و سرانجام موجب شد او دست‌نوشته‌های خود را بسوزاند. این ماجرا نشان می‌دهد امام چگونه با روشی غیرمستقیم، ولی اثرگذار، شبهه‌ای بزرگ را در نطفه خفه کرد.

افزون بر این، امام عسکری (ع) با پرورش شاگردان برجسته‌ای چون احمد بن اسحاق قمی، علی بن حسین بن بابویه و عثمان بن سعید عمری، میراث علمی و اعتقادی ارزشمندی به جا گذاشت. این شاگردان بعدها نقش مهمی در انتقال معارف اهل‌بیت و پاسخ به پرسش‌های فکری ایفا کردند.

3. تبیین اجتماعی و اخلاقی

امام عسکری (ع) در کنار فعالیت‌های علمی، با صدور وصایا و نامه‌ها، خط اخلاقی و اجتماعی شیعیان را ترسیم کرد. ایشان تأکید داشتند که شیعیان باید زینت اهل‌بیت (ع) باشند، نه مایه ننگ آنان؛ و این امر با صدق در گفتار، امانت‌داری، حسن همجواری و حضور فعال در جامعه اسلامی تحقق می‌یابد.

این نگاه، در حقیقت نوعی «تبیین عملی» بود. امام از شیعیان می‌خواست رفتارشان چنان باشد که دیگران با دیدن آن، به حقانیت مکتب اهل‌بیت گرایش یابند. این راهبرد، نوعی تقویت هویت جمعی و اجتماعی شیعه به شمار می‌رفت و آنان را از انزوا و طرد کامل در جامعه نجات می‌داد.

4. تبیین سیاسی و مدیریت شرایط

از آنجا که خلفای عباسی همواره در پی شناسایی و حذف فرزند امام عسکری (ع) بودند، ایشان به ناچار به سیاست «احتجاب» و ارتباط غیرمستقیم روی آورد. امام با ایجاد شبکه‌ای از وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ می‌کرد. این نظام وکالت هم وظیفه انتقال وجوهات شرعی و هم رساندن پرسش‌ها و پاسخ‌ها را بر عهده داشت.

این شیوه، دو کارکرد مهم داشت: نخست، حفظ ارتباط امام با بدنه شیعیان در شرایط امنیتی دشوار؛ دوم، آماده‌سازی جامعه برای پذیرش غیبت امام مهدی (عج)، که بر اساس همان الگو در عصر غیبت صغری تحقق یافت. در واقع، این سیاست امام عسکری (ع) نمونه‌ای بارز از «تبیین آینده» بود؛ یعنی آگاهی‌بخشی به جامعه برای مواجهه با مرحله‌ای جدید از تاریخ امامت.

5. تبیین نسبت به امام مهدی (عج)

یکی از اصلی‌ترین ابعاد نقش تبیینی امام عسکری (ع) آماده‌سازی اذهان برای پذیرش غیبت فرزندش، حضرت مهدی (عج)، بود. ایشان گاه به طور صریح، و گاه با اشارات و توقیعات، به شیعیان اعلام می‌کردند که فرزندشان همان «قائم» موعود است. در نامه‌ای به ابن بابویه، امام مردم را به صبر و انتظار فرج فراخواند و یادآور شد که «بهترین عمل امت، انتظار فرج» است.

این تبیین، از دو جهت اهمیت داشت؛ جلوگیری از شوک و انکار در جامعه مؤمنان پس از آغاز غیبت. و دوم؛ تعریف وظایف عملی شیعیان در دوران غیبت، به‌ویژه رجوع به فقها و علما که شرایط تقوا و عدالت را دارند.

6. بعد رسانه‌ای و شبکه‌سازی

امام عسکری (ع) در سامرا شهری نظامی و تحت کنترل شدید موفق شد شبکه‌ای جهانی از ارتباطات فرهنگی و تبلیغی ایجاد کند. این شبکه، علاوه بر انتقال معارف، نقش مهمی در سازمان‌دهی شیعیان در مناطق مختلف ایفا کرد. این اقدام را می‌توان نوعی «شبکه تبیین» دانست؛ زیرا امام با بهره‌گیری از ابزارهای محدود زمان خویش، توانست پیامی جهانی و فراملی را منتقل کند، بی‌آنکه حکومت عباسی به‌طور کامل از آن آگاه شود.

7. تحلیل: ماهیت نقش تبیینی

با جمع‌بندی ابعاد یادشده، می‌توان گفت نقش تبیینی امام عسکری (ع) سه ویژگی اساسی داشت:

پاسخ‌گویی به نیازهای روز؛ چه در عرصه شبهات فلسفی، چه در اخلاق اجتماعی و چه در سیاست، امام راهکارهایی متناسب با شرایط ارائه داد.

ایجاد بستر برای آینده؛ هدف نهایی امام، آماده‌سازی امت برای عصر غیبت بود؛ عصری که در آن ارتباط مستقیم با امام معصوم قطع می‌شود.

تبیین جامع‌نگر؛ امام تنها به یک حوزه خاص بسنده نکرد، بلکه پیوند میان عقیده، اخلاق و سیاست را تبیین کرد تا شیعه بتواند در همه عرصه‌ها هویت خود را حفظ کند.

امام حسن عسکری (ع) در کوتاه‌ترین فرصت، بزرگ‌ترین مأموریت تاریخی را انجام داد؛ تبیین اسلام ناب محمدی (ص) در برابر انحرافات، صیانت از شیعیان در برابر فشارهای سیاسی و فکری، و آماده‌سازی امت برای عصر غیبت کبری. نقش تبیینی ایشان نه صرفاً در قالب خطابه و نصیحت، بلکه در قالب شبکه‌سازی، تربیت نیرو، پاسخ به شبهات و ارائه الگوی عملی زندگی متبلور شد. همین جامعیت، رمز ماندگاری نام و یاد ایشان در تاریخ اسلام است. امروز نیز جامعه اسلامی، در مواجهه با امواج رسانه‌ای و فکری جهانی، بیش از هر زمان دیگر نیازمند الگوگیری از روش تبیینی امام عسکری (ع) است؛ روشی که بر صبر، حکمت، شبکه‌سازی و آمادگی برای آینده استوار است.