مقصر فاجعه امروز هورالعظیم کیست؛ وزارت نیرو، عراق یا «آب‌دزدها»؟

نیو صدر: نفس هورالعظیم تنگ شده است؛ گرما هر لحظه بخشی از آبش را بخار می‌کند و به کمک سدها و سیاست‌ها دیگر آبی که زمانی منبع نجات تالاب عظیم خوزستان است به آن نمی‌رسد.

وضعیت بحرانی این روزهای تالاب بین‌المللی هورالعظیم که بخشی از آن در ایران و بخش دیگر در عراق قرار دارد، از همین حالا باعث نابودی بخشی از زیستگاه آن شده است؛ ماهی‌ها بخاطر خشکی تالاب از بین رفته‌اند و گاومیش‌های منطقه دیگر آبی برای نوشیدن ندارند.

فاصله مرگ‌وزندگی در بارندگی‌ها

این اولین بار نیست که هورالعظیم در خطر مرگ قرار می‌گیرد؛ در سال‌های گذشته این تالاب همیشه در خطر نابودی بوده و تنها هر از گاهی بارندگی‌ها آن را نجات دادند.

علی ارواحی، کارشناس آب و مدیریت تالاب‌ها به خبرآنلاین می‌گوید: «بیش از یک دهه است که این تالاب با مشکل محدودیت منابع آب مواجه است. در سال‌هایی که بارش خوب بود، حال هورالعظیم هم بهتر شد. به طوری که در سال‌های 98 و 99 بالای 80 درصد آن آبگیری کرد.»

این افزایش بارش باران در دو سال گذشته حتی منجر به این شده بود که سه ماه پیش مسئولان سازمان محیط زیست خبر از احیای هورالعظیم به کمک "همکاری همه جانبه دولت، دستگاه‌ها و مردم" دادند و گفتند که همه عوامل خشکی آن مشخص شده است.

اما با یک سال کاهش بارندگی‌ها تمام این صحبت‌ها درباره احیای هورالعظیم را زیر سوال برده است، بخش‌هایی از تالاب آب ندارند و همه دنبال مقصر هستند؛ برخی وزارت نیرو را بخاطر عدم پرداخت حق‌آبه مقصر می‌دانند، مسئولان وزارت نیرو انگشت اشاره را به سمت کشور عراق گرفته‌اند و گروهی دیگر هم می‌گویند که «آب‌دزدها» عامل شرایط بحرانی امروز هورالعظیم هستند.

محیط‌زیست: وزارت نیرو حق‌آبه را در زمان مناسبی نداد

چندی پس از انتشار تصاویر خشکی هورالعظیم، مسئولان سازمان محیط زیست اعلام کردند که مسئول این شرایط وزارت نیروست. آن‌ها گفتند که براساس قوانین موجود وزارت نیرو حتی در شرایط خشکسالی هم باید حق‌آبه این تالاب را از رودخانه کرخه در ماه‌های گذشته پرداخت می‌کرد.

ماده دو قانون حفاظت و احیای تالاب‌ها به این موضوع اشاره می‌کند که سازمان محیط زیست باید نیاز آبی تالاب‌ها را در شرایط مختلف برآورد کند و وزارت نیرو هم این حق‌آبه را پرداخت کند.

ارواحی توضیح می‌دهد: «بخاطر این که به ارزش و کارکردهای تالاب‌ها باور نداریم در عمل این قانون اجرا نمی‌شود و رهاسازی به شکل لازم و ضروری صورت نمی‌گیرد. حق‌آبه و نیاز آبی تالاب‌ها براساس شاخص اکولوژیک تالاب‌ها محاسبه می‌شود و باید پرداخت شود، اما متاسفانه می‌بینیم که در شرایط کم‌بارشی، خشکسالی بر تالاب‌ها تحمیل می‌شود اولین بخشی که حق‌آبه آن حذف می‌شود تالاب‌هایمان هستند. نقش وزارت تیرو در این قضیه کلیدی است.»

بر همین اساس درباره تالاب هورالعظیم پیشبینی شده بود که در سناریوهای ترسالی 1.8میلیارد متر مکعب، بارندگی نرمال 1.6 میلیارد متر مکعب و خشکسالی 1.3میلیارد از حق‌آبه این تالاب وزارت نیرو پرداخت شود.

وزارت نیرو مدعی است که 1.8میلیارد متر مکعب از حق‌آبه تالاب هورالعظیم را پرداخت کرده است، اگرچه مسئولان سازمان محیط زیست می‌گویند زمانبندی این اتفاق اشتباه بوده است.

محمدجواد اشرفی، مدیرکل محیط زیست استان خوزستان، به خبرآنلاین توضیح می‌دهد: «فرض بگیریم این اتفاق (پرداخت حق‌آبه) افتاده باشد، توزیع زمانی آن مناسب نیست. حداقل ورودی تالاب ما در 20 روز گذشته باید چیزی 20 تا 25متر مکعب در ثانیه باشد، اما در بهترین حالت 8 متر مکعب در ثانیه آب وارد تالاب شده است. کاری خوبی بود که در زمستان حق‌آبه پرداخت شد، اما وقتی در تابستان که تبخیر به این میزان بالاست آب ندهند که آن کاری هم به درد نمی‌خورد.»

برآوردها نشان می‌دهد که در این روزها هر ثانیه 30متر مکعب از آب هورالعظیم تبخیر می‌شود؛ ورودی 8متر مکعب بر ثانیه آب به تالاب یعنی هر ثانیه 22 متر مکعب از آب تالاب و هر روز نزدیک 2میلیون متر مکعب آب از منابع آب هورالعظیم نابود می‌شود.

اگرچه حالا بعد از گذراندن روزهای فاجعه تالاب و اعتراضات فراوان بخشی از حق‌آبه فصل تابستان تالاب به سمت آن جاری شده است.

اشرفی می‌گوید: «الان 40 تا 50 میلیون متر مکعب آب به سمت تالاب رها شده است، در شورای سازگاری کم آبی استان با وزارت نیرو توافق کرده بودیم که از خرداد تا شهریور ماه 250میلیون متر مکعب آب وارد تالاب شود.»

حق‌آبه اگر رها شود هم همه آن به تالاب نمی‌رسید

اما حتی اگر وزارت نیرو هم 250میلیون متر مکعب آب، حق تالاب هورالعظیم را به سمت آن رها کند، مانعی سر رسیدن آن به تالاب هورالعظیم وجود دارد؛ کشاورزی غیر مجاز.

فاصله بین محل رهاسازی آب در سد کرخه تا هورالعظیم حدود 95کیلومتر است و در طول این مسیر برداشت‌های غیرمجازی برای بخش کشاورزی مثل کاشت برنج صورت می‌گیرد که در کنار تبخیر بالا و کاهش میزان رهاسازی منجر به این شده است که آب ورودی به تالاب در یک ماه گذشته به شدت کاهش پیدا کند.

چند سال پیش یکی از مسئولان سازمان آب و برق خوزستان گفته بود که در حوضه کرخه 16هزار هکتار کشت غیر مجاز برنج صورت می‌گیرد و به نظر می‌رسد درآمد جمعیت زیادی در این منطقه به این نوع کشاورزی وابسته است.

اشرفی توضیح می‌دهد: «مهم این است که این 250میلیون متر مکعب مستقیم به تالاب برسد، نه این که به اسم کشاورزی آب رها شود و در طول مسیر کشاورزان از آن استفاده کنند. آمار دقیقی از میزان برداشت وجود ندارد، اما در طول مسیر برنجکاری‌های زیادی دیدیم. این افراد کار غیرمجازی انجام می‌دهند و به نوعی "آب‌دزدی" می‌کنند.»

وزارت نیرو: عراق حق‌آبه هورالعظیم را نداد

آن سوی ماجرا مسئولان وزارت نیرو با اعلام این که دو سوم این تالاب در کشور عراق قرار دارد و حضور عراق در بالادست تالاب هورالعظیم است، انگشت اتهام فاجعه زیست‌محیطی هورالعظیم را به سمت عراق گرفته‌اند.

قاسم تقی زاده خامسی، معاون امور آب و آبفای وزیر نیرو، در صفحه خود در اینستاگرام نوشت که "خشی از آنچه که این روزها در تالاب مشاهده می‌شود و با عنوان مرگ و میر ماهیان منتشر شده است، به دلیل عدم تامین حق آبه زیست محیطی لازم از سوی کشور عراق از طریق رودخانه دجله است که در سال‌های اخیر و به دنبال توسعه طرح‌های بهره برداری از منابع آب در بالادست با معضلات و مشکلات عدیده‌ای روبرو شده است."

او همچنین دلیل دیگر ماجرا را "وجود وضعیت ترسالی در دوسال گذشته و افزایش منابع آبی تالاب که موجب افزایش جمعیت ماهیان شده" دانست و گفت که از سد کرخه آب به سمت هورالعظیم رهاسازی شده است.

ارواحی در این رابطه می‌گوید: «در بحث هورالعظیم موضوع دیپلماسی آب مطرح است، در مدیریت آب‌های مشترک مرزی کشورها باید با یک دیگر به توافق برسند تا هر دو خسارت نبینند. باید درباره هورالعظیم با کشور عراق گفت‌وگو کنیم تا بتوانیم از پیامدهای این چنینی چلوگیری ش. د. در مدیریت یکپارچه محیط زیست تمام ذی نفعان باید مشارکت داشته باشند. برخی می‌گویند پیامد عدم پرداخت حق‌آبه از بخش عراقی مسبب این اتفاق بوده است، سوال این است که ما چقدر درباره مدیریت یکپارچه برنامه مشترکی با کشور عراق داشتیم؟ آن طور که به نظر می‌رسد هرچه که هست این مشارکت باید تقویت بشود.»

توسعه‌ای که منجر به نابودی می‌شود

اگرچه سازمان مسئول در روزهای گذشته همگی بخش دیگری را مقصر حال امروز هورالعظیم دانسته‌اند، اما آنچه که رسانه‌های محلی اسمش را «هولوکاست آبی» دانسته‌اند به گفته کارشناسان دلایل عمیق‌تری هم دارد.

در سال‌های گذشته مانند دیگر مناطق کشور در اطراف هورالعظیم طرح‌های توسعه‌ای مختلفی اجرا شدند.

ارواحی در این رابطه رابطه توضیح می‌داد: «در هورالعظیم با طرح‌های توسعه مختلفی روبرو هستیم، مثلا در آن محدوده بحث حفاری‌ها را داریم که مشکلاتی برای تالاب به وجود آورده است. متاسفانه روند توسعه در کشور ما متناسب با ظرفیت زیست‌بوم‌های ما نیست و شکلی از توسعه را شاهد هستیم که پیامد آن شرایط بحرانی امروز تالاب‌هاست. شاید باید سیاستی به عنوان خودکفایی آب در کشور داشته باشیم. وزارت نیرو به جای راهکارهای سازه‌ای و فیزیکی، در توزیع برنامه آب باید به راه حل مبتنی بر طبیعت روی بیاورد.»

این سیاست‌های توسعه متاسفانه پیامدهای ترسناکی به همراه داشته است و این برای مثال فعالان محلی خبر داده‌اند که همین امسال در اوج روزهای خشکی هورالعظیم، 20 خوانوار دامپرور از حاشیه هورالعظیم به مناطق دیگر مهاجرت کرده‌اند.

ارواحی می‌گوید: «ما غافل از آن هستیم که در بلندمدت هم این شکل توسعه می‌تواند خود ما را با مشکل مواجه کند؛ با نابودی هورالعظیم ریزگردها تشدید می‌شوند و با چالش بزرگ سلامتی روبرو می‌شویم، بهره‌برداری از دام‌ها با مشکل روبرو می‌شود و حتی در آینده خود کشاورزان از این موضوع آسیب می‌بینند و...»

این موضوع البته قبلا هم تکرار شده است و بار تنگی نفس هورالعظیم منجر به تنگی نفس میلیون‌ها انسان شده است؛ 10 سال پیش یک سال پس از خشکی شدید هورالعظیم در سال 1388، استان خوزستان برای 80 روز در یک سال با بحران شدید گردوخاک روبرو شد.

235237