میراث‌های ناملموس سوگواری که ثبت ملی شده‌اند
به گزارش خبرگزاری اقتصادایران، ایام محرم و روز عاشورا در کنار اهمیت و نقش مذهبی که در جامعه ایران دارند، بخش زیادی از فرهنگ ایرانی در عزاداری و سوگواری را نیز به نمایش می‌گذارند. درحالی که اصل ایام محرم و صفر عزاداری و نگهداشتن حرمت شهادت امام حسین (ع) و یارانش است، در شهرهای مختلف ایران این عزاداری به سبک‌های مختلفی برگزار می‌شود و شیوه سوگواری با سوگ محرم ترکیب شده است.
به این ترتیب تنوع عزاداری‌ها بر اساس فرهنگ و زیست هر منطقه به نمادی برای آن شهر و برای عرض ارادت به امام حسین (ع) و پاسداشت مکتب عاشورا مبدل شده است. در همین راستا بسیاری از این آیین‌ها به عنوان آیین‌های ارزشمند نیاز به نگهداری و انتقال به نسل آینده دارند، پ و از همین رو به عنوان میراث ناملموس ثبت ملی شده‌اند. در این گزارش با این آیین‌های عزاداری آشنا خواهید شد.
سقای سیاه پوش با مشک و جام
سابقه آیین سقایی حدود یک قرن است و برخی 50 آداب برای کسی که سقایی را انجام می‌دهد ذکر می‌کنند. اما بسیاری از این آداب مثل همراه داشت نطع (تکه‌چرم آویخته‌شده به پشت و پهلو که علامت سلسله سقایان بوده است)، کشکول (جریده علمی است که در مراسم عزاداری و سوگواری حضرت سیدالشهدا (ع) در عقب دسته یا هیئت حرکت دهند و کشکول، یکی از اجزای جریده است که به معنای سقایی حضرت ابوالفضل (ع) در کربلا به کار گرفته می‌شود و از اعتقادات مردم است که آب در کشکول ریخته و از آن به بیماران بدهند تا ا شفا پیدا کنند) شاید امروزه توسط سقایان استفاده نشوند. البته سقایان از معدود دسته‌های عزای حسینی هستند که هنوز لباس آیینی به تن می‌کنند و مطلقا بدون لباس ویژه خود ذکر نمی‌گیرند و وارد دسته نمی‌شوند.
آیین سقایی دو محور دارد که یکی بحث سقایی و دیگری سیاه پوشی است، سقایان کسانی بودند که به تاسی از حضرت عباس (ع) و با پوشیدن لباس‌های بلند و مشکی تا زیر زانو، که در روی سینه آن هم اسم هیئت نوشته شده است و گاها یک روسری سه‌گوش بر سر که نشان‌دهنده بی‌آلایشی است در قالب دسته عزداری حرکت می‌کنند. این آیین که ریشه‌های درویشی هم دارد، در سال 1390 ثبت ملی شد.
سقا گاهی یک روپوش چرمی می‌پوشد، در سمت چپ خود یک مشک قرار می‌دهد و با دست راستش در داخل جام کرمانی آب را به تشنگان و رهگذران پیشکش می‌کند. همچنین سقایان قدیمی لنگ هم بر کمر می‌بستند که این لنگ‌ها یزدی یا کرمانی و به صورت دست‌بافت بودند که آن هم نشان‌دهنده بی‌آلایشی آنان بود.
این آیین که ریشه‌های درویشی هم دارد، در سال 1390 ثبت ملی شد.
از «پای نخل» تا آرامستان
نخل برای شاهرودی‌ها نمادی از تابوت اباعبدالله (ع) است. در این شهر مسجدی به نام «موسی‌بن جعفر (ع)» هست که به مسجد «پای نخل» معروف است و در روز یازدهم محرم نخل از آنجا به حرکت درمی‌آید. شاهرودی‌ها نخل را تا آرامستان قدیمی شهر حمل کرده و در پایان مراسم به مکان دائمی خود واقع در جنب پای نخل برمی‌گردانند.
نخل شاهرود از بزرگترین نخل های کشور است که 9 تیر اصلی دارد و هنگام نخل گردانی افراد منسوب به همان محله یا طایفه، زیر همان چوب ها را می‌گیرند.
مراسم نخل گردانی مختص شهر شاهرود نیست و اهالی بسطام، مجن و بیشتر مناطق شهری و روستایی این شهرستان نیز در آن شرکت می کنند.
نخل گردانی شاهرود سال 1390 ثبت ملی شد.
عزاداری برای سیدالشهدا (ع) با شمشیر امیرالمومنین (ع)
طایفه شیعه حیدرآبادی 900 سال است که در روستای حمیری این جزیره ساکن هستند و آیین سنتی علم بندان یا علم گردانی را مرسوم ساخته اند. در واقع این آیین توسط حیدرآبادی‌ها و از روستای حمیر به قشم راه پیدا کرد.
شیعیان قشم معتقدند «علم شمشیری» که شمشیری منقوش به آیات قرآنی بر بالای آن نصب است متعلق به شاه نجف است و با گذشت 9 قرن، همچنان عزاداران امام حسین (ع) را همراهی می کند. هر قسمت از این علم دارای تعابیر و معانی خاص خود است که از جمله آن می توان به علمی که به شکل دست است و فداکاری و شهادت طلبی امام حسین (ع) را نشان می دهد اشاره کرد.
عزاداران روز تاسوعا و عاشورا با نوحه خوانی و مرثیه سرایی همراه با علم از مساجد علی بن ابی طالب (ع)، امام حسین (ع) و صاحب الزمان (عج) به هیئت های مذهبی مستقر در شهر و روستاها می‌پیوندند و سنج و طبل می‌زنند.
همچنین روستای حمیری در روز هفتم محرم میزبان کاروان عزادار امام حسین (ع) است. اهالی حمیری با نان و حلوا، شربت خنک و دادن نقل ونبات به کودکان از مهمانان خود پذیرایی می کنند. بعد از ظهر آن روز عزاداران همراه با «علم شمشیری» از مسیر صحرای گدار قشم، به سمت شهر حرکت و با به صدا در آوردن گور (شیپوری که از لاک صدف ساخته شده است) خبر حرکت این کاروان را اعلام می کنند.
با نزدیک شدن این کاروان عزادار که «علم شمشیری» در دست دارند، دسته ای دیگر از عزاداران با بقیه علم ها به پیشواز رفته و به اتفاق وارد شهر می شوند. این علم ها همراه با دسته عزاداری به سوی محلات حرکت می کند و به منازلی که ساکنانشان نذوراتی دارند سر می زنند و در هنگام شب به شبستان برمی‌گردند. در روز هشتم محرم، همین مراسم این بار تا بهشت زهرای قشم برگزار می‌شود.
این آیین بیش از یک دهه است که ثبت ملی شده است.
عزاداری با قدمتی از دوران صفویه
در بازار تبریز همه حجره‌ها و مغازه‌ها از روز هشتم محرم تا دوازدهم تعطیل هستند. در این روزها آیین‌های کهن سوگواری برای اباعبدالله (ع) در این بازار برگزار می‌شود. سابقه این عزاداری‌ها به دوران صفویه بازمی‌گردد و برگزاری مراسم عزاداری در تیمچه مظفریه و بازار تبریز از ابتدای تأسیس تیمچه به تاریخ 1305 هجری قمری، مطرح بوده و تا به امروز ادامه دارد.
این بازار شاهد حضور دسته‌ها و هیئت‌های محلی در قالب سه هیئت زنجیرزنان، سینه‌زنی عرب و سینه‌زنی عجم است. لباس دسته عرب مشابه دشداشه عربی است که در بالاتنه قسمتی مربع شکل از سینه آن باز شده تا سینه برای سینه‌زنی عریان بماند. رنگ لباس این دسته سیاه و نحوه عزاداری آنها سینه زنی با دو دست هماهنگ و با سرعت ریتمی تند مخصوص به خود است.
لباس دسته عجم کت و شلوار و پیراهن مشکی است. این دسته شانه به شانه یکدیگر حرکت کرده و با دست چپ کت را گرفته و با دست راست با ریتمی آرام در طی سه حرکت با صدای همآهنگ «هی هی» به سینه می‌زنند.
لباس دسته زنجیرزنان نیز متشکل از پیراهن عربی و شلوار مشکی و گاه دامن عربی است. اعضای دسته فوق به فاصله چند متری یکدیگر حرکت کرده و با ریتمی خاص با سه ضربه پی در پی و هماهنگ به شانه می‌زنند. همچنین رسم است که در این مراسم‌ها از طبل و سنج و سایر اقلام عزاداری مرسوم، استفاده نمی‌شود.
آیین عزاداری تاسوعا و عاشورای حسینی در بازار جهانی تبریز، در پنجمین همایش ملی شورای سیاست گذاری ثبت میراث فرهنگی در سال 91 در فهرست میراث ناملموس آثار ملی به ثبت رسیده است.
فریاد «یاابوالفضل» از زنجان
مراسم عزاداری زنجانی‌ها در حسینیه اعظم این شهر بزرگترین اجتماع عزاداری در ایران است. مراسم اصلی این حسینیه از عصر تاسوعا آغاز می‌شود و عزاداران با ریتم هماهنگ سینه‌زنی می‌کنند. از اذکار معروف این مراسم فریادهای «یاابوالفضل» عزاداران است.
این مراسم در سال 1387 ثبت ملی شد.
این خانه عزادار حسین است
آخرین آیین از مجموعه آیین‌های مربوط به عزاداری سیدالشهدا که امسال ثبت ملی شد، مراسم‌های «روضه خانگی» است.
«سنج و دمام‌زنی در بوشهر»، «مراسم تاسوعا و عاشورای حسینی در بم»، عزاداری ایل شاهسون در ماه محرم، عزاداری شهادت حضرت مسلم (ع) در اردبیل، عزاداری عاشورایی در بازار اردبیل، هنر و اجرای «پرده خوانی عاشورایی خلیل آباد»، آئین «شام غریبان» در بجنورد، مراسم «تشت‌گذاری» در دارالارشاد اردبیل، مراسم «بانگ محرم» برای استقبال از محرم در روستای امامزاده علی سادات و مراسم «عاشورای قدیم» در مهران از دیگر مراسم و آیین های عاشورایی است که در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت ملی شده اند.