میزان تسهیلات دولت سیزدهم به دانش‌بنیان‌ها 2 برابر شد

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم، صندوق نوآوری و شکوفایی، در نخستین روزهای سال جاری، شاهد یک تغییر مهم بود: انتصاب رئیس و اعضای هیئت عامل جدید دور سوم از سوی رئیس‌جمهور. هیئت عامل صندوق تلاش کرد با نگاهی دوباره به اسناد بالادستی و سیاست‌های کلی کشور و دولت سیزدهم، و همچنین با عنایت به نیازها و ضرورت‌ها زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور، طرحی نو در اندازد و با سیاست‌ها و رویکردهای متفاوت، خدمات و ابزارهای مالی جدیدی به شرکت‌های دانش‌بنیان عرضه کند. یادداشتی که پیش رو دارید، مروری اجمالی بر مهمترین اهداف، برنامه‌ها و اقدامات صندوق و نتایج آن‌ها دارد.

اهداف کلان و راهبردی صندوق نوآوری و شکوفایی در قانون برنامه هفتم توسعه

رهبر معظم انقلاب، در دیدار خود با نخبگان در سال 1400، با اشاره به اینکه سهم اقتصاد دانش‌بنیان از تولید ناخالص داخلی باید از یک درصد (در آن زمان) به 5 درصد ظرف 4 سال آینده برسد، عملاً هدف کلان زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور را تبیین کردند. در همین راستا، دولت سیزدهم نیز در برنامه هفتم توسعه، هدف 7 درصدی را برای این شاخص مهم برگزید. بنابراین هیئت عامل صندوق نوآوری و شکوفایی به عنوان نهاد تخصصی تامین مالی فناوری و نوآوری در کشور، این هدف کلان را در صدر اهداف راهبردی خود به شرح جدول 1 نشاند.

جدول 1. هدف و برنامه‌های کلان صندوق نوآوری و شکوفایی در دولت سیزدهم

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، صندوق در کنار اهداف افقی مشتمل بر توسعه اشتغال دانش‌بنیان، توسعه صادرات دانش‌بنیان و رشد تولید دانش‌بنیان 2 هدف عمودی نیز برای خود برگزیده است که یکی از آن‌ها ناظر بر فناوری‌های نوظهور و آینده‌ساز (شامل زیست‌فناوری، هوش مصنوعی و میکروالکترونیک) و دیگری ناظر بر نیازها و چالش‌های اساسی کشور (شامل توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، امنیت غذایی و آب) است.

عملکرد و دستاوردهای صندوق نوآوری و شکوفایی در دولت سیزدهم

سیاست‌ها و رویکردهای صندوق نوآوری و شکوفایی در دولت مردمی، موجب ارتقاء چشمگیر عملکرد صندوق نسبت به ادوار قبل شد (شکل 1):

• از ابتدای دولت سیزدهم تاکنون، صندوق 18858 هزار میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان اعطا کرده است که نسبت به دوره مشابه در دولت قبل، 1.8 برابر شده است.
• صندوق از ابتدای دولت سیزدهم تا کنون، 13697میلیارد تومان ضمانت‌نامه در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار داده است که 2.6 برابر نسبت به دوره مشابه در دولت قبل بوده است.
• مجموع خدمات سرمایه‌گذاری صندوق نیز در دولت سیزدهم به 5260 هزار میلیارد تومان رسیده است که در مقایسه با دوره مشابه دولت قبل، 2.5 برابر شده است.
• خدمات توانمندسازی صندوق در دولت سیزدهم نیز با افزایش بالغ بر 3.6 برابری نسبت به دوره مشابه در دولت قبل، به 185 هزار میلیارد تومان رسیده است.

شکل 1. روند افزایشی خدمات صندوق از ابتدای دولت سیزدهم تا کنون نسبت به دوره مشابه دولت قبل

ارایه این خدمات از سوی صندوق، به دستاوردهای متعددی نیز از جمله افزایش فروش شرکت‌های دانش‌بنیان، تثبیت و ایجاد اشتغال جدید در این شرکت‌ها، توسعه خطوط تولید محصولات دانش‌بنیان و نیز توسعه و ارتقاء محصولات دانش‌بنیان جدید، انعقاد قراردادهای جدید برای شرکت‌های دانش‌بنیان با کارفرمایان مختلف، و صرفه‌جویی ارزی منجر شده است که شکل 2 آن‌ها را نشان می‌دهد.

شکل 2. دستاوردهای ناشی از ارایه خدمات صندوق به شرکت‌های دانش‌بنیان

در ادامه، به برنامه‌ها و اقدامات هیئت عامل سوم صندوق در سال 1402 و نتایج آن‌ها می‌پردازیم.

1) بسته «رشد تولید دانش‌بنیان»

سال 1402 از سوی رهبر معظم انقلاب، سال «مهار تورم، رشد تولید» نامگذاری شده بود. بنابراین صندوق نوآوری و شکوفایی بسته جدیدی موسوم به «رشد تولید دانش‌بنیان» طراحی کرد که هدف آن، پشتیبانی از رشد تولید محصولات و خدمات شرکت‌های دانش‌بنیان با تکیه بر ابزارهای مالی عمدتاً تسهیلات بود. این بسته به ویژه از آن جهت اهمیت داشت که بانک مرکزی به منظور مهار تورم، محدودیت‌هایی بر سر راه اعطای تسهیلات بانکی ایجاد کرده بود و لذا به واسطه این سیاست‌، بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان نیز نمی‌توانستند همچون گذشته از تسهیلات بانکی برخوردار شوند.

این بسته جدید با شعار «1000 محصول، 1000 شرکت، 1000 هزار میلیارد ریال رشد فروش دانش‌بنیان» از سوی صندوق به شرکت‌های دانش‌بنیان معرفی شد. یکی از محورهای اصلی این بسته، کمک به تامین نقدینگی مورد نیاز از طریق اعطای تسهیلات سرمایه در گردش به شرکت‌هایی بود که بتوانند رشد تولید دست کم 2 برابری یا 100 میلیارد تومانی را در سال 1402 نسبت به سال قبل از آن محقق کنند.

پس از رایزنی با شبکه بانکی، 5 بانک به عنوان بانک‌های عامل این بسته انتخاب شدند و مقرر شد شرکت‌های دانش‌بنیان مستعد رشد تولید، پس از ارزیابی‌های فنی و مالی لازم، برای دریافت تسهیلات به این بانک‌ها معرفی شوند تا از محل منابع داخلی بانک‌ها، مجموعاً 8 هزار میلیارد تومان تسهیلات سرمایه در گردش با نرخ مصوب شورای پول و اعتبار در اختیار آن‌ها قرار گیرد.

از آنجا که یکی از چالش‌های شرکت‌های دانش‌بنیان در دریافت تسهیلات بانکی، تامین تضامین و وثایق مطلوب از نظر بانک‌ها است، صندوق تصمیم گرفت با صدور «ضمانت‌نامه تعهد پرداخت» که مورد پذیرش بانک‌ها بود، شرکت‌ها را این زمینه یاری دهد. بنابراین بسته رشد تولید 3 ویژگی مهم داشت: 1) شرکت‌های دانش‌بنیان مستعد رشد تولید را قادر می‌ساخت در شرایط انقباضی، تسهیلات سرمایه در گردش با نرخ مصوب شورای پول و اعتبار تامین کنند، 2) این تسهیلات از محل منابع داخلی بانک‌ها، و نه منابع صندوق نوآوری و شکوفایی یا منابع اهرمی آن نزد بانک‌ها تامین می‌شد و این به معنای تزریق منابع جدید به زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور بود، و 3) شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانستند با ارایه اسناد تجاری یا بعضاً ضامن حقوقی معتبر، ضمانت تعهد پرداخت از صندوق نوآوری دریافت کنند که از نظر شبکه بانکی، تضمین کامل محسوب می‌شد.

در مجموع، تا زمان نگارش این گزارش، 76 شرکت دانش‌بنیان توانسته‌اند در قالب بسته رشد تولید، 2725 میلیارد تومان تسهیلات سرمایه در گردش از شبکه بانکی دریافت کنند. برآوردهای صندوق نوآوری نشان می‌دهد که اعطای این تسهیلات، به افزایش بیش از 70 هزار میلیارد تومانی فروش محصولات دانش‌بنیان منجر شده است.

2) تسهیلات اشتغالزایی

در تبصره 18 قانون بودجه 1402 مصوب مجلس شورای اسلامی، پیش‌بینی شده بود که بانک‌ها مکلفند 5 هزار میلیارد تومان تسهیلات قرض‌الحسنه به منظور افزایش اشتغال به شرکت‌های دانش‌بنیان، فناور و خلاق معرفی‌شده از سوی صندوق نوآوری و شکوفایی پرداخت کنند. در تعامل صندوق با وزارت اقتصاد و دارایی و شبکه بانکی، نهایتاً 10 بانک عامل برای اعطای این تسهیلات انتخاب شدند و تعهد هر کدام از بانک‌های عامل نیز مشخص شد. سقف این تسهیلات برای هر شرکت دانش‌بنیان 3 میلیارد تومان، نرخ آن قرض‌الحسنه (با کارمزد 4 درصدی) و دوره بازپرداخت آن نیز 4 ساله بود.

مطابق فرایند مصوب، مقرر شد صندوق نوآوری و شکوفایی شرکت‌های متقاضی را غربال و ارزیابی کرده و شرکت‌های واجد شرایط را برای دریافت تسهیلات قرض‌الحسنه اشتغال به یکی از بانک‌های عامل معرفی کند. صندوق برای ارزیابی شرکت‌های فناور (به معنای شرکت‌های مورد پذیرش یا مستقر در یکی از پارک‌های علم و فناوری کشور) از ظرفیت پارک‌های فناوری و برای ارزیابی شرکت‌های خلاق، از ظرفیت برنامه توسعه زیست‌بوم شرکت‌های خلاق معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری استفاده کرد.

در مجموع تا زمان نگارش این گزارش، 1600 شرکت دانش‌بنیان برای دریافت مجموعاً 5158 هزار میلیارد تومان تسهیلات قرض‌الحسنه اشتغال به بانک‌های عامل معرفی شده‌اند و تاکنون 469 شرکت دانش بنیان موفق به دریافت 1356 میلیارد تومان از سوی بانک‌های عامل شدند و این روند تا اوائل سال آینده هم ادامه خواهد داشت.

3) ضمانت انتشار اوراق صکوک

برخی از شرکت‌های دانش‌بنیان به فروش سالانه صدها میلیارد تومانی و بعضاً بیش از هزار میلیارد تومان در سال دست یافته‌اند و تامین مالی آن‌ها، اعم از سرمایه در گردش یا سرمایه ثابت با تسهیلات بانکی به ویژه در رویکرد انقباضی بانک مرکزی میسر نیست. به علاوه، بانک‌ها نوعاً تمایلی به اعطای تسهیلات بلندمدت ندارند. از این رو، انتشار اوراق بدهی در بازار سرمایه که عمدتا با سررسید 4 ساله انجام می‌شود، برای این نوع شرکت‌های دانش‌بنیان ابزار تامین مالی مناسب‌تری محسوب می‌شود.

برای انتشار اوراق صکوک، یکی از بانک‌های کشور باید به عنوان «رکن ضامن»، ضمانت شرکت متقاضی را برعهده گیرد. از آنجا که سررسید این اوراق 4 ساله است، با در نظر گرفتن سود اوراق، بانک‌ها معمولاً حدود 2 برابر مبلغ اوراق از شرکت‌های متقاضی طلب تضامین یا وثایق می‌کنند. برای مثال، شرکتی که متقاضی انتشار 100 میلیارد تومان اوراق صکوک در بازار سرمایه است، تقریباً باید 200 میلیارد تومان تضامین و وثایق (بعضاً ملکی) به بانک ارایه کند. طبیعتاً برای بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان بزرگ نیز ارایه چنین تضامینی دشوار است. بنابراین با توجه به اثربخشی انتشار اوراق، صندوق نوآوری و شکوفایی تصمیم گرفت با همکاری شبکه بانکی، به عنوان رکن ضامن نقش‌آفرینی کرده و به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کند. در این برنامه، صندوق و بانک‌ها به طور مساوی، هر کدام ضمانت 50 درصد اصل و سود اوراق را می‌پذیرند. اما شاید نکته مهمتر این است که در قالب این همکاری، مقرر شد بانک‌ها صرفاً با اسناد تجاری (چک و سفته) به عنوان رکن ضامن شرکت‌ها ایفای نقش کنند که گشایش بزرگی در مسیر انتشار اوراق برای شرکت‌های دانش‌بنیان بزرگ محسوب می‌شود.

در سال جاری، در قالب این برنامه تاکنون 8 شرکت دانش‌بنیان برای انتشار 940 میلیارد تومان انتشار اوراق صکوک در بازار سرمایه ارزیابی شده‌اند و فرایند ارزیابی آن‌ها در شبکه بانکی نیز آغاز شده است. در حال حاضر یک شرکت دانش بنیان با ضمانت مشترک صندوق نوآوری و بانک پارسیان موفق به انتشار 120 میلیارد تومان اوراق در بازار سرمایه شد که در اولین روز انتشار با موفقیت تکمیل شد.

4) بسته توسعه صادرات دانش‌بنیان

مقیاس، یکی از عناصر مهم تولید دانش‌بنیان است و برای بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان، بازار داخل مقیاس کافی ایجاد نمی‌کند. اساساً یکی از الزامات رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و تبدیل‌شدن آن‌ها به بازیگران اصلی و قابل اعتنای اقتصاد کشور (بخوانید افزایش سهم اقتصاد دانش‌بنیان از اقتصاد کشور)، ورود آن‌ها به بازارهای بین‌المللی است. نباید فراموش کرد که علاوه بر مقیاس، یادگیری از رقبا و سایر بازیگران عرصه بین‌المللی نیز می‌تواند نقش موثری در رشد شرکت‌های دانش‌بنیان داشته باشد. از این رو، هیئت عامل جدید صندوق نوآوری و شکوفایی، بسته‌ای با عنوان «توسعه صادرات دانش‌بنیان» طراحی کرد که محورهای متعددی از جمله کمک به شبکه‌سازی صادراتی و تامین مالی صادراتی داشت.

در محور شبکه‌سازی صادراتی، نمایشگاه‌های معتبر بین‌المللی ابزار مهم و موثری محسوب می‌شوند. گرچه صندوق از گذشته با خدمات بلاعوض توانمندسازی نظیر حضور در نمایشگاه‌های خارجی و اعزام و پذیرش هیئت‌های تجاری به شبکه‌سازی صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کرده است، اما در سال جاری بودجه خدمات توانمندسازی صندوق به 2 برابر افزایش یافت و بخش عمده این افزایش، به شبکه‌سازی صادراتی دانش‌بنیان اختصاص یافت. در نتیجه صندوق توانست در سال جاری، از حضور 160 شرکت دانش‌بنیان در 58 نمایشگاه معتبر بین‌المللی به طور مستقل، و از حضور بیش از 300 شرکت دانش‌بنیان در 22 نمایشگاه معتبر بین‌المللی در قالب پاویون حمایت بلاعوض به عمل آورد. حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در این نمایشگاه‌ها، زمینه آشنایی آن‌ها با بازارهای بین‌المللی، شناسایی و مذاکره با مشتریان بالقوه، و نهایتاً صادرات انواع محصول و خدمات دانش‌بنیان را فراهم می‌سازد.

اما خدمات توانمندسازی تنها عنصر بسته توسعه صادرات دانش‌بنیان نبود. در آخرین روزهای سال جاری، دو خدمت جدید در صندوق نوآوری و شکوفایی مصوب شد: 1) تسهیلات رشد صادرات دانش‌بنیان، که هدف آن کمک به تامین نقدینگی مورد نیاز شرکت‌های دانش‌بنیان صادراتی است، و 2) تسهیلات تولید فراسرزمینی، که به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک می‌کند تا خطوط مونتاژ یا بسته‌بندی محصولات خود را در سایر کشورها دایر کنند. تولید فراسرزمینی به شرکت‌های دانش‌بنیان اجازه می‌دهد به عنوان یک شرکت داخلی وارد بازار کشور هدف شوند و علاوه بر آن، از قراردادهای تجارت آزاد کشور هدف با سایر کشورها نیز بهره‌مند شوند. انتظار می‌رود ارایه این دو خدمت در سال آینده به توسعه صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان بیش از پیش کمک کند.

5) افزایش سرمایه صندوق

مطابق ماده 5 قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان (مصوب 1389 مجلس شورای اسلامی) سرمایه اولیه صندوق نوآوری و شکوفایی 3 هزار میلیارد تومان بود که بایست ظرف 3 سال تادیه می‌شد و از آن پس نیز، می‌بایست سالانه معادل نیم‌درصد بودجه عمومی به عنوان سرمایه در اختیار صندوق قرار می‌گرفت. اما تا ابتدای دولت سیزدهم، مجموعاً 2623 میلیارد تومان به عنوان سرمایه در اختیار صندوق قرار گرفته بود و سهم نیم‌درصدی از بودجه عمومی نیز هرگز محقق نشد. همزمان با عدم افزایش سرمایه صندوق، شرکت‌های دانش‌بنیان رشد کیفی و کمی قابل توجهی داشتند و لذا ضرورت داشت سرمایه صندوق هرچه سریع‌تر افزایش یابد تا بتواند به طور مناسب از رشد و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان پشتیبانی کند.

بنابراین در ابتدای دولت سیزدهم و با عنایت به این ضرورت‌، افزایش سرمایه صندوق به 100 هزار میلیارد تومان ظرف 5 سال (تا سال 1406) به تصویب هیئت امنای صندوق به ریاست رئیس‌جمهور رسید. همچنین با مصوبه هئیت وزیران سرمایه صندوق به 10 هزار میلیارد تومان افزایش یافت. خوشبختانه در قانون جهش تولید نیز، منابع قابل توجهی برای افزایش سرمایه صندوق پیش‌بینی شده بود که عبارت بود از:

• 50 درصد حقوق ورودی واردات ماشین‌آلات و تجهیزات خدمات تولیدی، صنعتی، معدنی و کشاورزی
• 50 درصد عوارض صادرات کلیه مواد و محصولات معدنی، صنایع معدنی فلزی و غیرفلزی، محصولات نفتی، گازی و پتروشیمی
• 50 درصد مالیات بر درآمد کلیه مواد و محصولات معدنی، صنایع معدنی فلزی و غیرفلزی، محصولات نفتی، گازی و پتروشیمی
• افزایش 15 برابری سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی نسبت به سال پایه 1402 تا پایان برنامه هفتم
• کمک به افزایش سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی یا سرمایه‌گذاری مشترک با مدیریت صندوق نوآوری و شکوفایی به عنوان مصادیق جزء (2) بند (ت) ماده (11) قانون جهش تولید دانش‌بنیان