وضعیت دانشگاه‌های ایران در 5 دوره رتبه‌بندی؛ عربستان در کیفیت جلو زد

بررسی روند 5 ساله دانشگاه‌ها در تایمز، کیو اس و شانگهای نشان می‌دهد که ایران با تعداد زیادی دانشگاه در فهرست‌های رتبه‌بندی حضور دارد؛ اما تعداد محدودی از دانشگاه‌ها به رتبه زیر500 رسیده‌اند.

خبرگزاری مهر، گروه حوزه و دانشگاه، سعدانه طباطبائی‌نیا - در دنیای امروز نظام‌های رتبه‌بندی جهانی یکی از ابزارهای مهم برای سنجش کیفیت آموزش عالی و پژوهش کشورها در سطح بین‌المللی هستند. رتبه‌بندی‌ها در کنار نشان دادن جایگاه دانشگاه‌ها در عرصه جهانی می‌توانند نقش مهمی در جذب دانشجویان، پژوهشگران و افزایش همکاری‌های علمی آن‌ها داشته باشند.

در منطقه خاورمیانه سه کشور ایران، عربستان و ترکیه به عنوان سه رقیب سنتی، تلاش می‌کنند جایگاه علمی خود را در سطح جهانی ارتقا دهند. نگاهی دقیق به وضعیت دانشگاه‌های این سه کشور در نظام‌های معتبر رتبه‌بندی جهانی (تایمز، کیو اس و شانگهای) نشان می‌دهد که در میدان پر هیاهوی این رقابت، حضور دانشگاه‌های ایرانی در فهرست‌های رتبه‌بندی پر شمار است و کمیت را سرلوحه کار خود قرار داده است؛ اما کیفیت و حضور در میان بهترین دانشگاه‌های جهان، هنوز نقطه ضعف اصلی دانشگاه‌های ایرانی است. در مقابل عربستان و ترکیه با سرمایه‌گذاری هدفمند سهم بیشتری از دانشگاه‌های برتر را به‌دست آورده‌اند.

براساس سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه، تعداد دانشگاه‌های ایران با رتبه زیر 500 در یکی از نظام‌های رتبه بندی بین المللی، باید به 20 دانشگاه برسد. در این گزارش به بررسی روند جایگاه این سه کشور در سه رتبه‌بندی معتبر تایمز، کیو اس و شانگهای در 5 سال اخیر می‌پردازیم و سهم دانشگاه‌های با رتبه زیر 500 این سه کشور را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

عربستان با وجود تعداد کم‌تر دانشگاه‌ها در این سه نظام رتبه‌بندی، نسبت بیشتری از دانشگاه‌هایش توانسته‌اند رتبه زیر 500 کسب کنند. ایران دانشگاه‌های زیادی در نظام‌های رتبه‌بندی به ویژه رتبه‌بندی تایمز دارد ولی در کل تعداد دانشگاه‌های با رتبه زیر 500 آن اندک است. ترکیه در رتبه‌بندی کیو اس موفقیت بیشتری در دانشگاه‌های با رتبه کم‌تر از 500 کسب کرده است و در تایمز از نظر تعداد دانشگاه‌ها پیشتاز است.

رتبه‌بندی تایمز؛ حضور بیشتر دانشگاه‌های ترکیه و ایران، بهترین دانشگاه از آنِ عربستان

آخرین ویرایش رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی تایمز (World University Rankings 2025) مهرماه 1403 (اکتبر 2024) منتشر شد و بیش از 2 هزار مؤسسه رتبه‌بندی شدند. این نظام رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان را بر اساس 18 شاخص در پنج حوزه کلیدی آموزش، محیط پژوهشی، کیفیت پژوهش، مشارکت صنعت و چشم‌انداز بین‌المللی رتبه‌بندی می‌کند.

در این رتبه‌بندی 81 دانشگاه ایرانی حضور دارند. بررسی روند تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی تایمز نشان می‌دهد که تعداد دانشگاه‌های ایران در این نظام رتبه‌بندی همواره در حال افزایش بوده است. بخشی از افزایش تعداد دانشگاه‌های ایران در این رتبه‌بندی را می‌توان به بزرگ‌تر شدن فهرست نظام رتبه‌بندی تایمز نسبت داد. این نظام رتبه‌بندی تا سال 2015 تنها فهرست 400 دانشگاه برتر دنیا را منتشر می‌کرد ولی از سال 2016 این فهرست به تدریج بزرگ‌تر شد، تا امروز که 2 هزار و 92 مؤسسه در فهرست رتبه‌بندی تایمز حضور دارند.

در بین دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی تایمز، دانشگاه صنعتی شریف با بازه رتبه 301‌-350 بهترین دانشگاه ایران است و پس از آن دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، علوم پزشکی کرمانشاه و تهران، 5 دانشگاه ایران هستند که رتبه زیر 500 کسب کرده‌اند.

بررسی تعداد دانشگاه‌های عربستان و ترکیه؛ رقبای ایران در رتبه‌بندی تایمز 2025 نشان می‌دهد که ترکیه 91 دانشگاه در این فهرست دارد. 3 دانشگاه این کشور رتبه زیر 500 دارند و دانشگاه «کُوچ» (Ko University)؛ برترین دانشگاه کشور ترکیه در رتبه‌بندی تایمز است که در بازه رتبه 400-351 قرار گرفته است.

عربستان نیز 29 دانشگاه در رتبه‌بندی تایمز دارد و 7 دانشگاه آن رتبه زیر 500 را کسب کرده‌اند. برترین دانشگاه عربستان در رتبه‌بندی تایمز 2025، «دانشگاه نفت و مواد معدنی ملک فهد» (King Fahd University of Petroleum and Minerals) است که در رتبه 176 جهان قرار گرفته است.

به طور کل ایران از نظر تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی تایمز جایگاه دوم را در بین این سه کشور کسب کرده است؛ ولی عربستان از نظر تعداد دانشگاه‌های با رتبه زیر 500 پیشتاز است.

جایگاه سوم ایران در بین رقبا از نظر تعداد دانشگاه‌ها در کیو اس

آخرین ویرایش رتبه‌بندی کیو اس (QS 2026) اواخر خردادماه 1404 (ژوئن 2025) با رتبه‌بندی بیش از 1500 مؤسسه از سراسر جهان منتشر شد. این نظام رتبه‌بندی مؤسسات را بر اساس شهرت علمی، ارزیابی کارفرمایان، نسبت اعضای هیئت‌علمی به دانشجو، میزان استناد به اعضای هیئت‌علمی، نسبت اساتید بین‌المللی، نسبت دانشجویان بین‌المللی، شبکه پژوهش بین‌المللی، اشتغال فارغ‌التحصیلان و پایداری ارزیابی رتبه‌بندی می‌کند.

در این رتبه‌بندی 11 دانشگاه از ایران حضور دارند. بررسی روند تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی کیو اس نشان می‌دهد که در سه سال اخیر تعداد دانشگاه‌های ایرانی با روندی آهسته در حال افزایش است. از بین 11 دانشگاه ایرانی حاضر در فهرست رتبه‌بندی کیو اس، 4 دانشگاه تهران، صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر و علم و صنعت ایران، رتبه زیر 500 را کسب کرده‌اند و دانشگاه تهران با رتبه 322 صدر نشین دانشگاه‌های ایران است.

در رتبه‌بندی کیو اس در میان این سه کشور ایران رتبه سوم را از نظر تعداد دانشگاه‌ها دارد.

بررسی تعداد دانشگاه‌های عربستان و ترکیه نشان می‌دهد که عربستان 22 دانشگاه در این فهرست دارد که 3 دانشگاه آن رتبه زیر 500 را کسب کرده‌اند. دانشگاه نفت و مواد معدنی ملک فهد با رتبه 67 جهان بهترین دانشگاه عربستان در رتبه‌بندی کیو. اس 2026 است.

ترکیه نیز 26 دانشگاه در این رتبه‌بندی دارد که ا ز بین آن‌ها 6 دانشگاه توانسته‌اند رتبه زیر 500 کسب کنند و دانشگاه فنی خاور میانه (Middle East Technical University) با رتبه 269 بهترین دانشگاه ترکیه است.

روند نزولی ایران در رتبه‌بندی شانگهای

آخرین ویرایش رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان (شانگهای 2025) مرداد ماه 1404 منتشر شد. در این رتبه‌بندی هزار دانشگاه برتر جهان معرفی شده است. این نظام رتبه‌بندی از 6 سنجه برای رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان استفاده می‌کند و دانشگاه‌ها را بر اساس تعداد دانش‌آموختگان برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد اعضای هیئت‌علمی برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد مقالات منتشرشده در مجلات نیچر و ساینس، تعداد پژوهشگران پر استناد انتخاب‌شده توسط مؤسسه کلاریویت، تعداد مقالات نمایه‌شده در نمایه استنادی علوم و علوم اجتماعی وب آو ساینس و سرانه عملکرد دانشگاهی رتبه‌بندی می‌کند. به طور کل می‌توان گفت در این نظام رتبه‌بندی پژوهش‌های شاخص و با کیفیت بالاتر اهمیت بیشتری دارند.

در رتبه‌بندی شانگهای 2025، تنها 6 دانشگاه ایرانی حضور دارند و بررسی روند تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این نظام رتبه‌بندی حاکی از روند نزولی دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی شانگهای است؛ به طوری که در این سال‌ها تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این فهرست نصف شده است. ایران که زمانی رتبه اول از نظر تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی شانگهای داشت، حالا به جایگاه سوم در بین این سه کشور سقوط کرده و عربستان که در گذشته رتبه سوم بود، حالا توانسته پیشتاز رتبه‌بندی کیو اس در منطقه باشد.

در بین دانشگاه‌های ایرانی حاضر در رتبه‌بندی شانگهای دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی تهران بهترین جایگاه را دارند و رتبه 401-500 را کسب کرده‌اند و تنها همین دو دانشگاه ایرانی رتبه زیر 500 را کسب کرده‌اند.

در همین بازه زمانی تعداد دانشگاه‌های عربستان در رتبه‌بندی شانگهای بیش از سه برابر افزایش داشته است و از 4 دانشگاه در سال 2020 به 13 دانشگاه در سال 2025 رسیده است. این کشور 4 دانشگاه با رتبه زیر 500 دارد و بهترین دانشگاه آن در رتبه‌بندی شانگهای، دانشگاه ملک سعود است که در جایگاه 101-150 جهانی قرار گرفته است.

ترکیه نیز در فهرست رتبه‌بندی اخیر شانگهای 11 دانشگاه دارد. تعداد دانشگاه‌های این کشور در این رتبه‌بندی در 6 سال اخیر در نوسان بوده و در سال‌های مختلف بین 8 تا 11 دانشگاه در این فهرست داشته است. بهترین دانشگاه ترکیه در رتبه‌بندی شانگهای، دانشگاه استانبول است که در جایگاه 501-600 جهانی قرار دارد و این کشور در رتبه‌بندی شانگهای دانشگاه با رتبه زیر 500 ندارد.

ایران به دنبال کمیت، عربستان پیشتاز کیفیت و ترکیه نمادی از تعادل

این نگاه دقیق نشان می‌دهد که ایران با حضور گسترده دانشگاه‌ها در سه نظام‌های رتبه‌بندی، بیشتر به «کمیت» تکیه کرده است؛ عربستان با سرمایه‌گذاری هدفمند سهم بیشتری از دانشگاه‌های برتر جهان را به دست آورده و ترکیه با داشتن تعداد قابل توجهی دانشگاه در نظام‌های رتبه‌بندی و چند دانشگاه شاخص در بین برترین دانشگاه‌های جهان، تعادلی میان کیفیت و کمیت ایجاد کرده است.

اهدافی که در سیاست‌گذاری‌ها گم شد

در برنامه هفتم توسعه تاکید شده است که تعداد دانشگاه‌های ایران با رتبه زیر 500 در یکی از نظام‌های معتبر بین‌المللی باید به 20 دانشگاه افزایش یابد. این در حالی است که سیاست‌گذاران در سال‌های اخیر مسیر کاملاً متفاوتی از این هدف‌گذاری را طی کرده‌اند و به جای تمرکز بر افزایش تعداد دانشگاه‌های با رتبه زیر 500، تعداد کل دانشگاه‌ها را در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی افزایش داده‌اند. همین مسئله سبب شده در رتبه‌بندی شانگهای که بیشتر بر پژوهش‌های با کیفیت و جوایز بین‌المللی تمرکز دارد، حتی جایگاه گذشته بسیاری از دانشگاه‌های برتر از دست برود.

در سال‌های گذشته ایران در رتبه‌بندی‌های تایمز و شانگهای رتبه اول را در از نظر تعداد دانشگاه‌ها در بین کشورهای منطقه داشت، ولی سیاست‌گذاری‌های غلط سبب شد حتی جایگاه اول ایران نیز از دست برود و در حال حاضر در رتبه‌بندی‌های کیو اس و شانگهای به جایگاه سوم و در رتبه‌بندی تایمز به جایگاه دوم برسد.

سیاست‌گذاری ناهماهنگ با اهداف برنامه هفتم توسعه و تمرکز بر افزایش دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه باعث شده کیفیت پژوهش و جایگاه جهانی دانشگاه‌های برتر بهبود نیابد. این مسئله در کنار محدودیت‌های ناشی از تحریم‌، جذب اساتید برجسته بین‌المللی، پذیرش دانشجویان خارجی و همکاری‌های علمی با دانشگاه‌های برتر جهان را تشدید کرده است.

شاید بهتر باشد که سیاست‌گذاران به جای پراکندگی منابع و حمایت از تعداد زیادی دانشگاه بر چند دانشگاه منتخب و شاخص تمرکز کنند. همچنین با حمایت‌های مالی هدفمند و برنامه‌های پژوهشی بلندمدت کیفیت پژوهش‌ها و مقالات پر استناد را افزایش دهند تا بتوان از این طریق جایگاه کشور را در عرصه علم و فناوری جهانی بهبود بخشید.